Umbriyaca

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Umbriyaca
Ana dili olanlarUmbriya
BölgeMerkez İtalya
EtnisiteUmbri
DönemMÖ 7. yy - MÖ 1. yylinglist
Dil ailesi
Yazı sistemiUmbriya ve Eski İtalik alfabesi
Dil kodları
ISO 639-3xum
Dilbilimci listesixum
Glottologumbr1253[1]
MÖ 6. yüzyıl Demir Çağı İtalya'sındaki dillerin yaklaşık dağılımı

Umbriyaca, eski İtalyan bölgesi Umbriya'da Umbri tarafından konuşulmuş olan soyu tükenmiş bir İtalik dildir. İtalik diller içinde, Oskan grubuyla yakından ilişkilidir ve bu yüzden de - modern bilimde genellikle yerine Sabel kullanılan - Osko-Umbriya dilleri grubunda onunla ilişkilendirilir. Bu sınıflandırma ilk kez formülleştirildiğinden beri, eski İtalya'daki bir dizi başka dilin Umbriyaca ile daha yakından ilişkili olduğu keşfedildi. Bu nedenle bir grup - Umbriya dilleri - onları içerecek şekilde tasarlandı.

Külliyat[değiştir | kaynağı değiştir]

Umbriyaca, MÖ 7. ile MÖ 1. yüzyılda yazıldığı düşünülen yaklaşık 30 yazıttan bilinmektedir. Şimdiye kadarki en büyük önbellek, 1444'te Scheggia köyü yakınlarında veya başka bir geleneğe göre Gubbio'daki (antik Iguvium) bir yeraltı odasında bulunan yedi [2] yazılı bronz tabletten oluşan Iguvine Tabletleri'dir.[2][3] Yedi tablet, bölgedeki antik dinin rahipleri için törenler ve tüzükler hakkında notlar içermektedir. Bazen Orta Çağ'daki Iguvium/Eugubium adından ötürü Eugubian tabletleri olarak da adlandırılırlar.[4] Tabletler 4000-5000 kelime içerir.

Todi, Assisi ve Spoleto'dan da küçük yazıtlar vardır.

Alfabe[değiştir | kaynağı değiştir]

Iguvine tabletleri iki alfabeyle yazılmıştır. Daha eski olan Umbriya alfabesi, diğer Eski İtalik yazısı gibi, Etrüsk alfabesinden türetilmiştir ve sağdan sola yazılmıştır, esasen Neo-Etrüsk'e eşdeğerdir ancak Arkaik Etrüsk alfabesinden eşsiz bir Umbriyaca sesi için 'P' şeklinde bir harf kullanılarak yazılmıştır. Daha yeni olansa Latin alfabesiyle yazılmıştır. Metinler bazen Eski Umbriyaca ve Yeni Umbriyaca olarak adlandırılır. Farklılıklar daha çok ortografiktir.[5] Örneğin, Latin alfabesindeki rs, yerel alfabede tek bir karakterle temsil edilir (genellikle ř olarak yazılır; bu, çoğu durumda ünlülerarası *-d-'den düzenli olarak gelişen bilinmeyen bir sesi temsil eder). Bunları açıkça ayırt etmek için yerel yazı genellikle kalın, Latincesi ise italik olarak yazılır.[6]

Dil bilgisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Sesbilim[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşağıdakilerin çoğunun kesin ses karşılıkları tam olarak net değildir.

Ünsüzler[değiştir | kaynağı değiştir]

Dudaksıl Taçsıl Damaksıl Gırtlaksıl
Genizsil [m] [n]
Patlamalı Ötümlü [b] [d] [g]
Ötümsüz [p] [t] [k]
Sürtünmeli Ötümlü <ř>/<rs> (= [ʒ] ?)
Ötümsüz [f] <ç>/<ś> (= [ʃ] ?) [h]
Rotik [r]
Sürtünmesiz [l] [j], [w]

Ünlüler[değiştir | kaynağı değiştir]

Tekli ünlüler: a, e, i, o, u; ā, ē, ī, ō, ū

İkili ünlüler: ai, ei, ou

İsimler[değiştir | kaynağı değiştir]

İsim sınıfları yaklaşık olarak Latincedekilere denktir: Uzun a-kökü Latincenin birince çekimine, tarihi o-kökü Latincenin ikinci çekimine, ünsüz- ve i-kökü Latincenin üçüncü çekimine, daha nadir görülen u-kökü ve e-kökü Latincenin sırasıyla dördüncü ve beşinci çekimine karşılık gelir.

Tekilde tasdiklenmiş yedi durum bulunmaktadır: yalın, belirtme (yalın-belirtme nötr durumuyla beraber), ilgi, yönelme, ayrılma, bulunma ve seslenme durumları. Çoğulda; yalın, belirtme, ilgi ve bulunma-ayrılma birleşimi bir durum olmak üzere sadece dört durum vardır. Tasdiklenmiş bir çoğul bulunma veya seslenme durumu bulunmamaktadır.

Uzun a-köküyle ilgili örnekler (kalın-italik farkı için "Alfabe" kısmına bakınız):

muta / mutu "iyi" (Latince molta "iyi"); tekil yalın hal

tuta / totam "şehri, devleti"; tekil belirtme hali

tutas / totar (ikincisi rotasizmli, aşağıya bkz.) "şehrin"; tekil ilgi hali (Umbriyaca Ön-Hint-Avrupaca durumunu devam ettirirken Latince -ae'ye dönüştürüyor)

tute "şehre"; tekil yönelme hali

asa "sunaktan"; tekil ayrılma hali

tote "şehirde"; tekil bulunma hali

Prestota "Hey, Prestota"; tekil seslenme hali

fameřias "aileler"; çoğul yalın hal

porca "domuzları"; çoğul belirtme hali

pracatarum "surların"?; çoğul ilgi hali

plenasier "yıllık festival için"; çoğul yön.-bul. hali (-s'den gelen son rotasizmli, Latince plenus "dolu, tam" kelimesiyle anlambilimsel gelişimiyle birlikte ilişkilendirildi: "tümünün > tüm yılın")

Sesbilimsel Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Umbriyaca ile kardeş dili Oskanca bazı sesbilimsel değişikliklerde ortaktır.

*kʷ'ın p'ye dudaksallaşması[değiştir | kaynağı değiştir]

Umbriyacadaki bu özellik, Gal dilleri (İrlandaca vb.) ve Breton dilleri (Galce vb.) arasındaki k/p ayrımını anımsatır, ayrıca yaygın bir Sabel değişikliğidir. piře, pirse "ne"; Oskanca pídum vs Latince quid.

Başlangıç vurgusu ve iç ses düşmesi (senkop)[değiştir | kaynağı değiştir]

Tüm İtalik dillerin tarihinin başlarındaki bir noktada, başta olmayan heceler düzenli olarak kaybolduğundan veya zayıfladığından vurgu, kelimelerin ilk hecesine kaymış gibi görünüyor. Aynı olay Etrüskçe tarihinde de meydana geldiğinden dolayı Umbriyaca ve Latince Oskancadan daha belirgin şekilde etkilendiğinden, bunun kuzeyden yayılan bölgesel bir özellik olduğu varsayılmalıdır. (Klasik Latince zamanında, vurgu daha çok bir Antik Yunan kalıbına kaymıştı - vurgu sondan üçüncü hecedeydi (antepenult), son hece uzunsa sondan ikinci heceye düşüyordu (penult).) [7] Bu kaymaların Kelt ve Cermen dilllerindeki başlangıç stresine benzer kaymalara bağlanma derecesi belirsizdir; tartışma için bkz. J. Salmons' Vurgusal Değişim ve Dil Teması.[8]

Örnekler: Vurgusuz kısa -e-'nin kaybı: *omesei > *onse "omuz" (Latince umerus), *deksiterer > destre "sağda", *obs-tendetōd > *ostendu "sun (emir kipi)" (Latince ostendito).[9]

Umbriyacaya özel olan yenilikler (Oskancayla ortak olmayan)[değiştir | kaynağı değiştir]

Ancak son derece korumacı olan kardeş dili Oskanca ile karşılaştırıldığında Umbriyaca, bir kısmı batıdaki komşusu Latinceyle paylaşılan bir dizi yenilik sergiliyor. (Aşağıda kuralı takiben, Umbriyaca ve Oskanca için kalın metin yerli - Etrüsk kaynaklı - yazıyla yazılmış kelimeleri gösterirken italik Latinceden türetilmiş yazıyla yazılmış kelimeleri temsil eder.)

Orijinal ikili ünlülerin durumu[değiştir | kaynağı değiştir]

Tüm ikili ünlüler basitleştirilmiştir (Latince'de yalnızca kısmen görülen, Oskancada ise çok nadiren görülen bir süreç). Böylece Ön İtalik *ai ve *ei Umbriyaca alçak ē olur: kvestur, Oskanca kvaísstur, Latince quaestor 'kamu gelir-giderlerinden sorumlu yetkili'; prever 'tek': Oskanca preivatud, Latince prīvus. Ön İtalik *oi, *ou ve * au ilk hecelerde ō olur (yerel alfabede u diye yazılır): unu 'one': Eski Latince oinus; ute 'veya': Oskanca auti, Latince aut; tuta 'şehir': Oskanca touto.[10]

Artdamaksılların öndamaksallaşması[değiştir | kaynağı değiştir]

Artdamaksıllar, ön ünlülerden önce öndamaksallaşmış ve sızıcılaşmıştır, ön yarı ünlü /j/ muhtemelen ç, ś veya basitçe s diye yazılan öndamaksallaşmış ıslıklıya dönüşmüştür (belki de artdişyuvasıl /ʃ/'ye). (Benzer bir değişiklik daha sonra çoğu Romen dilinde gerçekleşmiştir.) Örneğin: Umbriyaca śesna 'akşam yemeği', Oskanca kersnu, Latince cēna; Umbriyaca façiu 'yaparım', Latince faciō.[11]

Rotasizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Latince gibi ancak Oskancadan farklı olarak ünlülerarası -s-, -r-'ye dönüşmüştür. Dilin geç biçimlerinde son -s de -r olur (Latince'de görülmeyen bir değişiklik). Örneğin, -ā köklerinin çoğul tamlayan ekleri: Umbriyaca -arum, Latince -arum vs Oskanca -asúm (Sanskritçe - āsām ile karşılaştırın).[12]

*d'nin durumu[değiştir | kaynağı değiştir]

Baştaki * d- korunurken (yerel alfabede t olarak yazılır) daha önceki ünlülerarası *-d- (bazen de *-l-) yerel alfabede genellikle ř olarak çevrilen bir karakter olarak görünür ama Latin alfabesi kullanan Umbriyaca metinlerinde rs dizesi olarak görünür. Tam telaffuz bilinmiyor: piře, pirse "ne" vs. Oskanca pídum, Latince quid. [13]

Ünlüler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ön-İtalik *ū, /i/ oldu, ör. Ön-İtalik *sūm (domuz) > Umbriyaca sim (tekil belirtme).[14]

Örnek metinler[değiştir | kaynağı değiştir]

İguvin Tabletleri'nden alınmıştır, tablet Va, satır 6-10 (tablet yerel alfabeyle yazılmıştır):

(6) ...Sakreu (7) perakneu upetu, revestu, puře teřte, (8) eru emantu herte, et pihaklu pune (9) tribřiçu fuiest, akrutu revestu (10) emantu herte...

Latince:

(6-7) ...Hostia solemnis digito, revisito, cum datur, (8) (aliquae) earum accipiantur oportetne, et cum piaculorum (9) ternio fiet, ex agro revisito (10) accipiantur oportetne...

[15]

Türkçe:

(6-10) Kurbanları seçsin ve onlar teslim edildiğinde onlardan (herhangi birinin) kabul edilip edilmeyeceğini görmek için onları incelesin ve üçlü bir adak durumunda ülkede onların kabul edilip edilmeyeceklerini görmek için onları incelesin.

[16]

İguvin Tabletleri'nden alınmıştır, tablet VIa, satır 25-31 (tablet Latin alfabesiyle yazılmıştır):

(25)...Dei grabouie orer ose persei ocre fisie pir orto est (26) toteme iouine arsmor dersecor subator sent pusei neip heritu. (27) dei crabouie persei tuer perscler uaseto est pesetom est peretom est (28) frosetom est daetom est tuer perscler uirseto auirseto uas est. di grabouie persei mersei esu bue (29) peracrei pihaclu pihafei. di.grabouie pihatu ocre fisei pihatu tota iouina. di.grabouie pihatu ocrer (30) fisier totar iouinar nome nerf arsmo ueiro pequo castruo fri pihatu futu fos pacer pase tua ocre fisi (31) tote iiouine erer nomne erar nomne. di.grabouie saluo seritu ocre fisi salua seritu tota iiouina.

Latince:

(25)...Iovi Grabovie illius opere, si in montis Fisie ignis ortus est (26) civitate Iguvina, ritus debiti omissi sunt quasi nec consulto. (27) Iovi Grabovie si in tui sacrifici, vitiatum est, peccatum est, peritum est, (28) fraudatum est, defectum est, tui sacrifici visum, invisum, vitium est. Iovi Grabovie si ius sit hoc bove (29) optimo piaculo piator. Iovi Grabovie piato montem Fisiem piato civitatem Iguvinam piato montis Fisie piato civitatem (30) Iguvina nomen magistratus, formationes, viros, pecua, castra, fructus, piato esto favens propitius pace tua monti Fisii (31) civitati Iguvinae eius nomini eas nomini. Iovi Grabovie salvum servato montem Fisii salvam servato civitatem Iguvinae.

Türkçe:

(25-26)...Jupiter Grabovius, eğer Fisian Dağı'nda yangın çıktıysa ya da Iguvium ulusunda gereken hazırlıklar ihmal edildiyse, hazırlıklar sanki yapılmış gibi olsun. (27-29) Jupiter Grabovius, kurbanında (bir şeyler) yanlış yapılmış, yanlış anlaşılmış, ihlal edilmiş, hile yapılmış, atlanmış ise; ayininde görülen veya görülmeyen bir kusur var ise; Jupiter Grabovius, arınma adağı olarak bu bir yıllık öküzün arındırılması doğru olacaksa, Jupiter Grabovius, Fisian Dağı'nı arındır, Iguvine Devleti'ni arındır. Jupiter Grabovius, Fisian Dağı'nın (ve) Iguvine Devleti'nin adını arındır, yargıçları (ve) formülasyonları, erkekleri (ve) sığırları, (tahıl) başlarını (ve) meyveleri arındır. Fisian Dağı'na, (31) Iguvine Devleti'ne, onların adına huzurunda uygun (ve) elverişli ol. Jupiter Grabovius, Fisian Dağı'nı güvende tut, Iguvine Devleti'ni güvende tut.

[17]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Umbrian". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. 
  2. ^ a b The tradition born in the 17th century that the tablets were originally nine, and that two, sent to Venice, never came back, must be considered spurious. Paolucci (1966), p. 44
  3. ^ AA. VV. (2004), p. 243
  4. ^ Colby, Frank Moore; Williams, Talcott, (Ed.) (1922). "Italic languages". The New International Encyclopedia. 12. New York: Dodd, Mead and Company. s. 459. 
  5. ^ Buck 1904, s. 7
  6. ^ Buck, C.D. A Grammar of Oscan and Umbrian pp. 82-83
  7. ^ Carl Darling Buck (1904), A grammar of Oscan and Umbrian : with a collection of inscriptions and a glossary, p. 101
  8. ^ Salmons, Joseph (1992), Accentual Change and Language Contact, Stanford University Press
  9. ^ Poultney, J.W. "Bronze Tables of Iguvium" 1959 p. 45 https://archive.org/details/bronzetablesofig00poul/page/n19/mode/2up
  10. ^ Buck, Carl Darling (2007) [1904]. A Grammar of Oscan and Umbrian: With A Collection of Inscriptions and a Glossary. Kessinger Publishing. s. 41 ff. ISBN 978-1432691325. 
  11. ^ Buck, Carl Darling (2007) [1904]. A Grammar of Oscan and Umbrian: With A Collection of Inscriptions and a Glossary. Kessinger Publishing. s. 89-91. ISBN 978-1432691325. 
  12. ^ Buck, Carl Darling (2007) [1904]. A Grammar of Oscan and Umbrian: With A Collection of Inscriptions and a Glossary. Kessinger Publishing. s. 74. ISBN 978-1432691325. 
  13. ^ Buck, Carl Darling (2007) [1904]. A Grammar of Oscan and Umbrian: With A Collection of Inscriptions and a Glossary. Kessinger Publishing. s. 82. ISBN 978-1432691325. 
  14. ^ Sihler 1995, s. 48.
  15. ^ Buck, C. D. A Grammar of Oscan and Umbrian. p. 260
  16. ^ Buck, C. D. A Grammar of Oscan and Umbrian. p. 301
  17. ^ Fortson, Benjamin W. (2010). Indo-European Language and Culture: An Introduction (2nd ed.), Chichester: Wiley-Blackwell, p. 299.

Kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Buck, Carl Darling. 1979. Bir Oscan ve Umbrian Dilbilgisi: Bir Yazıtlar Koleksiyonu ve Bir Sözlük ile. Hildesheim: Olms.
  • ————. 2001. Umbrian Sözlüğü: Umbrian Glosses dahil. Bristol, PA: Evrim Yayıncılık.
  • Clackson, James. 2015. "Hint-Avrupa'nın Sabellian Şubesinde Alt Gruplama." Filoloji Derneği İşlemleri 113 (1): 4-37.
  • Poultney, James. 1959. Iguvium'un bronz masaları. Filolojik Monograflar 18. Baltimore: Amerikan Filoloji Derneği.
  • Untermann, Jürgen. Wörterbuch des Oskisch-Ubrischen. Heidelberg, Almanya: Universitätsverlag C. Winter, 2000.
  • Wallace, Rex E. “Sabellian Dilleri.” Cambridge Antik Diller Ansiklopedisi'nde, ed. Roger D. Woodard, 812-839. Cambridge, Birleşik Krallık: Cambridge University Press, 2004.
  • Weiss, Michael L. 2010. Sabelli İtalya'da Dil ve Ritüel: Üçüncü ve Dördüncü Tabulae Iguvinae Ritüel Kompleksi . Leiden: Brill.
  • Ne, Joshua. "Assisi'nin Yeni Bir Umbrian Yazıtı." Klasik Filolojide Harvard Çalışmaları 50 (1939): 89-93. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2020. doi:10.2307/310593.

Ek bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Umbrian language
ile ilgili kütüphane kaynakları
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Umbriyaca&oldid=32646525" sayfasından alınmıştır