Kemancı (düşünce deneyi)

Kemancı 1971 yılında Judith Jarvis Thomson tarafından ortaya atılan bir düşünce deneyidir.

"Ünlü Kemancı Problemi"ne girişinde Thomson kürtaj konusundaki tartışmanın büyük bir kısmının fetusun bir kişi mi yoksa bir doku kitlesi mi olduğu hususunda gereksiz bir şekilde odaklandığını belirtir. Thomson sorun olarak gördüğü bu durumun çözümü için fetusun döllenmeyle birlikte kişi olduğunu farz edip, asıl sorun olarak gördüğü duruma döner: fetusun mu yoksa gebe kadının mı "daha güçlü ve daha bağlayıcı... yaşama hakkı" vardır. Kemancı düşünce deneyi de bu yaşama hakkı meselesine odaklanır.

Stanford Felsefe Ansiklopedisi (The Stanford Encyclopedia of Philosophy) bu düşünce deneyini şu şekilde tanımlar:

Popüler bir kürtaj karşıtı argümanı hedef alan örneği [Judith Jarvis Thomson'un] şu şekildedir: Fetus yaşama hakkı olan masum bir kişidir. Kürtaj fetusun ölümüne yol açar. Bu yüzden kürtaj ahlâken yanlıştır. Düşünce deneyinde komaya giren ünlü bir kemancıyı hayal etmemiz istenir. Müzik severler cemiyeti tıbbi kayıtlardan sizin ve sadece sizin kemancınının hayatını, dokuz ay boyunca ona bağlı bir şekilde kalarak, kurtarabileceğinizi belirler. Müzik severler siz uyurken evinize dalarlar ve bilinçsiz (ve farkında olmayan, bu sebeple masum) kemancıyı size bağlarlar. Onunla bağlatınızı koparmak isteyebilirsiniz, fakat müzik severlerce ortaya atılan şu argümanla karşılaşırsınız: kemancı yaşama hakkı olan masum bir kişidir. Onunla bağlantınızı koparmanız onun ölümüne yol açacak. Bu yüzden, onunla bağlantınızı koparmanız ahlâken yanlıştır.

Bununla birlikte bu argüman bu durumda ikna edici durmamaktadır. Dokuz ay boyunca yatakta ve bağlı kalarak büyük bir cömertlik yapmış olacaksınız fakat ahlâken bunu yapmaya zorunlu değilsiniz. Durumun kürtaj durumu ile paralelliği açıktır. Düşünce deneyi daha önce birlikte ele alınan iki kavramın ayrıştırılmasında etkilidir: "yaşama hakkı" ve "yaşamın korunması için gerekli olana dair hak." Fetus ve kemancı birinciye sahip olabilirler, fakat ikisinin de ikinciye sahip olup olmadığı bariz değildir. Sonuç şudur ki fetusun bir yaşama hakkı varsa bile (ki Thompson buna inanmamaktadır fakat farz edilmesine izin vermektedir), kürtaj ahlâken meşru olabilir.

Bu düşünce deneyi çok çeşitli tepkilere yol açmış ve çeşitli filozoflarca eleştirilmiştir. Düşünce deneyini eleştiren filozoflardan biri de Philippa Foot'tur. Philippa Foot "Öldürmek ve Ölüme İzin Vermek" (Killing and Letting Die) isimli eserinde Thomson'un düşünce deneyini doğrudan eleştirir. Foot kemancının durumu ile kürtaj arasındaki öne sürülen paralelliği ve denkliği, negatif ve pozitif haklar kavramlarını kullanarak reddeder. Foot argümanlarına öldürmek ile ölüme izin vermek arasındaki ahlâki farkı türeterek başlar:

Müdahil olmama hakları vardır ki bunlar bir hak sınıfını oluştururlar; [buna] ek olarak faydalara ve hizmetlere [karşı] haklar vardır ki bunlar farklıdırlar. Bu iki hak çeşidine paralel olarak bir tarafta "negatif görev" olarak adlandırılan bir müdahil olmama görevi, diğer bir tarafta ise "pozitif görev" olarak adlandırılan fayda ve hizmetleri sağlama görevi vardır.

Yani müdahil olmama hakları "negatif haklar"ken, çeşitli faydalara ve hizmetlere erişim hakları "pozitif haklar"dır. Foot'a göre negatif hakların ahlâki yükümlülüğü pozitif haklara oranla daha fazladır, yani "Genellikle bir müdahaleyi ahlâken haklı çıkarmak fayda veya hizmetlerin alıkonmasını haklı çıkarmaktan daha zordur..." Buna göre Foot ölümcül bir hareket başlatmanın ahlâken reddedilebilecek bir davranışken, aynı durumda yardımı esirgemenin ahlâken meşru görülebileceğini öne sürer.

Foot Thomson'un düşünce deneyinin bu tip bir haklar tanımı bazında öne sürüldüğü gibi kürtaj ile denk bir durum olmadığını ortaya koyar; “Benim tezime göre, iki durum birbirinden oldukça farklı bir şekilde ele alınmalıdır zira biri ölümcül bir hareketin başlatılmasını içerirken diğeri bir hayatı kurtarmanın reddedilmesini içerir.”. Buradan hareketle kemancının durumun bir pozitif hak durumu olduğu ve kişinin kendisini kemancıdan ayırmasının pozitif hakları ilgilendirdiği, oysa kürtajın bir tür negatif hak sorunu olduğu zira aktif bir şekilde ölümcül bir hareketi başlattığı öne sürülmüştür.

Foot'un tezi de birçok tepki toplamış ve bazı filozoflarca eleştirilmiştir. Foot'un kullandığı pozitif ve negatif haklar farklı biçimlerde de kürtaj tartışmalarında kullanılmış ve örneğin Foot'un Thomson'un düşünce deneyini reddinde kullandığı negatif hak kavramı, kürtaj taraftarlarınca devletin bireyin kürtaj hakkına karışması ve kürtajı yasaklaması karşıtı bir şekilde kullanılmıştır.

Kaynakça ve notlar

• Brown, James Robert, "Thought Experiments", in Edward N. Zalta (ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2006 Edition), 2006. [2] 28 Temmuz 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
• Foot, Philippa. (1984). Killing and Letting Die. In Steven M. Cahn, & Peter Markie (Eds.), Ethics: History, Theory, and Contemporary Issues (pp 783–788). New York, NY: Oxford.
• Thomson, J.J., "A Defense of Abortion", reprinted at pp. 1–19 in Thomson, J.J. (Parent, W., ed.), Rights, Restitution, and Risks: Essays in Moral Theory, Harvard University Press, (Cambridge), 1986 (originally published in 1971).