Hava sahası

Hava sahası, herhangi bir kara parçası veya su kütlesi üzerindeki boyutları çeşitli kanun, kural ve antlaşmalarla belirlenmiş atmosfer kütlesi. Günümüzde kullanılan -kapsadığı alan olarak açısından- en büyük hava sahası birimi uçuş bilgi bölgesidir (FIR). Her ülkenin hava sahası bir veya daha fazla uçuş bilgi bölgesine bölünür.

Ulusal hava sahası

1944'te Şikago'da imzalanan Uluslararası Sivil Havacılık Konvansiyonu'na (Şikago Konvansiyonu) göre her devlet kendi ülkesi/bölgesi üzerindeki hava sahasında mutlak egemenlik hakkına sahiptir.^[1] Burada tarif edilen ülke ya da bölge (territory) o devletin toprakları ve karasularıdır.^[2]

Antlaşmaya taraf olan tüm devletler kendi hava sahalarının diğer devletlerin uçakları tarafından kullanımına (tarifeli uluslararası uçuşlar hariç), "önceden izin alınmaksızın" müsaade etmek zorundadır.^[3] Uçaklar, kayıtlı oldukları ülkenin milliyetini taşırlar.^[4] Bir uçak ancak bir ülkede kayıtlı olabilir.^[5]

Uçuş bilgi bölgesi (FIR)

Her ülkenin hava sahası ve civarı, ülkenin büyüklüğüne, konumuna ve hava trafiğinin durumuna göre bir veya daha fazla uçuş bilgi bölgesine (FIR) bölünür. Örneğin Türkiye'nin hava sahası Ankara FIR ve İstanbul FIR olmak üzere iki uçuş bilgi bölgesine bölünmüştür. Benzer şekilde Birleşik Krallık da Scottish FIR ve London FIR olmak üzere iki uçuş bilgi bölgesine bölünmüştür.

Uçuş bilgi bölgeleri içinde uçuş bilgi hizmeti (FIS) ve ikaz hizmeti verilir.^[6] Uçuş bilgi bölgelerini birbirinden ayıran çizgiler Türkçede FIR hattı olarak bilinir.

FIR'lar deniz seviyesinden belirli bir irtifaya kadar olan bölgeyi kapsarlar. FIR'ların üst limitinden sonra UIR (upper information region/üst uçuş bilgi bölgesi) başlar.^[7] UIR'lar da uzay sınırına kadar olan bölgeyi kapsarlar. Örneğin London UIR FL245 ve FL660 arasındadır.^[7]

Herhangi bir FIR içerisindeki hava sahaları kontrollü ve kontrolsüz olmak üzere iki ana kısma ayrılırlar. Kontrollü ve kontrolsüz hava sahaları da kendi içinde ICAO tarafından belirlenmiş çeşitli bölümlere ve sınıflara ayrılırlar.^[8]

Kontrollü hava sahası

Kontrollü hava sahalarında tüm uçuşlara hava trafik kontrol (ATC) hizmeti verilir.^[8]

Kontrol bölgesi (CTR)

Kontrol bölgesi belirli hava meydanları çevresinde bulunan, meydan merkezli 5 NM yarıçapında, yerden belirli bir irtifaya ya da uçuş seviyesine kadar sınırlandırılmış kontrollü hava sahasıdır.^[8]

Terminal kontrol sahası

Terminal kontrol sahası (TMA veya TCA) bir veya daha fazla yoğun trafiğe sahip hava meydanı çevresindeki kontrollü hava yollarının kesişiminde bulunan kontrollü hava sahasıdır. CTR gibi yerden değil, belirli bir irtifadan başlar.

Kontrol sahası (CTA)

Kontrol sahası, içinde ATC hizmeti verilen, boyutları belirli bir hava sahasıdır. Belirli bir alt limit irtifasından başlayarak uçuş seviyesi olarak belirtilen bir üst limite kadardır.

Havayolu

Havayolu, radyo seyrüsefer cihazları sayesinde belirlenen, koridor şeklindeki kontrol sahasıdır.^[9] IFR uçuş yapan uçaklar tarafından kullanılır. Havayollarına A25, R8 gibi isimler verilir ve orta hattın sağında ve solunda beşer NM (toplamda 10 NM) genişliğindedirler. Düşük sınıflı TMA, CTA ve CTR'ları katetmedikleri sürece tüm havayolları A sınıfıdır.^[9]

Kontrolsüz hava sahası

Tavsiyeli yol (ADR)

Tavsiyeli yollar, F sınıfı hava sahalarıdır. Havayolları gibi 10 NM genişliğinde olmalarına rağmen havacılık haritalarında (kart) sadece orta hatları mavi kesikli çizgi ile belirtilir. ADR'leri kullanacak VFR uçakların uçuş planı doldurması gerekir.^[10]

Open-FIR

Open-FIR, G sınıfı hava sahalarıdır. Open-FIR'larda; kontrollü sahalar dışında kalan RASA, MATZ, ATZ'ler bulunur. Open-FIR'larda FIR ATSU'ları tarafından uçuş bilgi hizmeti (FIS) sağlanır. Bu bilgilerin bir kısmı şunlardır:^[11]

- Meteroloji bilgisi ve uyarıları

- Seyrüsefer yardımcılarının durumu

- Meydan kolaylıklarının durumu

- Arama-kurtarma ikazları

- Hava taşıtları için tehlikeli yakınlaşma uyarıları

Open-FIR'larda LARS (alçak hava sahası radar tavsiye hizmeti) gibi çeşitli radar hizmetleri de verilir. ATZ ve MATZ'ler için ilgili meydanlara özel frekanslar tahsis edilmiştir.

Meydan trafik bölgesi (ATZ)

Meydan trafik bölgeleri çeşitli sivil ve askerî^[12] hava meydanları çevresinde oluşturulan bir sahadır. En uzun pistin merkezinden 2 NM yarıçapında (1 NM'den uzun pistlerde 2,5 NM yarıçapında) ve pist rakımından 2000 ft yüksekliğinde bir silindirdir. ATZ'ler hem kontrollü hem de kontrolsüz hava sahalarında bulunabilirler ve denetimli (regulated) hava sahalarıdır.^[11] Bir ATZ G sınıfından (Open-FIR) daha yüksek bir sınıftaki hava sahasında (örneğin D sınıfı) ise o sınıfın kurallarına tabi olur.^[13]

Bir hava taşıtının pilotu ATZ'lere şu koşullarda "girebilir":

ATC'den izin almış olmak
ATC'nin olmadığı durumlarda AFIS'ten uçuş güvenliğini sağlayacak yeterli bilgiyi almış olmak
AFIS'in de olmadığı durumlarda A/G radyo istasyonundan uçuş güvenliğini sağlayacak yeterli bilgiyi almış olmak

Askerî hava trafik bölgesi (MATZ)

Askerî hava trafik bölgesi, bazı ülkelerde askerî meydanların çoğunun çevresinde bulunan bir hava sahasıdır. Genellikle meydan merkezinden 5 NM yarıçapında 3000 ft AGL yüksekliğindeki merkez silindir ile alet yaklaşması istikamet(ler)indeki 5 NM uzunluğunda, 4 NM genişliğinde ve 1000–3000 ft AGL irtifaları arasındaki dikdörtgen alan(lar)dan meydana gelir.^[14] Bu sahaya girecek sivil uçakların MATZ ATC'den izin alması ve basılı usullere riayet etmesi gerekir. MATZ'ler denetimsiz (non-regulated) hava sahaları olmalarına rağmen her MATZ'nin merkezî kısmı aynı zamanda bir ATZ'dir ve ATZ'ler ile ilgili kurallara uyulmalıdır.^[15]

Hava sahası sınıfları

Hava sahaları ICAO'ya göre A, B, C, D, E, F ve G şeklinde yedi sınıfa ayrılır. Bunlardan A, B, C, D, E kontrollü, F ve G kontrolsüz hava sahasıdır. Sınıfların irtifa limitleri ülkeden ülkeye farklılıklar gösterir.

Kontrollü

A sınıfı: En yoğun trafiğin gerçekleştiği hava sahalarına tahsis edilir. VFR uçuşlara kapalıdır.^[16]
B sınıfı: Çok yüksek hava sahalarına tahsis edilir. Hem IFR, hem de VFR uçuşlara açık olmakla birlikte bu irtifalarda genellikle VFR uçuş gerçekleşmez.^[16]
C sınıfı: Yüksek hava sahalarıdır. VFR uçuşlar ilgili ATS ile temasa geçmek koşuluyla bazı özel şartlarda kullanabilirler.^[16]
D sınıfı: Daha az yoğunluklu trafiğin yaşandığı hava sahalarına tahsis edilir. Pek çok CTR ve CTA bu sınıftadır. D sınıfı sahalardaki ATZ'ler de D sınıfına tabidir.^[16]
E sınıfı: D sınıfına benzer ancak D'nin aksine ATC izni gerektirmez. ATC'den daha kısıtlı trafik bilgisi hizmeti alınır.^[17]

Kontrolsüz

F sınıfı: Tavsiyeli yollardır.^[17]
G sınıfı: Open-FIR'dır. Kontrollü sahalar dışındaki RASA'ları, MATZ'leri ve ATZ'leri de kapsar.^[17]

Kaynakça

Pooley, Dorothy ve Robert Seaman. The Air Pilot's Manual 2: Aviation Law & Meteorology. 10. baskı. Shoreham, West Sussex: Pooley's Air Pilot Publishing, 2011.
Uluslararası Sivil Havacılık Konvansiyonu (1944)

^ Konvansiyon, madde 1
^ Konvansiyon, madde 2
^ Konvansiyon, madde 5
^ Konvansiyon, madde 17
^ Konvansiyon, madde 18
^ FIR hattı nedir? 27 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü. Erişim: 3 Ağustos 2012.
^ ^a ^b Pooley's, sf 71
^ ^a ^b ^c Pooley's, sf 72
^ ^a ^b Pooley's, sf 73.
^ Pooley's, sf 78.
^ ^a ^b Pooley's, sf 79.
^ Pooley's, sf 80.
^ Pooley's, sf 81.
^ Pooley's, sf 82.
^ Pooley's, sf 83.
^ ^a ^b ^c ^d Pooley's, sf 83
^ ^a ^b ^c Pooley's, sf 84

[1] Konvansiyon, madde 1

[2] Konvansiyon, madde 2

[3] Konvansiyon, madde 5

[4] Konvansiyon, madde 17

[5] Konvansiyon, madde 18

[SHGM-6] FIR hattı nedir? 27 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü. Erişim: 3 Ağustos 2012.

[Pooley's_71-7] Pooley's, sf 71

[Pooley's_72-8] Pooley's, sf 72

[Pooley's,_sf_73-9] Pooley's, sf 73.

[10] Pooley's, sf 78.

[Pooley's,_sf_79-11] Pooley's, sf 79.

[12] Pooley's, sf 80.

[13] Pooley's, sf 81.

[14] Pooley's, sf 82.

[15] Pooley's, sf 83.

[Pooley's_83-16] Pooley's, sf 83

[Pooley's_84-17] Pooley's, sf 84

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]