Gẹlẹdẹ

Nijerya'nın Yoruba halkından Gelede maskesi. Birmingham Sanat Müzesi'nde düzenlendi.

Gelede Vücut Maskesi

Gelede maskesi, Afro-Brezilya Müzesi, São Paulo

Yoruba'nın Gẹlẹdẹ gösterisi, ibadeti eğlenceli hale getirmek, insanları eğitmek ve ilham vermek için sanat ve ritüel dansı birleştiren renkli maskelerin halka açık bir tanıtımıdır. Gelede, kadın atalar ve tanrıların yanı sıra topluluğun yaşlı kadınlarını içeren bir grup olan “Anneler” (awon iya wa ) ve bu kadınların toplumdaki gücünü ve ruhsal kapasitesini kutlar. Sadece doğurganlık ve anneliğe değil, aynı zamanda Yoruba toplumundaki doğru sosyal davranışa da odaklanır.

Yoruba inancı bağlamında Gelede

Gelede sosyal gündemi, Yoruba özdeyişi Eso l'aye'ye (Dünya kırılgandır) dayanmaktadır. Diğer bir deyişle, hayat narindir ve dikkatle; diplomasi, düşünce, saygı ve uyum vurgusu ile yaşanmalıdır.

Gelede'nin kökenleri

Gelede'nin kökenleri hakkında tarihsel ve mitolojik olmak üzere iki ana düşünce ekolü bulunmaktadır. Tarihsel kökenler, Eski Oyo, Ketu ve Ilobi olmak üzere üç olası yerle ilişkilidir. Gelede performanslarının en eski ve en ayrıntılılarından biri olan Ketu, ölmekte olan bir kralın ve iki ikiz oğlunun her ikisinin de taht için yarıştığı bir köken hikâyesine sahiptir. Erkek kardeşlerden biri, tahta geçemeyeceğini öğrendikten sonra ikizini öldürmek için bir plan yapar. Kardeş plandan haberdar olduğunda, bir aldatmaca olarak bir maske ve derme çatma bir insan yaratmayı içeren bir karşı plan oluşturur. Mitolojik kökenler doğrudan Iya Nla veya Büyük Anne ile ve onun annelik ve ikizlerle olan bağlantısıyla ilişkilidir.

Çoğu Yoruba menşe efsanesi, Odu Ifa olarak bilinen kehanet anlatılarında bulunabilir. Her biri ese Ifa adı verilen bir dizi şiir içeren yaklaşık 256 Odu Ifa bulunmaktadır Tipik bir ese Ifa, bir sorunu olan bir kişi veya hayvan ve bu sorunu çözmek için atılan adımlar hakkında bir anlatıdır. Bir ese Ifa, Gelede'nin kökenini "Tüm orisaların ve tüm canlıların Anası" Yemoja ile başlayarak açıklar. Yemoja'nın çocuğu olamazdı ve ona kurban sunmasını ve başında tahta resimler ve ayaklarında metal halhallarla dans etmesini tavsiye eden bir Ifa kahinine danıştı. Yemoja bu ritüeli gerçekleştirdikten sonra hamile kaldı. İlk çocuğu, "Efe" (mizah yazarı) lakaplı bir erkek çocuktu; Efe maskesi, adaşının kişiliği nedeniyle şarkı ve şakaları vurgular. Yemoja'nın ikinci çocuğu, annesi gibi obez olduğu için "Gelede" lakaplı bir kızdı. Gelede de annesi gibi dans etmeyi severdi.

Kendileri evlendikten sonra ne Gelede'nin ne de Efe'nin eşinin çocuğu olamamıştır. Ifa kahini, anneleri için işe yarayan aynı ritüeli denemelerini önerdi. Efe ve Gelede, başlarında tahta heykeller ve ayaklarında metal halhallarla dans eden bu ritüelleri gerçekleştirir gerçekleştirmez çocuk sahibi olmaya başladılar. Bu ritüeller Gelede maskeli dansına dönüştü ve Efe ile Gelede'nin torunları tarafından sürdürüldü.

Bu anlatı, Gelede'nin kökenini açıklayan birçok hikâyeden biridir. Başka bir teori, Gelede'nin başlangıcının, anaerkil bir toplumdan ataerkil bir topluma geçişle ilişkilendirilebileceğini vurgular.

Gelede Topluluğu

Gelede festivali toplumsal uyumu sağlar, bu nedenle hem erkekler hem de kadınlar toplum içinde yer alır. Iya Nla veya Büyük Anne ile bağlantısı olan Gelede cemiyetinin çok sayıda kadın üyeye sahiptir. Bu kısmen annelik ve annelerle olan bağlantısından, ama aynı zamanda bu topluma katılımın kadınların doğurganlığına yardımcı olduğu inancından kaynaklanmaktadır. Gösterilere katılmak da doğurganlığı artırabileceğinden, erkeklerin maskeleme performanslarına katılımı da benzer şekilde bağlantılıdır. Erkekler bu konuyla kadınlar kadar ilgilenmese de, Yoruba toplumunun doğası ve kadınların toplumun içindeki rollerinden kaynaklanmaktadır.

Gelede derneği, Gelede festivali kapsamındaki çeşitli etkinlikleri gerçekleştirebilmek için, topluluk içindeki çeşitli yönleri denetlemek üzere yetkililer, gruplar ve profesyoneller atar. Bu çeşitli grupların ve kişilerin adları topluluktan topluluğa farklılık gösterse de en yaygın olanları şunlardır:

Baş Rahibe Iyalase, yani "türbenin annesi" bu Gelede cemiyetinin başıdır. Iya Nla, topluluk ve Gelde Derneği arasındaki ana iletişim kişisidir. Iyalase'nin bir iletişim noktasının dışındaki ana işlevi, girmesine izin verilen tek kişinin olduğu Gelede tapınağı Ase'den sorumlu olmaktır.

"Tapınağın babası" anlamına gelen Baş Rahip Babalase Iyalase'nin erkek karşılığıdır. Gelede derneği içindeki ana işlevi, Gelede festivali için etkinliklerin organizasyonudur. Gelede etkinliklerinin organizatörü olmakla birlikte, Gelede başlıklarının ve kostümlerinin resmi koruyucusudur. Babalase, en genel anlamda, yalnızca Iya Nla'nın ve güçlü annelerin onayıyla atanacağı Iyalase'nin yardımcısıdır.

Abore veya Erkek Rahip, iyilik arayan insanlara aje'den ritüelleri için yardım eden yaşlı bir erkek memurdur. Bazı topluluklarda bu konum kalıtsaldır ve Yoruba toplumundaki ritüeller ve tapınma hakkında çok miktarda bilgi gerektirir.

Elefe ya da Mizahçı, Gelede festivali için Efe maskesini taşıyan adamdır. Topluluğun iyiliği için dua edip aynı zamanda topluluğun sesi olurken antisosyal davranışları teşvik etmek onun görevidir. Bu bireyin dışında olan şeyleri söylemek ve yapmak sosyal olarak kabul edilemez. Genellikle orta yaşlı veya daha yaşlı bir erkek tarafından oynanan, topluluğun sözlü edebiyatına hakim olması esastır,

Arugi veya maskeli, "ahşap taşıyıcı" anlamına gelir. Bu adam sadece iyi bir dansçı değil, aynı zamanda kendini yönlendirmek ve davulların dilini anlamak için popüler atasözleri ve yerel dilde bilgi sahibi olmalıdır. Bu dilin öğrenilmesi genellikle erken çocukluk döneminde, çocukların çeşitli dansları öğrenmeye başlamasıyla başlar. Beceri sahibi oldukları anlaşılırsa, bu çocuklar eğitilir ve yıllık Gelede festivalinde maske takmalarına izin verilir.

Onilu veya Gelede durumunda Davulcular, Gelede müziğinin uzmanlarıdır. Agberin veya Koro, bir grup görünümü yansıtmak için benzer veya aynı kıyafetleri giyen kadın ve erkeklerden oluşur.

Gelede gösterisi

Gelede töreni yılın herhangi bir zamanında sahnelenebilmesine rağmen (bireyin kaderini iyileştirmek, toplumu vebadan temizlemek, yağmur yağdırmak, insan doğurganlığını zenginleştirmek, doğaüstü güçlerin ve "güçlü annelerin" desteğini almak için) "savaş zamanında ve ölüleri onurlandırmak için), en ayrıntılı performans yıllık festivalde gerçekleşir. Sponsorluk, bu performansların boyutunda ve ayrıntılılığında büyükbir role sahiptir. Performans ne kadar büyükse, daha küçük olma eğiliminde olan bir birey veya aile yerine topluluk tarafından desteklenme olasılığı o kadar yüksektir. Yıllık Gelede festivali genellikle topluluk tarafından desteklenir, bu nedenle daha büyük olma eğilimindedir.

Festivalin kesin tarihleri, genellikle kehanet yoluyla belirlendikten sonra, İyalase, topluluğun en yüksek şefine ve önemli alt şeflerine haber verir. Mesajlar daha sonra, kutlama için eve dönmek üzere kasaba dışındaki veya uzakta çalışan Gelede toplumunun tüm üyelerine gönderilir.

Festival, eğlendirmek ve eğitmek için hiciv kullanan Efe erkek maskesinin yer aldığı efe adlı tüm gece süren bir konserle başlar. Gelede toplumunun barış ve toplumsal istikrar kaygısı göz önüne alındığında, didaktik temaların efe şarkılarında tekrarlanması şaşırtıcı değildir.

Efe dansından sonra, katılımcıların çoğu sabahı pazar yerinde gerçekleşen ve erkek dansçıların hızlı tempolu müzik eşliğinde güçlü bir ritimle performans sergilediği öğleden sonra dansına hazırlanmak için uyuyarak geçirirler. Erken yaşlardan itibaren eğitilmek zorunda olan maskeciler, halhallarının sesini davulların sesiyle eşleştirebilmeli ve davul sololarını ve diğer maskelileri önceden tahmin edebilmelidir.

Gelede töreni özenle koreografisi yapılmış dans, şarkı ve müzik ve özellikle davul çalmayı içerir. Performanslar, hayvanlar ve insanlar veya dikiş makineleri ve davullar dahil olmak üzere sahnelerin yontulmuş görüntülerini içeren maskeler takan erkekler tarafından verilir. Çok güçlü kabul edilen ve güçlerini iyi ya da yıkıcı amaçlar için kullanabilen anneleri eğlendirmek, memnun etmek ve yatıştırmak için kadın kılığına giren erkek ikilisi. Bu güçler özellikle doğumla bağlantılıdır. Sahip oldukları yetenekler, bilinçli veya bilinçsiz olarak etkinleştirilebilir.

Gelede kostümü ve başlığı

Gelede maskeleri, ayrıntılı, renkli kumaş katmanlarından oluşan bir kostümle giyilir.

Gelede "maskesi" daha doğru bir şekilde bir başlıktır, çünkü başın üzerinde durur ve kullanıcının yüzü bir kumaş peçe ile örtülüdür. Başörtüsü, bir insan kafası şeklini alır ve üzerinde izleyicileri eğlendirmeyi amaçlayan ancak ek olarak genellikle maskeli balo parçası olan şarkılarda da ifade edilebilecek sosyal kaygıları simgeleyen motifler bulunur. Başlıklar genellikle parlak boyanır.

Gelede festivali kapsamında birçok farklı başlık kullanılmaktadır. En yaygın varyasyonlar şunlardır: Ori Eniyan veya insan kafası. Bu grup içinde üç alt kategori vardır. Saçları taranmış olanlar, başörtüsü veya şapkası olanlar ve küçük yaratıklar veya nesneler taşıyanlar. Bu maske, Gelede performanslarıyla en çok ilişkilendirilen maskedir.

Sonra Iya veya Büyük Ana başı vardır. İgi Efe veya Efe başlığı. Oloju Meji, çift yüzlü maske. Eleru veya üst yapıya sahip kafa. Bu başlık, Ritual Bowl Carrier, meslekler, din, portreler ve hiciv gibi çeşitli konulara sahiptir. Ardından Onidofoyi başlığı veya yılan maskesiyle birbirine bağlanan iki insan kafası gelir. Ori Eye veya kuş başlı maske ve Ori Eranko veya hayvan başlı maske.

Bireyler veya aileler, başlıklarını olabildiğince çekici ve komik hale getirmek için genellikle her şeyi yaparlar. Motiflerin sonsuz çeşitliliği ve kombinasyonları, bir Gelede başlığı tipolojisi oluşturmayı zorlaştırıyor.

Başlıkların çoğu, soy işaretlerinden kazıma veya boyalı dekoratif dövmelere kadar değişen yüz süslemelerine sahiptir.

Babatunde Lawal şöyle yazar: " Baş (ori) insan vücudu için ne ise, başlık da kostüm için odur. Bu, maskenin içinde olduğu sürece maskelinin kişiliğinin özü ve kimliğinin bir göstergesidir. Başlıkta sık sık görülen komik temsillere rağmen, üst yapının altındaki yüz, sanki hayat olan paradoksu ve hayatı özel bir özenle yaşama ihtiyacını vurguluyormuş gibi sakin kalıyor."

Gelede performansının Kostümleri, toplumun kadın ve annelik bağıyla doğrudan ilişkilidir. Bebek kuşağı, göğüs, kalça, metal halhal, renkli paneller, atkuyruğu ve yelpazeden oluşan Gelede kostümlerinin malzemeleri farklı çağrışımlara sahiptir. Örneğin bebek kuşağı, emziren bir anneyi temsil ederken aynı zamanda kostümün içinde bir destek görevi görür. Gelede festivalinin gündüz temsilleri, Efe kostümü dışında gece temsillerine göre daha ayrıntılı ve renklidir. Bunun nedeni, gece performansları sırasında kostümlerin görülmesinin daha zor olmasıdır, bu nedenle görülmeyecek şekilde gerçekten ayrıntılı kostümlere sahip olmak ters bir etki yaratacaktır.