İçeriğe atla

Bakü Kalesi

Koordinatlar: 40°22′04″K 49°50′00″D / 40.36778°K 49.83333°D / 40.36778; 49.83333
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Bakü Kalesi
Bakı Qalası
Harita
Genel bilgiler
TürTahkimat, kale
KonumSebail Rayonu
ŞehirBakü
ÜlkeAzerbaycan
Koordinatlar40°22′04″K 49°50′00″D / 40.36778°K 49.83333°D / 40.36778; 49.83333
Tamamlanma12. yüzyıl
Bakü Kalesi'nin duvarları

Bakü Kalesi, (Azerice: Bakı Qalası) Bakü şehrinin orta çağlara ait İçerişehir bölgesini çevreleyen surlar ve kulelerden oluşur. Seyyahların çizimleri ve 19. yüzyıl başlarına ait fotoğraflardan anlaşılmaktadır ki, eskiden Bakü şehri iki kat surla çevriliydi. Günümüze yalnız taş duvarlar ve birkaç kapı kalmıştır. I. Şah Abbas’ın hüküm sürdüğü dönemde ve daha sonra bu surlar ve kapılar defalarca onarılıp restore edilmiştir[1].

Günümüze ulaşan kale duvarları, kuleler, mazgallar, banketlerle güçlendirilmiş olup, yüzyıllar boyunca şehir için güvenli bir savunma sağlamıştır. Orta çağlarda kale duvarları 1500 metre uzunluğunda iken günümüze yalnız 500 metrelik bir kısmı ulaşmıştır. Duvarlar 3,5 metre genişliğinde ve yerlerine bağlı olarak 8-10 metre yüksekliğe sahiptir[2].

Tarihi

[değiştir | kaynağı değiştir]

18. yüzyılda Rus askeri mühendislerinin Bakü Kalesi'ne eklediği altı burç, kalenin işlevselliğini artırmış ancak Rusların kaleyi terk etmesinden sonra burçlar da terk edilmiştir. Bakü'nün Rus İmparatorluğu'na bağlanmasından sonra kalenin genişletilmesi planı hazırlanmıştır. 10 Temmuz 1796’da hazırlanan plana göre Bakü Kalesi, bugün Seyid Mirbabayev'in sarayının bulunduğu alana kadar genişletilmeliydi, ancak bu plan uygulanmamış ve kale 19. yüzyılın 80’lerine kadar 17. yüzyıldaki mimari şeklini ve 12. yüzyıla ait mimari öğeleri koruyabilmiştir. Orta çağlarda Bakü kale duvarları Hazar Denizi’ne kadar uzanıyordu. Tektonik hareketler sonucu sahil görünümü sıkça değişmiş ve deniz seviyesi düşmüştür. Bu nedenle Bakü Kalesi ile Hazar Denizi arasında geniş bir kıyı alanı oluşmuş ve bu alanda daha sonra Neftçiler Caddesi ve Sahil Bulvarı yapılmıştır[3].

Kara tarafında kale duvarları geniş ve derin hendeklerle çevriliydi. Bu hendekler üç yönden kaleye doğru uzanan yeraltı su kanalları aracılığıyla su ile dolduruluyordu. Güneyden, yani deniz tarafından ise surlar tek katlıydı. Şehrin eski savunma sisteminde Bakü Körfezi'nde yer alan Bayıl Kalesi yönüne doğru denize uzanan duvarlar ve kuleler önemli rol oynamıştır. Bu duvar ve kuleler, 17. yüzyılda Bakü'yü ziyaret eden Alman seyyah Engelbert Kempfer'in gravürlerinde görülmektedir. 1927 yılında kanalizasyon sistemi yapımı sırasında Kız Kulesi tarafında, 2,75 metre derinlikte deniz tarafında yer alan duvar kalıntıları da bulunmuştur. Bakü'nün feodal dönemine ait bu eski surların temeli üzerinde daha sonra günümüze ulaşan kale duvarları inşa edilmiştir. 17. yüzyılda ikinci bir sıra kale duvarı inşa edilmiştir. I. Şah Abbas’ın hükümdarlığında 1608–1609 yıllarında Bakü Kalesi'nde kapsamlı onarımlar yapılmış, Zülfikar Han’ın emriyle dış surlar inşa edilmiştir. Bu bilgiler, çift kale kapısı üzerinde hicri takvim ile 1017 yılına (miladi 1608–1609) tarihlenmiş bir kitabe ile verilmiştir[4].

Orta çağlarda Bakü Kalesi beş kapıya sahipti. 1656 yılında Bakü'yü ziyaret eden Türk seyyah Evliya Çelebi şöyle yazmıştır:

“Hazar Denizi’nin kıyısında yer alan Bakü Kalesi, yüksek bir tepe üzerinde konumlanmış olup güzel bir kare biçimindedir. İç kale duvarları batıya dönüktür. Kapısı Nahçıvan demirinden yapılmıştır.”

1954 yılında kuzey duvarında yer alan kulelerden birinin kısmen yıkılması sırasında 12. yüzyıla ait olan ve Arapça küfi yazı ile yazılmış bir kitabe bulunmuştur. Günümüzde Azerbaycan Tarih Müzesi'nde saklanan bu kitabe, büyük bir inşaat kitabesinin bir parçasıdır. Bulunan kitabede Bakü Kalesi’nin 12. yüzyılın ilk yarısında Şirvanşah III. Menuçehr (1120–1160) tarafından yaptırıldığı belirtilmiştir[5].

19. yüzyılın başlarında, kale duvarlarının iç kısmı boyunca halka şeklinde bir cadde (Küçük Kale Caddesi) oluşturulmuştur. 19. yüzyılın 80'li yıllarında Bakü Kalesi'nin dış duvarları yıkılmıştır. 1868'de Bakü valisi, şehrin modernleşmesi için dış kale duvarlarının yıkılması amacıyla Kafkas askeri bölgesine başvurmuştur. 1870 yılında kale duvarlarının dış katmanının yıkılmasına onay verilmiştir. 1886'da bu konu Bakü Şehir Meclisinde tartışılmış ve dış duvarların yıkılmasına karar verilmiştir. Zülfikar Han tarafından inşa edilen kapı ise dış duvardaki Şamahı Kapısı’nın yanına taşınmıştır. O zamandan itibaren her iki kapı birlikte Çift Kale Kapıları olarak adlandırılmaya başlanmıştır[6].

Mimari Özellikler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yüksekliği 8–12 metre, genişliği ise 3,5 metreye ulaşan şehir surları Bakü’nün güvenliğini sağlamaktaydı. Orta çağda kale duvarlarının uzunluğu 1500 metre iken, bugün kale duvarlarının uzunluğu 500 metreye düşmüştür. Duvarların önceki uzunluğunun yalnız üçte ikisi günümüze kadar ulaşmış olsa da bu bölüm orta çağ Bakü’sünde savunmaya verilen önemi ortaya koymaktadır. Duvar boyunca çeşitli yerlerde kale bacaları (mazgallar) açılmıştı; burada okçular, daha sonraları ise nişancılar savunma yapardı. Orta çağ kaynaklarına göre duvarlar içerisinde top atışları yapılabilen 70 yarım dairesel savunma kulesi (günümüzde 25 kule mevcut) ile güçlendirilmiştir[7].

İçerişehir’in kuzey kısmında ana savunma kulesi veya donjon olarak bilinen dörtgen kale burcu yer alır. Halk etimolojisinde bu kule "cephane deposu" olarak adlandırılır. Bakü donjonunun özelliği, bağımsız bir savunma yapısı olmasına rağmen inşaatçılar tarafından şehrin ortasına değil, kale duvarı hattına yerleştirilerek duvarın güçlendirilmiş olmasıdır[8].

Bakü Kalesi'nin beş kapısından ana olanı Şamahı Kapısı’dır. 18. yüzyılda Rus askeri mühendislerinin kaleye eklediği altı burç, kalenin işlevselliğini daha da artırmış ancak Rusların kaleyi terk etmesinden sonra bu burçlar da terk edilmiştir. Bakü'nün Rusya İmparatorluğu’na bağlanmasından sonra kalenin genişletilmesi planı hazırlanmıştır. 10 Temmuz 1796’da yapılan plana göre Bakü Kalesi bugün Seyid Mirbabayev’in sarayının bulunduğu alana kadar genişletilmeliydi, fakat bu plan gerçekleştirilmemiş ve kale 19. yüzyılın 80'lerine kadar 17. yüzyıl başlarında şekillenen mimari görünümünü ve 12. yüzyıla ait mimari öğeleri koruyabilmiştir[9].

Kalenin Kapıları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Çift Kale Kapıları

[değiştir | kaynağı değiştir]
Çift kale kapıları

Çift Kale Kapıları olarak bilinen kapılar, Bakü Kalesi'nin kara tarafından ana giriş kapısı olarak kale duvarlarının kuzey tarafında yer almaktadır. Bu kapılar, birbirinden 15 metre aralıkla duran iki kale duvarındaki kapıların bir duvarda birleştirilmesiyle oluşmuştur. Eski kapılardan biri, ilk kale duvarında bulunan 12. yüzyılda inşa edilmiş Şamahı Kapısı; diğeri ise yıkılmış ikinci kale duvarında yer almış ve Şamahı Kapısı’nın yanına taşınmış 17. yüzyılda inşa edilmiş Zülfikar Han Kapısı’dır[10].

1796 yılında Bakü Hanı Hüseynkulu Han, şehri teslim ederek kalenin anahtarını Rusya İmparatorluğu'na vermiştir. Şehrin Ruslar tarafından ele geçirilmesinin ardından, 1809’da Bakü Kalesi’nin planı hazırlanmıştır. 1883’te kale duvarlarının ikinci sırasının sökülmesi sırasında Zülfikar Kapısı’nın Şamahı Kapısı’nın yanına taşınmasına karar verilmiş ve 1886’da bu işlem tamamlanmıştır. Çift Kale Kapıları üç kez onarım ve restorasyon geçirmiştir. İlk onarım Rusya İmparatorluğu döneminde — 1864 yılında yapılmıştır. İkinci onarım ve güçlendirme çalışmaları ise Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti döneminde — 1952–1957 yıllarında gerçekleştirilmiştir. Son olarak Çift Kale Kapıları, 2018–2019 yıllarında İçerişehir Devlet Tarih ve Mimarlık Koruma Alanı İdaresi'nin siparişiyle Avusturyalı restoratör Erik Pumer’in ekibi tarafından restore edilmiştir. Her iki kapının boyut ve formları neredeyse aynıdır. Kale duvarlarına yaklaşan düşmanlardan korunmak amacıyla tüm duvar boyunca, aynı zamanda Çift Kale Kapıları üzerinde mazgallar ve maşiküller yerleştirilmiştir[11].

Salyan Kapısı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bakü Kalesi'nin güneybatı duvarında bulunan kapıdır. Salyan Kapısı, Azneft Meydanı’na açılan bahçede yer alır. Kapı kubbe şeklinde kemerli bir yapıya sahiptir[12].

Kız Kulesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kız Kulesi (Bakü)
Donjon

Kız Kulesi, Bakü'de bulunan bu döneme ait antik mimari bir eserdir. Kale, eski kale duvarlarının güneydoğu kısmında, sahil parkının (bulvar) yakınında yer alan savunma amaçlı tarihi bir yapıdır. Yüksek kule şeklindeki bu nadir yapının yüksekliği 28 metre, çapı ise birinci katta 16,5 metredir. Birinci katta duvar kalınlığı 5 metreye kadar ulaşmaktadır. Kalenin iç kısmı 8 kata bölünmüştür. Her kat, yontma taşlarla inşa edilmiş ve kubbe şeklinde bir tavanla kaplanmıştır. Kale 1964 yılından itibaren müze olarak hizmet vermeye başlamış ve 2000 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi'ne alınmıştır[13].

Taştan örülmüş bu tavanların ortasında dairesel delikler bulunmaktadır. Delikler dikey bir çizgi doğrultusundadır. Öyle ki, sekizinci katın tavanının ortasındaki dairesel delikten bakıldığında birinci katın zeminini görmek mümkündür. Kaleye tek giriş yolu batı tarafında, önceki zeminden 2 metre yükseklikte ve 1,1 metre genişliğinde olan kemerli bir kapı yeridir. Azerbaycan’ın sembollerinden biri olan Kız Kulesi, Azerbaycan kâğıt paralarının üzerine de defalarca resmedilmiştir. Son yıllarda Kız Kulesi'de ve çevresindeki meydanda her yıl Nevruz Bayramı kutlamalarının yapılması geleneği oluşmuştur[14].

Kız Kalesi'nin işlevine dair zigguratın Abşeron versiyonu, ateşperestlik tapınağı, sessizlik kulesi, gözetleme kulesi, rasathane, pasif savunma yapısı vb. olması hakkında çelişkili görüşler öne sürülmüştür. Prof. Cafer Giyasi şöyle belirtir: “Kız Kalesi'nin başlangıçta hangi amaçla inşa edildiği üzerinde durmaksızın söyleyebiliriz ki, bu anıt uzun süreli pasif savunma için yapılmış kule tipi kalelerin karakteristik özelliklerine sahiptir: duvarları çok kalındır (alt kısımda 5 m, üst kısımda 4 m); kuleye saldırıyı zorlaştırmak için birinci ve ikinci kat arasında merdiven bulunmamaktadır; duvarının içinde üçüncü kata açılan bir su kuyusu yapılmıştır; gövdesine bitişik burçlu kale duvarı vardır ve daha fazlası. En önemlisi, iç mekân yapısı açısından Kız Kalesi, Abşeron kalelerinin dairesel kuleleri ile benzer özellikler taşır ancak onlardan yüksekliği ve kat sayısının çokluğu ile ayrılır.”

Dörtgen kale(Donjon)

[değiştir | kaynağı değiştir]

15. yüzyılda, Bakü Kalesi'nin doğu duvarının yanında, özellikle kuzeyden gelecek düşmana karşı direnmek amacıyla dörtgen bir kale (donjon) inşa edilmiştir. Burçlar ve yarım daire biçimindeki kaleler savunma sisteminin ayrılmaz parçalarıydı. Kalenin yüksekliği 16 metre, duvar kalınlığı ise 2 metredir. Askerlerin hızlı hareket edebilmesi için kale duvarının alt kısmı boyunca devam eden bir yeraltı yolu, Çift Kale Kapısı'na doğru yönlendirilmiştir. Bu yeraltı yolu şehri kuzeyden çevreliyordu[15].

Orta çağda, barış dönemlerinde de savaş durumlarında da bu kale silah deposu (cephanelik) olarak kullanılmıştır. Kale-burç yapısı esas olarak iki amaç taşımaktaydı: kale duvarlarının görüntüsünün ihtişamını artırarak Bakü'nün kuzey tarafındaki savunmasını daha da güçlendirmek, alanı kontrol altında tutmak ve geniş kapalı bir alana sahip kaleyi silah deposu olarak kullanmak. Bu dörtgen kaleye donjon da denir. Rusların Bakü'ye gelişinden sonra kalede silah depolarının sayısı daha da arttı. Kalenin güney duvarının köşesinde bir su kuyusu bulunur; bu, insanların uzun süre kale içinde sığınak bulmasına yardımcı olmaktaydı[16].

Orta Çağ’da Bakü şehri kuzey, doğu ve batı tarafından iki katlı devasa kale duvarlarıyla çevrelenmişti. Kale duvarları sık sık düşman saldırıları sırasında yıkıldığından birçok kez onarılmıştır. Son olarak kale duvarları 1950'li yıllarda restore edilmiştir. Son restorasyondan sonra kale duvarlarında 25 yarım daire biçiminde, bir adet ise dörtgen biçiminde kale tipi burç ("donjon" ya da "cephanelik") kalmıştır.

Abdürreşid Baküvi, şehrin kale duvarları hakkında ilginç bilgiler vererek şöyle yazmıştır[17]:

"Şehrin son derece sağlamlaştırılmış iki ana kalesi vardır: Bunlardan büyüğü denize yakındır. Dalgalar onun duvarını yıkıyor. Bu, Tatarların ele geçiremediği kaledir. Üst kısmı girintili çıkıntılı örülmüştür. İkinci kale birincisinden yüksektedir."

Burada şüphesiz, Baküvi'nin belirttiği birinci kale Kız Kalesi’dir. İkinci kalenin ise Dörtgen kale burcu olduğu tahmin edilmektedir. Dörtgen kale burcu, coğrafi konumu ve şehrin yer şekillerine göre Kız Kalesi’nden daha yüksekte bulunmaktadır. A. Baküvi’ye göre de Kız Kulesi şehri güneyden, Dörtgen kale ise kuzeyden koruyordu[18].

Orta Çağ yazarlarına göre, Bakü şehrinde 70 yarım daire şeklinde ve kuzey kale duvarlarının içinde 1 adet dörtgen kale tipi burç (donjon ya da cephanelik) bulunmaktaydı. Bakü’yü betimleyen eski fotoğraflarda, reprodüksiyonlarda ve grafik çizimlerde bu dörtgen kale tipi burç net bir şekilde tasvir edilmiştir. Halk arasında bu kaleye "cephanelik" deniyordu (cephanelik, yani silah deposu)[17].

Kale burcunun inşa tarihi hakkında iki görüş vardır. Bazı bilim insanları, onun Bakü'nün kale duvarlarıyla aynı tarihte — 12. yüzyılda inşa edildiğini söyler. Diğer araştırmacılar ise kalenin 14. yüzyılın sonu ile 15. yüzyılın başında — Şirvanşahlar Devleti’nin gelişme döneminde inşa edildiğini iddia eder. Ünlü araştırmacı Sara Aşurbeyli, mimar A. G. Rehimova'nın 1971 yılında yayımladığı "Bazı Mimari Eserlerin İnşa Tarihi Hakkında" adlı makalesine dayanarak kale-burcun 15. yüzyılda yapıldığını yazar. Bu görüş daha gerçekçidir, çünkü Şirvanşahlar’ın saray şairi Badr Şirvani’nin methiyelerinde belirtildiğine göre, dörtgen kalenin de içinde olduğu bazı mimari eserleri Şirvanşah I Halilullah’ın kardeşi, Bakü hâkimi Kazanfer Şah, şehrin kuzey tarafından savunmasını daha da güçlendirmek için 1428-1429 yıllarında inşa ettirmiştir[19].

Görsel sanatlarda

[değiştir | kaynağı değiştir]

İçerişehir, birçok tanınmış ressamın eserinde tasvir edilmiştir. Eski şehrin anıtları ve sokaklarını Engelbert Kempfer, Aleksey Bogolyubov, Grigori Gagarin, Vasili Vereşagin, Aleksandr Kuprin, Ezim Ezimzade, Tahir Salahov ve diğer ünlü ressamların eserlerinde görmek mümkündür.

Bakü’yü ilk kez tasvir eden kişinin, 1630 yılında şehrin görünümünü çizen İsveçli ressam ve gezgin Engelbert Kempfer olduğu düşünülmektedir. Eserinde Bakü, denize doğru uzanan kalın surların içinde, düz çatılı evlerle betimlenmiştir. 1770 yılında Bakü’ye gelen Rus Bilimler Akademisi temsilcisi Gmelin, Bakü’yü geometrik bir üçgen şeklinde tasvir etmiştir. 19. yüzyılda Bakü’nün Ruslar tarafından ele geçirilmesinden sonra ressamlar arasında da şehre ilgi artmıştır. İçerişehir’in genel planı, 10 manatlık Azerbaycan banknotunun arka yüzünde yer almıştır.

  • Görsel sanatlarda
  • Aleksandr Münster - Bakü, 1850 yılı
    Aleksandr Münster - Bakü, 1850 yılı
  • A.Bogolyubov - Bakü'de deniz sahili, XIX. asrın II yarısı
    A.Bogolyubov - Bakü'de deniz sahili, XIX. asrın II yarısı
  • Q. Sergeyev - Bakü, 1796 yılı
    Q. Sergeyev - Bakü, 1796 yılı
  • Jan Pyer Mone - Bakü, 1830'lü yıllar
    Jan Pyer Mone - Bakü, 1830'lü yıllar
  • Pyotr Vereşşagin. «Bakü şehrinin denizden görünüşü». 1872 yılı
    Pyotr Vereşşagin. «Bakü şehrinin denizden görünüşü». 1872 yılı
  • T. Teylor - Bakü limanı və Bayıl burnu, 1880-1881-ci yıllar.
    T. Teylor - Bakü limanı və Bayıl burnu, 1880-1881-ci yıllar.
  • Bakü Han Sarayı, 1847 yılı.
    Bakü Han Sarayı, 1847 yılı.
  • Aleksey Bogolyubov - Bakü'de gündüz vakti sokak, 1861 yılı.
    Aleksey Bogolyubov - Bakü'de gündüz vakti sokak, 1861 yılı.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Бартольд, В. В. (1963). Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира. Сочинения. II. s. 756. 
  2. ^ Ашурбейли, С. Б. (1964). Очерк истории средневекового Баку. Баку: Издательство Академии наук Азербайджанской СССР. s. 250. 
  3. ^ Дадашев, Усейнов (1948). "Памятники Национального значения". Официальный сайт Управления государственного историко-архитектурного заповедника Ичери-Шехер. 11 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2015. 
  4. ^ Сулейманов, М. (1990). Дни минувшие. Баку: Азербайджанское государственное издательство. s. 8. 
  5. ^ Бретаницкий, Л. С. (1966). Зодчество Азербайджана XII-XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока. Наука, Главная редакция восточной литературы. s. 376. 
  6. ^ Путеводитель по экспозиции музея. Баку: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР. 1961. s. 43. 
  7. ^ Ашурбейли, С. Б. (1992). История города Баку. Период средневековья. Баку: Азернешр. s. 408. ISBN 5-552-00479-5. 
  8. ^ "Qoşa qala qapıları bərpa olunub". CBC TV Xəbərlər. 9 Ekim 2019. 16 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  9. ^ "Maiden Tower" (ingilis). 11 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  10. ^ Сулейманов, М. (1990). Дни минувшие. Баку: Азербайджанское государственное издательство. s. 8. 
  11. ^ Ашурбейли, С. Б. (1964). Очерк истории средневекового Баку, ВИИИ-начало ХИКС вв. Баку: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР. s. 250. 
  12. ^ Бартольд, В. В. (1963). Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира. Сочинения. II. s. 756. 
  13. ^ Путеводитель по экспозиции музея. Баку: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР. 1961. s. 43. 
  14. ^ Бретаницкий, Л. С. (1970). Баку: архитектурно-художественные памятники. Москва: Искусство. s. 245. 
  15. ^ Qiyasi, C. (1991). Nizami dövrünün memarlıq abidələri. Bakı: İşıq nəşriyyatı. s. 163. 
  16. ^ Дадашев, Усейнов (1 Ocak 2012). "Памятники Национального значения". Официальный сайт Управления государственного историко-архитектурного заповедника Ичери-Шехер. 11 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2019. 
  17. ^ a b Дадашев, С. А.; Усейнов, М. А. (1948). Архитектура Азербайджана. III—XIX века. Москва: Издательство Академии архитектуры СССР. s. 94. 
  18. ^ Саламзаде, А. В.; Авалов, Э. В.; Салаев, Р. Д. (1979). Под ред. М. А. Усейнова (Ed.). Проблемы сохранения и реконструкции исторических городов Азербайджана. Баку: Элм. s. 138. 
  19. ^ "Памятники Национального значения". Официальный сайт Управления государственного историко-архитектурного заповедника Ичери-Шехер. 11 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2015. 


Wikimedia Commons'ta Bakü Kalesi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Bakü_Kalesi&oldid=34190974" sayfasından alınmıştır