Haraç

Haraç, Osmanlı Devleti'nde gayrimüslim tebaadan alınan arazi vergisidir. Orhan Bey döneminden itibaren alınmaya başlanan bu vergi, 1856 Islahat Fermanı'yla kaldırılmıştır. Toprak kullanımı ve güvenliğine karşılık alınan bu vergi, ürünle ya da parayla ödenmekteydi. Cizyeden farkı, toprak sahiplerinden alınmasıdır.

İslâm vergi hukukunda olduğu gibi Osmanlılarda da Haraç iki kısma ayrılmaktadır. Bunlar Haraç-i Muvazzaf (yüzölçümüne göre) ve Haraç-i Mukasem (toprağın verimine göre) adını taşımaktadırlar. Haraç'ın bu iki kısmı da ser'î vergilerden olduğu için gerek ilk tarhı, gerekse ilk tahsili ile ilgili bir başlangıç tespit etmek mümkün değildir. Bununla beraber 17 Mayıs 1456 tarihli bir fermanda belirtildiğine göre Fatih Sultan Mehmet, babası II. Murat'ın Konstantin'de derbent bekleyen yirmi kadar kefereyi haraçtan muaf saydığı, kendisinin de buna aynen uyduğu görülmektedir. Bu belge, haraç uygulamasının kuruluş döneminde mevcut olduğunu göstermektedir.

Haraç-i Muvazzaf, arazi üzerine maktu bir şekilde konmuş bulunan akçe olup zaman ve mıntıkalara göre farklı isimler alıyordu. Bunların bir kısmı adeta toprağın ücreti olarak alınmaktaydı. Bu gruba girenlerden bir kısmı şöyle isimlendirmek mümkün olacaktır: Resm-i Çift, Resm-i Zemin, Resm-i Asiyâb, Resm-i Tapu, Bir kısmı da bir çeşit şahsî vergilere girmekteydi ki bunlar da: Resm-i Arûs, Resm-i Mücerred, Ispenç ve Dühan gibi isimler aliyordu. Biraz aşağıda görüleceği gibi Harac-ı Mukasem, Osmanlılar döneminde "öşür" kelimesi ile ifade ediliyordu.Öşür ile haraç arasında bir bağlantı bulunmaktadır.

Etimolojik kökeni

• Harc kelimesi, Arapçaya Akkadca, Ârâmîce, Süryânîce gibi diller aracılığıyla geçmiştir. Talmud ve Pehlevîce'deki "vergi" anlamına gelen ifadelerle benzerlik göstermektedir.
• Harâc kelimesi, Arapça'ya da yerleşmiş ve başlangıçta "topraktan çıkan şey" anlamında kullanılmıştır. Zamanla toprak vergisi için de spesifik olarak kullanılmıştır.

Tarihi

Haraç, başlangıçta toprağa bağlı bir vergi olarak kabul edilse de, farklı yönetimlerde ve zaman dilimlerinde çeşitli değişiklikler ve uygulamalarla şekillenmiştir. Köylülerin aşırı vergi yükünden kurtulmak için çeşitli stratejiler geliştirdiği, topraklarını iktâ sahiplerine devrederek kiracı durumuna düştüğü, hatta kaçış yollarını tercih ettikleri görülüyor. Ancak bu uygulamaların, vergi gelirlerini artırmakta yetersiz kaldığı ve zaman zaman sistemin çöküşüne neden olduğu da vurgulanmaktadır.

İslam devletlerinde haraçla birlikte kullanılan bazı teknik terimler, bu vergi sistemlerinin ne kadar karmaşık bir yapıya sahip olduğunu gösteriyor. Emevîler ve Abbâsîler gibi büyük yönetimlerin vergi reformları, genellikle yerel halkı daha fazla yüklemek için yapılırken, bazı yerel yönetimler haraç oranlarını indirme ya da köylülerin topraklarını daha kolay yönetme gibi uygulamalara gitmiş. Bu tür uygulamalar, her ne kadar ekonomik verimlilik sağlama amacı taşımış olsa da, sistemin giderek daha adaletsiz ve sömürücü hale gelmesine yol açmıştır.

Askerî iktâ ve mukāseme sistemlerinin ise bu vergi sisteminin kontrolünü sağlama ve merkezi otoriteyi güçlendirme amacı taşıdığı anlaşılmakta. Ancak bu sistemler de zamanla, özellikle İlhanlılar döneminde, vergi gelirlerinde düşüşe neden olmuştur. Bu da gösteriyor ki, vergi sistemi ne kadar karmaşıklaşırsa, o kadar istikrarsız hale gelmeye meyillidir.

Timurlular, Safevîler ve Kaçarlar gibi İran'ın farklı hanedanları döneminde, vergi sisteminde çeşitli değişiklikler olmuştur. Bu hanedanlar, vergi tahsilatını daha sistematik hale getirmeye çalışmış, ancak çoğu zaman memurların keyfî davranışları ve haksızlıkları yüzünden vergi gelirlerinde dengesizlikler yaşanmıştır. Örnek olarak, Gāzân Han’ın dönemi, bu düzensizliğe karşı alınan tedbirlerle dikkat çekiyor. Özellikle vergi kanunlarının taş levhalara yazılması ve vergi memurlarına karşı sert cezaların uygulanması, vergi toplama sisteminin daha şeffaf ve düzenli olmasını sağlamıştır. Ancak, bu düzenlemeler sadece kısa bir süre etkili olabilmiştir.

Diğer taraftan, vergi tahsilatı sırasında yaşanan haksızlıklar, çiftçilerin ve köylülerin topraklarını terk etmelerine yol açmıştır. Bu durum, toprakların harabe hale gelmesine ve vergi gelirlerinin azalmasına neden olmuştur. Fakat Gāzân Han'ın uygulamaları, vergi gelirlerinin denetimini artırmış ve kötüye kullanımı en aza indirmiştir.

Uygulamalar

• Emevîler döneminde, cizye ve harâc arasındaki farklar giderek netleşmiştir. 739 yılında Horasan'da, Nasr b. Seyyâr tarafından yapılan vergi reformu ile cizye baş vergisi, harâc ise toprak vergisi olarak kabul edilmiştir.
• Abbâsîler zamanında ise harâc sistemindeki değişiklikler görülmüş, bazı topraklarda harâc-ı muvazzaf yerine harâc-ı mukāseme uygulanmaya başlanmıştır. Bu geçiş de, toprak vergisinin daha adil ve oransal bir şekilde uygulanması için yapılan bir değişiklikti.

Ayrıca bakınız

• Cizye

Kaynakça

• Melis, Nicola “Il concetto di ğihād”, in P. Manduchi (a cura di), Dalla penna al mouse. Gli strumenti di diffusione del concetto di gihad, Angeli, Milano 2006, pp. 23–54.
• Melis, Nicola “Lo statuto giuridico degli ebrei dell’Impero Ottomano”, in M. Contu – N. Melis - G. Pinna (a cura di), Ebraismo e rapporti con le culture del Mediterraneo nei secoli XVIII-XX, Giuntina, Firenze 2003.
• Melis, Nicola Trattato sulla guerra. Il Kitāb al-ğihād di Molla Hüsrev, Aipsa, Cagliari 2002.