Amon sayfasının kaynağını görüntüle

{{İçin|Aynı adlı Yehuda kralı|Amon (Yehuda)}}
{{Mısır tanrısı bilgi kutusu
| resim       = Amun.svg
| altyazı     = Amon uzun bir tüy taç ile resmedilmiş
| hiro        = <hiero>C12</hiero> veya<br />
<hiero>i-mn:n-C12</hiero>veya<br />
<hiero>M17-Y5:N35-A40</hiero>
| ad          = Amon
| tanrısı     = '''Tanrıların Kralı'''
| din_merkezi = [[Teb, Mısır|Teb]]
| sembol      = iki dikey tüy, koç başlı [[Sfenks]] (Criosphinx)
| ebeveyn     = Mısır mitolojisine göre kendiliğinden var oldu.
| kardeşler   = 
| eş          = [[Amunet]]<br />[[Wosret]]<br />[[Mut (tanrıça)|Mut]]
| çocuklar    = [[Khonsu]] ve [[Monthu]] (ikisi de büyütülmüş olabilir)
}}
'''Amon''' ({{IPAc-en|US|ˈ|ɑː|m|ə|n}} ; ayrıca '''Amun''', '''Amen''', '''Ammon''' ; ([[Mısırca|Eski Mısır]]:jmn ve erken [[Mısırca|Orta Mısır]] Ja'ma:ne, [[Yeni Mısır dili|Geç Mısır]]: a'mo:n), [[Grekçe|Yunanca]] ''Ámmōn'', ''Hammon'' ; [[Fenikece|Fenike]],<ref>{{Kitap kaynağı|url=http://archive.org/details/rpertoiredpigra00gangoog|başlık=Répertoire d'épigraphie sémitique|tarih=1900|yayıncı=Paris : Imprimerie nationale|diğerleri=University of Michigan|ad=Jean-Baptiste Chabot|soyadı=Académie des inscriptions & belles -lettres (France ) Commission du Corpus inscriptionum semiticarum}}</ref> <small>romanlaştırılmış:</small> ʾmn), Hermopolitan [[Ogdoad]]'ın bir üyesi olarak görünen önemli bir [[Antik Mısır tanrıları|eski Mısır tanrısıdır]].

'''Amon''', [[Teb, Mısır|Teb]]'in baş tanrısıdır ve ilk tanrıdır ve bütün tanrıların tanrısıdır. Eşi [[Amunet]]'le birlikte tanrıdır. Kutsal hayvanları kaz ve koçtur. [[Orta Krallık]] döneminde sadece yerel bir tanrıydı ama Tebliler [[Mısır]]'a hakim olunca Amen önemli bir tanrı oldu. [[On Sekizinci Hanedan|18. Hanedan]]'dan itibaren [[Tanrıların Kralı]] oldu. Ünlü Amen Tapınağı [[Karnak]], dünyanın en büyük dinî yapısıdır. [[On Dokuzuncu Hanedan|19.]] ve [[Yirminci Hanedan|20.]] Hanedanlar Amen'in “görünmeyen yaratıcı güç” olarak cennetteki, dünyadaki, engin derinlerdeki ve yer altı dünyasındaki hayatın temeli olduğunu düşünmekteydiler.

Amon daha sonra Ra ile birleşerek dini törenlerde adı anılan ve kendisine yücelikler atfedilen Mısırın en güçlü tanrısı oldu.

Kral IV. Amenhotep ''Amon hoşnuttur'' anlamına gelen adını Akhenaton (Aton'un hizmetkarı) olarak değiştirdi ve Mısır'da herhangi bir betimleme yapılmayan [[Aton|Aton dinini]] kurdu ve diğer tanrılara tapınmayı yasakladı. Kralların da tanrı değil insan olduğu düşüncesini yaydı. Ancak Amon rahipleri bu durum karşısında ayaklandılar. Akhenaton'un ölümünden sonra Aton'un tek tanrıcı ''Güneş dini'' tarihten silindi.

Amun, eşi [[Amunet]] ile birlikte [[Eski Krallık|Eski Krallık'tan]] miras alındı. 11. Hanedan ile ({{Yaklaşık}} MÖ 21. yüzyıl) birlikte [[Montu|Montu'nun]] yerini alarak [[Teb, Mısır|Thebes'in]] koruyucu tanrısı konumuna yükseldi.<ref>David Warburton, ''Architecture, Power, and Religion: Hatshepsut, Amun and Karnak in Context'', 2012, p. 211 {{ISBN|9783643902351}}</ref>

Thebes'in [[Hiksoslar|Hiksos'a]] karşı isyanı sonrasında [[I. Ahmose]] yönetimiyle (MÖ 16. yüzyıl), Amun [[Ulusal tanrı|ulusal önem]] kazandı ve [[Güneş tanrısı]] [[Ra]] ile birleştirilerek '''Amon-Ra''' olarak ifade edildi.

Amon-Ra, [[Akhenaton|Akhenaten]] yönetimindeki "[[Atenizm|Atenist sapkınlık]]" dışında [[Yeni Krallık]] boyunca [[Antik Mısır tanrıları|Mısır panteonunda]] önemini korudu. MÖ 16. ila 11. yüzyıllarda aşkın, kendi kendini yaratan,<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=VP3o2908v10C&pg=PA185|başlık=Born in heaven, made on earth: the making of the cult image in the ancient Near East|tarih=1999|sayfa=184|yer=Warsaw, Indiana|yayıncı=[[Eisenbrauns]]|ad=Michael Brennan|soyadı=Dick|isbn=1575060248|ilk=}}</ref> [[Yaratıcı|yaratıcı tanrı]], "mükemmel" konumunu elinde tuttu; yoksulların ya da sorunluların savunucusuydu ve kişisel [[Dindarlık|dindarlığın]] merkezinde yer alıyordu. [[Osiris]] ile birlikte Mısır tanrılarının en çok kaydedilenidir.<ref name="Vincent Arieh Tobin p20">{{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/oxfordessentialg0000unse_m7s6|başlık=Oxford Guide: The Essential Guide to Egyptian Mythology|tarih=2003|sayfa=[https://archive.org/details/oxfordessentialg0000unse_m7s6/page/20 20]|yayıncı=[[Berkley Books]]|ad=Vincent|soyadı=Arieh Tobin|editör-ad=Donald B.|editör-soyadı=Redford|isbn=0-425-19096-X|ilk=}}</ref>

Libya ve [[Nübye|Nubia'daki]] eski Yunan tarih yazarlarının ifadelerine göre, [[Yeni Krallık|Mısır İmparatorluğu'nun]] baş tanrısı olan Amon-Ra'ya Mısır dışında da tapınıldı. Yunanistan'da [[Zeus]] [[Interpretatio graeca|ile özdeşleşir]] ve ''Zeus-Ammon'' olarak anılır.

'''Güncel etkiler;''' Amon'un adı günümüzde bile Yahudi, Hristiyan ve müslümanlar arasında dini tören ve dualarda [[Âmin]], Âmen şeklinde tekrarlanmaktadır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.theosophy-nw.org/theosnw/ctg/am-an.htm | başlık = Collation of Theosophical Glossaries, Am-An; comp. S. Osterhage | erişimtarihi = 14 Nisan 2023 | çalışma = www.theosophy-nw.org | arşivurl = https://web.archive.org/web/20001205000600/https://www.theosophy-nw.org/theosnw/ctg/am-an.htm | arşivtarihi = 5 Aralık 2000}}</ref><ref>''The Origin of the Word Amen, Ed. by Issa & Faraji, Amen Ra Theological Seminary Press.''</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://assemblyoftrueisrael.com/ | başlık = Assemblyoftrueisrael.com | erişimtarihi = 14 Nisan 2023 | dil = en-US | arşivurl = https://web.archive.org/web/20020114103244/https://assemblyoftrueisrael.com/ | arşivtarihi = 14 Ocak 2002}}</ref> Diyanet'e göre bu görüş tartışmalıdır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://islamansiklopedisi.org.tr/amin | başlık = ÂMİN | erişimtarihi = 14 Nisan 2023 | dil = Türkçe | çalışma = TDV İslâm Ansiklopedisi | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190711091137/https://islamansiklopedisi.org.tr/amin | arşivtarihi = 11 Temmuz 2019}}</ref> Çünkü, İbranicede Amen 'alef (א)' ile başlarken eski Mısır dilinde Amon 'yodh' harfi ile başlar (Yamen şeklinde).<ref>''Erman, Adolf &Grapow, Hermann: Wörterbuch der Aegyptischen Sprache., Im Auftrage der Deutschen Akademien, Berlin: Akademie Verlag (1971), sf.85''</ref>

== Erken tarih ==
[[Dosya:Le_musée_égyptien_(Turin)_(2865505031).jpg|sol|küçükresim| [[İtalya]], [[Torino]] Museo Egizio'da Amon ve [[Mut (tanrıça)|Mut]] ile [[II. Ramses|Ramses II]] Heykeli]]
Amon ve [[Amunet|Amaunet'ten]] [[Mısırca|Eski Mısır]] [[Piramit metinleri|Piramit]] Metinlerinde bahsedilmektedir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.lib.uchicago.edu/cgi-bin/eos/eos_page.pl?DPI=100&callnum=PJ1553.A1_1908_cop3&object=242|başlık=Die Altaegyptischen Pyramidentexte nach den Papierabdrucken und Photographien des Berliner Museums|tarih=1908|sayı=446|erişimtarihi=2 Mart 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221222204909/https://www.lib.uchicago.edu/cgi-bin/eos/eos_page.pl?DPI=100&callnum=PJ1553.A1_1908_cop3&object=242|arşivtarihi=22 Aralık 2022|ölüurl=hayır}}</ref> ''Amon'' ({{Dil|egy|imn}} ) "gizli olan" veya "görünmez" gibi bir anlama geliyordu.<ref name="hart">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=GG3qfiUY3xQC&pg=PA21|başlık=The Routledge Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses|tarih=2005|sayfa=21|yer=Abingdon, England|yayıncı=[[Routledge]]|ad=George|soyadı=Hart|isbn=978-0-415-36116-3|erişim-tarihi=2 Mart 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240730070241/https://books.google.com/books?id=GG3qfiUY3xQC&pg=PA21|arşivtarihi=30 Temmuz 2024|ölüurl=hayır}}</ref>

[[Birinci Ara Dönem|Birinci Ara Dönem'in]] bitiminden sonra 11. Hanedan döneminde Amon Thebes'in vesayet tanrısı konumuna yükseldi. Eşi [[Mut (tanrıça)|Mut]] Thebes'in koruyucusuydu. Thebes'te  oğulları Ay tanrısı [[Khons]] ile birlikte ilahi aileyi veya " Tebes üçlemesi"ni oluşturdular.

== Karnak'taki AmonTapınağı ==
Amon'un Thebes'in koruyucu tanrısı olarak tarihi, MÖ 20. yüzyılda [[I. Senusret]] yönetiminde [[Amon Tapınağı|Karnak'ta]] Amon-Ra Bölgesi'nin inşasıyla başlar.

Amon-Ra Bölgesi'ndeki büyük inşaat Thebes'in birleşik Mısır'ın başkenti olduğu [[Mısır'ın on sekizinci hanedanı|18. Hanedan]] döneminde gerçekleşti.

Hipostil Salonuyla ilgili çoğu bina [[I. Seti|1.Seti]] ve [[II. Ramses|2.Ramses]] yönetiminde yapılmıştır. [[Merneptah]], [[Luksor Tapınağı|Luksor Tapınağı'na]] giden tören yolunun başlangıcı olan Cachette Court'un duvarlarında [[Deniz Kavimleri|Deniz Halkları'na]] karşı kazandığı zaferleri anıyordu. Şu anda içeriğinin yaklaşık üçte birini kaybetmiş olan bu ''Büyük Yazıt'', kralın seferlerini ve potansiyel değeri olan eşyalar ve esirlerle geri dönüşünü gösterir. Teb'de Bu yazıtın yanında, Nil'in batı yakasındaki Merneptah mezar kompleksinde daha ünlü olan [[Merneptah Steli|Merneptah Steli'nin]] büyük ölçüde bir kopyası olan ''Zafer Steli'' vardır.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/karnakevolutiont00blyt|başlık=Karnak: Evolution of a Temple|tarih=2006|sayfa=[https://archive.org/details/karnakevolutiont00blyt/page/n190 164]|yer=Abingdon, England|yayıncı=[[Routledge]]|ad=Elizabeth|soyadı=Blyth|isbn=978-0415404860}}</ref> Merenptah'ın oğlu [[II. Seti]], İkinci Pilon'un önüne iki küçük dikilitaş ve aynı bölgedeki tören caddesinin kuzeyine üçlü bir ağaç kabuğu tapınağı ekledi. Bu, [[Mut (tanrıça)|Mut]] ve [[Khons|Khonsu'nunkilerle]] çevrili Amun'a bir şapel ile kumtaşından inşa edildi.

Amon-Ra Bölgesi'nde yapılan son büyük değişiklik, Nectanebo I tarafından inşa edilen ilk pilon ve tüm Bölgeyi içine alan devasa çevre duvarlarıydı.

== Yeni Krallık döneminde ==

=== Amon'un Min ve Ra ile tanımlanması ===
[[Dosya:Fragment_of_a_stela_showing_Amun_enthroned._Mut,_wearing_the_double_crown,_stands_behind_him._Both_are_being_offered_by_Ramesses_I,_now_lost._From_Egypt._The_Petrie_Museum_of_Egyptian_Archaeology,_London.jpg|küçükresim|Amon'u tahtında gösteren stelin bir parçası. Çift tacı takan Mut, onun arkasında duruyor. Her ikisi de artık kayıp olan I. Ramses'ten teklifler alıyor. Petrie Arkeoloji Müzesi, Londra]]
[[Dosya:Sethos2-Disrobing-Amen-Re.jpg|sol|küçükresim| Amon, Amarna döneminden sonra mavi tenli olarak tasvir edilmiştir. Abidos'ta Tapınak ve Şapel]]
[[Mısır'ın on sekizinci hanedanı|Onsekizinci Hanedanlığın]] [[I. Ahmose|kurucusu]] olan I. Ahmose'nin ordusunun [[Hiksoslar|Hyksos]]ları kovmasıyla [[Teb, Mısır|Thebes]], Mısır'ın en önemli şehri, Thebes'in yerel koruyucu tanrısı Amon da [[ulusal tanrı]] haline gelir. Yeni hanedanın firavunları, tüm başarılarını Amon'a bağlar ve ganimet ve servetlerinin çoğunu Amon'a adanmış tapınakların inşasına harcarlar. Firavunların "istilacılara" karşı elde ettiği zaferler, onun, zayıfların savunucusu ve fakirler için [[adalet]]i savunan bir tanrı olarak görülmesine neden oldu.<ref name="Vincent Arieh Tobin p20"/> Kendisi adına seyahat edenlere yardım ederek ''yolun Koruyucusu'' oldu.

Amun'a [[Ma'at|Ma'at']]ı (gerçek, adalet ve iyilik) ayakta tutandı,<ref name="Vincent Arieh Tobin p20" /> dua edenlerin bu sebeple önce günahlarını itiraf ederek buna layık olduklarını göstermeleri gerekirdi. [[Set Maat|Deir el-Medina'daki]] esnaf köyünden adak stelleri kaydı:
{{Blockquote|Darda olan yoksulun sesiyle gelen, yoksula soluk veren [Amun]... Sen, yoksulun sesiyle gelen sessizlerin Rabbi Amun'sun; Sıkıntıda sana seslendiğimde gelip beni kurtarırsın... Kul kötülük yapmaya meyletmiş olsa da, Rab affetmeye muktedirdir. Thebes Lordu bütün bir gününü öfkeyle geçirmez; Gazabı bir anda geçer; hiçbiri kalmaz. Nefesi bize merhametle geri geliyor... [[kꜣ]]'nuz nazik olsun; bağışlayabilir misin; Bir daha olmayacak.<ref>{{Kitap kaynağı|ad=Miriam|soyadı=Lichtheim|başlık=Antik Mısır Edebiyatı: Cilt II: Yeni Krallık|yayıncı=University of California Press|yer=Berkeley, California|tarih= 1976|isbn=0-520-03615-8|sayfa=105–106}}</ref>}}
Sonraki dönemde Mısır [[Kuş Krallığı|Kuş'u]]u fethettiğinde, Kuşluların koç başlı, baş tanrısını Amun olarak tanımladılar. Amun, böylece Ammon Boynuzları olarak bilinen küçük koç boynuzları ile tasvir edilmeye başlandı.

Koç şeklindeki güneş tanrısının izi, Eski Mısır Krallığı'nın çağdaşı olan Nubia'daki okuma-yazma öncesi Kerma kültürüne kadar izlenebilir. Nubialı Amun'un daha sonraki ([[Kuş Krallığı|Meroitik dönem]]) adı ''Amani'' idi ve [[Tantamani]], Arkamani ve Amanitore gibi çok sayıda kişisel isimle tasdik edilmiştir.

Koçlar erkeklik sembolü, Amon da bir doğurganlık tanrısı olarak düşünüldü ve böylece [[Min (tanrı)|Min']] kimliğini özümseyerek Amon-Min oldu. Erkeklik ile olan bu ilişki, Amon-Min'in "Annesinin Boğası" anlamına gelen ''Kamutef'' [[Lakap|sıfatını]] kazanmasına yol açtı;<ref name="hart"/> bu haliyle [[Amon Tapınağı|Karnak'ın]] duvarlarında Min gibi [[Fallus|itifallik]] ve bir kırbaçla tasvir edilmiş olarak bulundu.

Önemi arttıkça, diğer bölgelerde tapınılan baş tanrı [[Ra]] ile özdeşleşerek Amon-Ra adını aldı.

''[[Hymn to Amun-Ra|Amon-Ra İlahisi]]nde'' şu şekilde tanımlanır:

{{Blockquote|Gerçeğin efendisi, tanrıların babası, insanların yaratıcısı, tüm hayvanların yaratıcısı, var olan her şeyin Rabbi, yaşam asasının yaratıcısı.<ref>{{Kitap kaynağı|ad=E.A. Wallis|soyadı=Budge|başlık=Mısır Edebiyatına Giriş|yayıncı=[[Dover Publications]]|yer=Minneola, New York|tarih=1914|basım=1997|isbn=0-486-29502-8|sayfa=214}} .</ref>}}<gallery>
Dosya:Amun.svg|Amun (Yeni Krallık) {{efn|name="Originally depicted"|Originally, Amun was depicted with red-brown skin during the New Kingdom, with two plumes on his head, the [[ankh]] symbol, and the [[was (sceptre)|was sceptre]]. After the Amarna period, Amun was instead painted with blue skin.}}
Dosya:Amun post Amarna (azure skin color).svg|Amun (Amarna Sonrası) {{efn|name="Originally depicted"}}
Dosya:Amun-Ra mirror.svg|Amun-Ra
Dosya:Min mirror.svg|Amun-Min
</gallery>

=== Amarna Döneminde ===
[[Dosya:Hieroglyphs_on_the_backpillar_of_Amenhotep_III's_statue._There_are_2_places_where_Akhenaten's_agents_erased_the_name_Amun,_later_restored_on_a_deeper_surface._The_British_Museum,_London.jpg|sol|küçükresim| Amenhotep III'ün heykelinin arka direğindeki hiyerogliflerde [[Akhenaten]]'in ajanlarının Amun adını sildiği, daha sonraki dönemde restore edilen iki yer bulunmakta. (British Museum, Londra)]]
[[Mısır'ın on sekizinci hanedanı|On sekizinci hanedanın]] ikinci yarısında, firavun [[Akhenaton|Akhenaten]] (Amenhotep IV olarak da bilinir), başkentini Thebes'ten uzaklaştırdı, gücü güneş kursunda tezahür eden bir tanrı olan [[Atenizm|Aten'e tapınmayı]] geliştirdi, birçok eski tanrı [[sembol]]lerini tahrif etti ve dini uygulamalarını [[Aton|Aten'e]] dayandırdı. Mısır dini, amansız bir şekilde ülkenin liderliğine bağlıydı, firavun her ikisinin de lideriydi. Firavun, başkentin tapınağındaki en yüksek rahipti ve bir sonraki alt düzeydeki dini liderler, çoğu ülkeyi yöneten bürokrasinin yöneticileri olan firavunun önemli danışmanlarıydı.

[[Aten]]izmin tanıtılması, Aten'e  Amun'unkiyle doğrudan rekabet halinde [[Monolatrizm|tek tanrılı]] bir tapınma inşa etti. Stellerdeki Amun övgüleri, daha sonra kullanılanlara, özellikle de Aten İlahisi'ne çarpıcı bir şekilde benzer:<ref name="worldcat.org">{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/253658|başlık=The culture of ancient Egypt|tarih=1956|yer=Chicago|seri=First Phoenix edition|ad=John A.|soyadı=Wilson|isbn=0-226-90152-1|oclc=253658|erişim-tarihi=14 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220508203324/http://www.worldcat.org/oclc/253658|arşivtarihi=8 Mayıs 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

{{Blockquote|Gökyüzünü aştığın zaman bütün yüzler seni görür, ama gittiğin zaman onların yüzlerinden gizlenirsin&nbsp;... Batıdaki dağa konduğun zaman, onlar ölü gibi uyurlar&nbsp;... Bunu yaratan toprağın ürettiği,&nbsp;... tanrılar ve insanlar için bir kâr anası; sabırlı bir zanaatkâr, onları yaratan olarak kendini fazlasıyla yoran... yiğit bir çoban, sığırlarını güden, sığınakları olan ve geçimlerini sağlayan... Her gün diyarların sonuna ulaşan biricik Rab. üzerine basanları görüyor&nbsp;... Her ülke, onu övmek için her gün onun yükselişinde gevezelik ediyor.}}

Akhenaten öldüğünde, halefi [[Smenkhkare]] firavun oldu ve Atenizn 2 yıllık hükümdarlığı sırasında yerleşik kaldı. Sonrasında [[Neferneferuaten]] olarak bilinen esrarengiz bir kadın firavun kısa bir süre için tahta geçti.

Neferneferuaten'in ölümünden sonra yerine Akhenaten'in 9 yaşındaki oğlu Tutankhaten geçti. Genç firavun Saltanatının başlangıcında Atenizm'i tersine çevirdi, eski çok tanrılı dini yeniden kurdu ve adını Tutankhamun olarak değiştirdi.

Adı Ankhesenpaaten olan kız kardeşi-karısı da onu takip etti ve adını Ankhesenamun olarak değiştirdi. Aten'e tapınma büyük ölçüde sona ermiş ve Amun-Ra'ya tapınma yeniden sağlanmıştı.

Horemheb'in hükümdarlığı sırasında Başkent Thebes'e geri getirildi, Akhenaten'in adı Mısır kayıtlarından silindi, tüm dini ve idari değişiklikleri geri alındı. Dönüş o kadar hızlı gerçekleşti ki, bu [[Monolatrizm|monolatrist]] kült ve onun hükûmet reformları hiç var olmamış gibi görünüyordu.

=== Teoloji ===
''Amun,'' güneş tanrısı [[Ra]] ve doğurganlık ve yaratılış tanrısı [[Min (tanrı)|Min]] ile özdeşleştirilmeye gidildi; böylece O [[güneş tanrısı]], [[Yaratıcı|yaratıcı tanrı]] ve [[Doğurganlık tanrıları listesi|doğurganlık tanrısının]] temel özelliklerine sahip bir tanrı oldu. Ayrıca, diğer birçok unvan ve görünüm yanı sıra, Nubia güneş tanrısından [[Ovis aries|koç]] görünümü aldı.

Acının kendi veya başkalarının yaptıklarının bir sonucu olarak ortaya çıktığına inananlar ondan merhamet diledi.:<ref name="worldcat.org"/>

{{Blockquote|'''Amon-Re''' " dua edeni işiten, yoksulun, dargının feryadına yetişen... Ondan sakının! Oğluna, kızına, büyüğüne, küçüğüne tekrar edin onu; nesiller boyu anlatın. henüz varolmamış olanlara, onu derinlerdeki balıklara, gökteki kuşlara anlatın, onu tanımayana ve onu tanıyana tekrar edin... yanlış yapıyor, yine de Rab merhametli olmakta normaldir. Thebes'in Efendisi bütün bir günü kızgın geçirmez. Öfkesine gelince - bir anın tamamlanmasında hiçbir kalıntı kalmaz;... Senin [[Ka (Mısırlı) ruh)|Ka]] dayanır! merhametli olacaksın!}}

Amon, [[Ptah]] ve Re, Leiden ilahilerinde farklı tanrılar olan, ancak çoğulluk içinde birliği olan bir üçlü olarak kabul edilir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/egyptianreligion0000more|başlık=Egyptian Religion|tarih=1992|sayfalar=[https://archive.org/details/egyptianreligion0000more/page/144 144]-145|yer=Ithaca, New York|yayıncı=[[Cornell University Press]]|ad=Siegried|soyadı=Morenz|isbn=0-8014-8029-9|ilk=}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/beforephilosophy00fran_0/page/75|başlık=Before Philosophy: The Intellectual Adventure of Ancient Man|tarih=1960|sayfa=[https://archive.org/details/beforephilosophy00fran_0/page/75 75]|yer=Gretna, Louisiana|yayıncı=[[Pelican Publishing Company]]|isbn=978-0140201987}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/550576265|başlık=Of God and gods : Egypt, Israel, and the rise of monotheism|tarih=2008|yer=Madison, Wisc.|yayıncı=University of Wisconsin Press|ad=Jan|soyadı=Assmann|isbn=978-0-299-22553-7|oclc=550576265}}</ref>

{{Blockquote|Tüm tanrılar üçtür: Hiçbirinin eşit olmadığı Amun, Re ve Ptah. Adını Amun olarak gizleyen kişi, yüzüne Re olarak görünür, bedeni Ptah'tır.}}

Henri Frankfort, Amun'un aslen bir rüzgar tanrısı olduğunu öne sürdü ve [[Yuhanna İncili|Yuhanna İncili'nden]] paralel bir pasajla rüzgarla ile gizem arasında kurulan üstü kapalı bağlantıya dikkat çekti: "Rüzgar dilediği yerde eser ve siz onun sesini duyarsınız, ama nereden geldiğini ve nereye gittiğini bilmezsiniz." [ Yuhanna 3:8 ] <ref>{{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/beforephilosophyfran|başlık=Before Philosophy|tarih=1951|sayfa=[https://archive.org/details/beforephilosophyfran/page/18 18]|yayıncı=[[Penguin Books]]|ad=Henri|soyadı=Frankfort|ilk=}}</ref>

Amun'a yazılan bir ilahi, O'nun fırtınalı denizleri nasıl sakinleştirmesini anlatır:<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/59459238|başlık=The living wisdom of ancient Egypt|tarih=1999|yer=Londra|yayıncı=Pocket Books|ad=Christian|soyadı=Jacq|isbn=0-671-02219-9|oclc=59459238}}</ref>

{{Blockquote|Amon'un adını hatırlayan denizci için fırtına bir kenara çekilir. Fırtına, O'nun adını zikreden için tatlı bir meltem olur... Amon, O'nu kalbine koyan için milyonlardan daha etkilidir. Onun sayesinde tek bir adam kalabalıktan daha güçlü hale gelir.|source=Simon & Schuster; New York; 1999 s.143|author=Christian Jacq,|title=Eski Mısır'ın Yaşayan Bilgeliği;}}

== Üçüncü Ara Dönem ==
[[Dosya:Egyptian_-_Amun-Re_-_Walters_571417.jpg|küçükresim| [[Walters Sanat Müzesi|Walters Sanat Müzesi'nden]] alınan [[Üçüncü Ara Dönem]] nazarlığı; Amun'u güneş tanrısı [[Ra]] ile kaynaştırıyor.]]

=== Baş Rahiplerin gücü ===
[[Teb, Mısır|Teb']]deki [[Amon Başrahibi|Amon Baş Rahipleri]] bir hanedan olarak görülmeseler de, o kadar güçlüydüler ki, y M.Ö 1080'den MÖ 943 e kadar Mısır'ın etkin yöneticileriydiler.

MÖ 1080'de [[XI. Ramses|-Ramses XI'in]] 19. Yılında- Herihor Amun'un ilk Baş Rahibi olarak ilan edildiğinde, Amun rahipliği Mısır ekonomisi üzerinde etkili bir hakimiyet kurdu. Amun rahipleri diğer birçok kaynak yanında Mısır'daki tüm tapınak topraklarının üçte ikisi, gemilerinin yüzde 90'ına sahipti.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=QeCDGwAACAAJ&q=Chronicle+of+the+Pharaohs|başlık=Chronicle of the Pharaohs: The Reign-by-reign Record of the Rulers and Dynasties of Ancient Egypt|tarih=2006|sayfa=175|yer=London, England|yayıncı=Thames & Hudson|isbn=978-0500286289|erişim-tarihi=3 Mart 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240730070241/https://books.google.com/books?id=QeCDGwAACAAJ&q=Chronicle+of+the+Pharaohs|arşivtarihi=30 Temmuz 2024|ölüurl=hayır}}</ref>

Sonuç olarak, Amun rahipleri firavun kadar, hatta ondan daha güçlüydü. Sonunda Baş Rahip Pinedjem'in oğullarından biri tahta geçecek ve Mısır'ı neredeyse yarım yüzyıl boyunca firavun [[I. Psusennes]] olarak, Baş Rahip III. Psusennes ise 21. Hanedanlığın son hükümdarı olan kralı II.Psusennes olarak tahta geçecekti.

=== İniş ===
Amun'un tüm Mısır üzerindeki ezici hakimiyeti MÖ 10. yüzyılda azalmaya başladı. Bununla birlikte, artık ulusal bir tanrı olarak görüldüğü için, özellikle Mısır'ın Nubian Yirmi Beşinci Hanedanlığı altında, Thebes'te, Amun ibadeti hız kesmeden devam etti. Yeni Krallık döneminde kurulan Jebel Barkal Amun Tapınağı, [[Kuş Krallığı|Kush Krallığı]]'nın dini ideolojisinin merkezi haline geldi. [[Piye|Gebel Barkal'daki Piye Zafer Steli]] (MÖ 8. yüzyıl) artık bir " Napata Amun" ile "Thebes Amun" arasında ayrım yapmaktadır. Nubian hanedanının son firavunu olan [[Tantamani]], Amun'a Nubian formu ''Amani'yle'' hala atıfta bulunan teoforik bir isim taşıyordu.

== Demir Çağı ve klasik antik çağ ==
[[Dosya:Amun-Ra.jpg|sol|küçükresim| Amun'un Karnak'ta bir kabartmada tasviri (MÖ 15. yüzyıl)]]

=== Nubia ve Sudan ===
Mısır dışında Amun kültünün yayıldığı bölgelerde, onun ibadeti [[Klasik Antik Çağ|klasik antik çağa]] kadar devam etti. Adının ''Amane'' veya ''Amani'' olarak telaffuz edildiği Nubia, [[Meroe]] ve Nobatia'da<ref>[[Herodotus]], ''[[Histories (Herodotus)|The Histories]]'' ii.29</ref> rahipleriyle ülkenin tüm hükûmetini bir [[Orakl|kehanet]] aracılığıyla düzenleyen, hükümdarı seçen ve askeri seferleri yöneten ulusal bir tanrı olarak kaldı. [[Diodoros|Diodorus Siculus'a]] göre, bu dini liderler kralları intihara bile zorlayabildiler, ancak bu gelenek MÖ 3. yüzyılda Arkamane onları öldürdüğünde sona erdi.{{Kdn|Griffith|1911}}

[[Sudan|Sudan'da]], Dangeil'deki bir Amun tapınağının kazısına 2000 yılında Ulusal Eski Eserler ve Müzeler Kurumundan, Sudan ve [[British Museum]], Birleşik Krallık'tan Doktorlar Salah Mohamed Ahmed ve Julie R. Anderson'ın başkanlığında başlandı. [[Hızlandırıcı kütle spektrometrisi|Hızlandırıcı Kütle Spektrometresi]] (AMS) ve [[Radyokarbon tarihleme yöntemi|C14 tarihlemesi]], tapınağın son yapı inşasını MS 1. yüzyıla yerleştirdi. Bu tarih, ilgili seramikler ve yazıtlarla da doğrulanmaktadır. Tapınağın yangınla tahrip olduğu bulundu, yıkımının ardından tapınak yavaş yavaş çürümüş ve çökmüştü.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=|başlık=Architectural Conservation of an Amun Temple in Sudan|erişimtarihi=14 Nisan 2023|yazarlar=Sweek|tarih=2012|sayı=2|sayfalar=8-16|çalışma=Journal of Conservation and Museum Studies|yer=London, England|yayıncı=Ubiquity Press|cilt=10|doi=10.5334/jcms.1021202}}</ref>

=== Libya ===
[[Libya Çölü]] yakınında bulunan [[Siwa Oasis|Siwa Oasis'te]], yalnız bir Amun [[Orakl|kahini]] bulunmaktaydı.<ref>[[Pausanias (geographer)|Pausanias]], ''Description of Greece'' x.13 § 3</ref> Ammon'a tapınma, Yunanistan'a erken bir dönemde, muhtemelen kuruluşundan kısa bir süre sonra Oasis'teki büyük Ammon kehaneti ile bir bağlantı kurmuş olması gereken [[Kirene|Cyrene'deki]] Yunan kolonisi aracılığıyla tanıtılır. Libya'nın mitolojik kralı Iarbas da Hammon'un oğlu kabul ediliyordu.

Corippus'a göre, Laguatan olarak bilinen bir halk, 540'larda [[Bizans İmparatorluğu|Bizans İmparatorluğu'na]] karşı savaşa Ammon'un oğlu olduğuna inandıkları tanrıları Gurzil'in bir heykelini taşımıştı.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=http://www.columbia.edu/itc/history/conant/Mattingly.pdf|başlık=The Laguatan: A Libyan Tribal Confederation in the Late Roman Empire|erişim-tarihi=3 Mart 2023|arşivtarihi=21 Ekim 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20121021090901/http://www.columbia.edu/itc/history/conant/Mattingly.pdf|yazarlar=Mattingly|ölüurl=hayır|sayfalar=98-99|çalışma=Libyan Studies|yer=London, England|yayıncı=Society for Libyan Studies|yıl=1983|cilt=14|doi=10.1017/S0263718900007810}}</ref>

=== Levant ===
[[İbrani Kutsal Kitabı|İbranice İncil'de]] Yeremya 46:25'te אמון מנא ''Amon of No''  ifadesi (''No ordusu'' ve ''İskenderiye ordusu olarak'' da çevrilir '')bulunur.'' Bu metinler muhtemelen MÖ 7. yüzyılda yazılmıştı.<ref>{{Web kaynağı|url=http://cf.blueletterbible.org/lang/lexicon/lexicon.cfm?Strongs=0528&version=NIV|başlık=Strong's Concordance / Gesenius' Lexicon|erişimtarihi=10 Ekim 2007|arşivtarihi=13 Ekim 2007|arşivurl=https://web.archive.org/web/20071013122429/http://cf.blueletterbible.org/lang/lexicon/lexicon.cfm?Strongs=0528&version=NIV}}</ref>
{{Blockquote|İsrail'in Tanrısı, orduların Rabbi şöyle dedi: "İşte, Tebli Amon'un, Firavun'un, Mısır'ın, tanrılarının, krallarının, Firavun'un ve ona güvenenlerin üzerine ceza getireceğim."|[[Jeremiah]] 46:25 ([[King James Version|KJV]])}}

=== Yunanistan ===
[[Dosya:Zeus_Ammon_(Antikensammlung_München).jpg|küçükresim|Zeus-Ammon. MÖ 5. yüzyılın sonlarına ait bir orijinalinin Roma kopyası. Aşağı Nil Deltası ve Sirenayka'daki Yunanlar, yüce tanrı Zeus'un özelliklerini Mısır tanrısı Amun-Ra'nın özellikleriyle birleştirdiler.]]
Yunanlar tarafından Ammon olarak tapılan Amun'un, [[İstefe|Thebes]]' ve Sparta'da Pindar'ın (ö. 443) hediyesi olan bir tapınağı ve bir heykeli vardı.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Description of Greece|başlıkbağı=Description of Greece|diğerleri=ix.16 § 1|yazar=Pausanias}}</ref>

Aphytis, Chalcidice'de Amun'a, [[Lysander]] (ö. MÖ 395) zamanından beri, Amonyum'da olduğu kadar şevkle ibadet edildi. Şair Pindar, tanrıyı bir ilahiyle onurlandırdı. [[Megalopolis|Megalopolis'te]] tanrı bir koç başıyla temsil ediliyordu (Paus. viii.32 § 1) ve Sirenaykalı Yunanlar Delphi'de Ammon heykeli olan bir savaş arabası adadılar.

[[İskender|Büyük İskender]] [[Siwa Oasis|Siwa'daki]] kahin tarafından Amun'un oğlu ilan edilmişti.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/conquestempire00abbo|başlık=Conquest and Empire: The Reign of Alexander the Great|sayfalar=71-74|yer=New York|yayıncı=Cambridge University Press|yıl=1988|ilk=}}</ref>  M.Ö 332 sonlarında Mısır'ı işgal ettiğinde bir kurtarıcı olarak görüldü ve bu nedenle Mısır'ı savaşmadan fethetti.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/31045650|başlık=International dictionary of historic places|tarih=1994-1996|yer=Chicago|yayıncı=Fitzroy Dearborn Publishers|diğerleri=Trudy Ring, Robert M. Salkin, Sharon La Boda|isbn=1-884964-05-2|oclc=31045650}}</ref> Ammon, [[Zeus|Zeus'un]] bir formu olarak tanımlandı<ref>{{Web kaynağı | url = https://mechon-mamre.org/p/pt/pt1146.htm | başlık = Jeremiah 46 / Hebrew - English Bible / Mechon-Mamre | erişimtarihi = 14 Nisan 2023 | çalışma = mechon-mamre.org | arşivurl = https://web.archive.org/web/20020130023201/https://mechon-mamre.org/p/pt/pt1146.htm | arşivtarihi = 30 Ocak 2002}}</ref> ve İskender sık sık Zeus-Ammon'dan gerçek babası olarak söz etti. Ölümünden sonra para birimi, onu kutsallığının bir sembolü olarak Ammon Boynuzları ile süslenmiş olarak tasvir etti.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/84731885|başlık=The legend of Alexander the Great on Greek and Roman coins|tarih=2007|yer=Londra|yayıncı=Routledge|ad=Karsten|soyadı=Dahmen|isbn=978-0-203-96799-7|oclc=84731885}}</ref>

''Amonyum'' ve ''[[Ammonoidea|ammonit]]'' gibi Yunanca Ammon formu aracılığıyla Amun'dan türeyen birkaç kelime vardır''[[Amonyak|.]]'' Romalılar, antik Libya'daki Jüpiter-Amun Tapınağı yakınlarındaki birikintilerden topladıkları [[amonyum klorür]]ü ''sal ammoniacus'' (Amun tuzu) olarak adlandırdılar.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.bbc.co.uk/dna/h2g2/alabaster/A632990|başlık=Eponyms|erişimtarihi=8 Kasım 2007|arşivtarihi=2 Kasım 2007|arşivurl=https://web.archive.org/web/20071102023049/http://www.bbc.co.uk/dna/h2g2/alabaster/A632990|tarih=11 Ocak 2003|çalışma=[[h2g2]]|yayıncı=[[BBC Online]]}}</ref> Amonyak, kimyasal olmasının yanı sıra, [[Delikliler|foraminiferde]] bir cins adıdır. Hem bu foraminiferler (kabuklu [[Protozoa]] ) hem de ammonitler (soyu tükenmiş kabuklu [[kafadanbacaklılar]] ), bir koçun ve Ammon'un boynuzlarına benzeyen sarmal kabuklar taşırlar. [[Beyin]]deki [[hipokampus]] bölgelerine cornu ammonis denir. Hücre katmanlarının koyu ve açık bantlarının boynuzlu görünümü nedeniyle kelimenin tam anlamıyla "Amun'un Boynuzları".

''[[Kayıp Cennet|Kayıp Cennet'te]]'' Milton, Ammon'u İncil'deki [[Ham]] ile özdeşleştirir ve Yahudi olmayanların ona Libyalı Jove dediğini belirtir.

== Ayrıca bakınız ==
* [[Güneş tanrılarının listesi]]

== Notlar ==
{{Not listesi}}
== Kaynakça ==
{{kaynakça}}
== Ek kaynaklar ==
*{{Kitap kaynağı |soyadı=Assmann |ad=Jan |başlık=Egyptian Solar Religion in the New Kingdom: Re, Amun and the Crisis of Polytheism |url=https://archive.org/details/egyptiansolarrel0000assm |yayıncı=Kegan Paul International |yıl= 1995 |isbn=978-0710304650 |kaynak=none}}
*{{Kitap kaynağı |soyadı=Ayad |ad=Mariam F. |başlık=God's Wife, God's Servant: The God's Wife of Amun (c. 740–525 BC) |yayıncı=Routledge |yıl= 2009 |isbn=978-0415411707 |kaynak=none}}
*{{Akademik dergi kaynağı |soyadı=Cruz-Uribe |ad=Eugene |başlık=The Khonsu Cosmogony |dergi= Journal of the American Research Center in Egypt |cilt=31 |sayfalar=169-189|tarih=1994 |jstor=40000676|doi=10.2307/40000676 |kaynak=none}}
*{{Kitap kaynağı |soyadı=Gabolde |ad=Luc |başlık=Karnak, Amon-Rê : La genèse d'un temple, la naissance d'un dieu |dil=fr |yayıncı=Institut français d'archéologie orientale du Caire |yıl=2018 |isbn=978-2-7247-0686-4 |kaynak=none}}
*{{Kitap kaynağı |soyadı=Guermeur |ad=Ivan |başlık=Les cultes d'Amon hors de Thèbes: Recherches de géographie religieuse |dil=fr |yayıncı=Brepols |yıl=2005  |isbn=978-90-71201-10-3 |kaynak=none}}
*{{Kitap kaynağı |soyadı=Klotz |ad=David |başlık=Caesar in the City of Amun: Egyptian Temple Construction and Theology in Roman Thebes |yayıncı=Association Égyptologique Reine Élisabeth |yıl=2012 |isbn=978-2-503-54515-8 |kaynak=none}}
*{{Kitap kaynağı |soyadı=Kuhlmann |ad=Klaus P. |başlık=Das Ammoneion. Archäologie, Geschichte und Kultpraxis des Orakels von Siwa |dil=de |yayıncı=Verlag Phillip von Zabern in Wissenschaftliche Buchgesellschaft |yıl=1988 |isbn=978-3805308199 |kaynak=none}}
*{{Kitap kaynağı |soyadı=Otto |ad=Eberhard |başlık=Egyptian art and the cults of Osiris and Amon |yayıncı=Abrams |yıl=1968 |kaynak=none}}
*{{Kitap kaynağı |soyadı=Roucheleau |ad=Caroline Michelle |başlık=Amun temples in Nubia: a typological study of New Kingdom, Napatan and Meroitic temples |yayıncı=Archaeopress |yıl=2008 |isbn=9781407303376 |kaynak=none}}
*{{Kitap kaynağı |editör-soyadı=Thiers |editör-ad=Christophe |başlık=Documents de théologies thébaines tardives |yayıncı=Université Paul-Valéry |yıl=2009 |kaynak=none}}
*{{Kitap kaynağı |soyadı=Zandee |ad=Jan |başlık=De Hymnen aan Amon van papyrus Leiden I. 350 |dil=nl |yayıncı=E.J. Brill |yıl=1948 |kaynak=none}}
*{{Kitap kaynağı |soyadı=Zandee |ad=Jan |başlık=Der Amunhymnus des Papyrus Leiden I 344, Verso |dil=de |yayıncı=Rijksmuseum van Oudheden |yıl=1992  |isbn=978-90-71201-10-3 |kaynak=none}}
* David Klotz, ''Adoration of the Ram: Five Hymns to Amun-Re from Hibis Temple'' (New Haven, 2006)
* David Warburton, ''Architecture, Power, and Religion: Hatshepsut, Amun and Karnak in Context'', 2012, {{ISBN|9783643902351}}.
* [[E. A. W. Budge]], ''[http://sacred-texts.com/egy/tut/tut00.htm Tutankhamen: Amenism, Atenism, and Egyptian Monotheism] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20111102164629/http://sacred-texts.com/egy/tut/tut00.htm |tarih=2 Kasım 2011 }}'' (1923).

== Dış bağlantılar ==

* Wim van den Dungen, [http://www.maat.sofiatopia.org/amun.htm Leiden Hymns to Amun] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20111021171719/http://www.maat.sofiatopia.org/amun.htm |tarih=21 Ekim 2011 }}
* {{in lang|es}} [https://web.archive.org/web/20041205220629/http://www.karnak3d.net/ Karnak 3D :: Detailed 3D-reconstruction of the Great Temple of Amun at Karnak], Marc Mateos, 2007
* [https://www.flickr.com/photos/schumata/3478852986/ Amun with features of Tutankhamun] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20210426003041/https://www.flickr.com/photos/schumata/3478852986/ |tarih=26 Nisan 2021 }} (statue, {{circa}} 1332–1292 BC, Penn Museum

{{Antik Mısır}}{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Bereket tanrıları]]
[[Kategori:Güneş tanrıları]]
[[Kategori:Mısır tanrıları]]
[[Kategori:Yaratıcı tanrılar]]
[[Kategori:Rüzgâr tanrıları]]