Ergen: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
İmmoBot (mesaj | katkılar)
Botlar
901.200 değişiklik
k →‎Notlar: Kaynakça etiketi düzenleniyor., değiştirildi: {{Kaynakça}} → {{kaynakça|30em}}
Makina86 (mesaj | katkılar)
Beyaz liste
8.525 değişiklik
Bilgi eklendi
1. satır: 1. satır:
'''Ergen''' veya '''adolesan''' (Latince "büyümek" anlamındaki ''adolescere'' sözcüğünden<ref name=MacmillanDictionaryforStudents>''Macmillan Dictionary for Students'' Macmillan, Pan Ltd. (1981), page 14, 456. Retrieved 2010-7-15.</ref>), [[çocuk]]luk ile [[yetişkin]]lik dönemi arasındaki [[fiziksel]], [[İnsan cinselliği|cinsel]], [[toplumsal]] ve psikososyal geçiş dönemindeki kişidir.
'''Ergen''' veya '''adolesan''' (Latince "büyümek" anlamındaki ''adolescere'' sözcüğünden), [[Çocuk|çocukluk]] ile [[Yetişkin|yetişkinlik]] dönemi arasındaki [[fiziksel]], [[İnsan cinselliği|cinsel]], [[toplumsal]] ve psikososyal geçiş dönemindeki kişidir. Bu dönemde görülen fiziksel ve cinsel gelişim [[ergenlik dönemi]] olarak adlandırılır.<ref name="Stehlik">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rqZWDwAAQBAJ&pg=PA131|title=Educational Philosophy for 21st Century Teachers|date=2018|page=131|publisher=Springer|first=Thomas|last=Stehlik|isbn=978-3319759692}}</ref><ref name="Hu">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=xVKWDwAAQBAJ&pg=PT302|title=Marriage and the Family: Mirror of a Diverse Global Society|date=2019|page=302|publisher=Routledge|isbn=978-1317279846|first2=Shondrah Tarrezz|last2=Nash|first1=Julie Xuemei|last1=Hu}}</ref>
Bu dönemde görülen fiziksel ve cinsel gelişim [[ergenlik dönemi]] olarak adlandırılır.
⚫
[[Dosya:Cubes teenager.jpg|küçükresim|Erkek bir ergenin üst gövdesi. Ergenlerde yetişkinliğe değin çeşitli fizyolojik değişiklikler görülür.]]


Ergenlik genellikle ergenlik yıllarıyla ilişkilendirilir<ref name="MedlinePlus archive 001950 Puberty and adolescence">{{cite web|title=Puberty and adolescence|website=[[MedlinePlus]]|access-date=July 22, 2014|archive-date=April 3, 2013|url=https://www.nlm.nih.gov/medlineplus/ency/article/001950.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20130403080324/https://www.nlm.nih.gov/medlineplus/ency/article/001950.htm}}</ref><ref name="psychtoday">{{cite magazine|title=Adolescence|magazine=Psychology Today|access-date=April 7, 2012|url=http://www.psychologytoday.com/basics/adolescence}}</ref> ancak fiziksel, psikolojik veya kültürel ifadeleri daha erken başlayabilir veya daha sonra bitebilir. Ergenlik genellikle [[ergenlik öncesi]] dönemde, özellikle kadınlarda başlar.<ref name="psychtoday" /><ref>{{cite journal |author1=Dorn L. D. |author2=Biro F. M. | year = 2011| title = Puberty and Its Measurement: A Decade in Review. [Review] | journal = Journal of Research on Adolescence | volume = 21 | issue = 1| pages = 180–195 | doi = 10.1111/j.1532-7795.2010.00722.x }}</ref> Fiziksel büyüme (özellikle erkeklerde) ve bilişsel gelişim ergenlik dönemini de aşabilir. Yaş, ergenliğin yalnızca kaba bir göstergesidir ve bilim adamları kesin bir tanım üzerinde anlaşamamıştır. Bazı tanımlar 10 yaşında başlayıp 26,<ref>{{cite journal |last1=Jaworska |first1=Natalia |last2=MacQueen |first2=Glenda |title=Adolescence as a unique developmental period |journal=Journal of Psychiatry & Neuroscience |date=September 2015 |volume=40 |issue=5 |pages=291–293 |doi=10.1503/jpn.150268 |pmid=26290063 |pmc=4543091 }}</ref> ve muhtemelen 30 yaşında bitmektedir.<ref>{{cite web | url=https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2022.04.25.489387v1.full.pdf | doi=10.1101/2022.04.25.489387 | title=Changes in prefrontal GABA and glutamate through adolescence supports excitation/Inhibition balance | date=2022 | last1=Perica | first1=Maria I. | last2=Calabro | first2=Finnegan J. | last3=Larsen | first3=Bart | last4=Foran | first4=Will | last5=Yushmanov | first5=Victor E. | last6=Hetherington | first6=Hoby | last7=Tervo-Clemmens | first7=Brenden | last8=Moon | first8=Chan-Hong | last9=Luna | first9=Beatriz | s2cid=248421494 }}</ref><ref>{{cite journal | pmc=6473801 | date=2017 | last1=Steinberg | first1=L. | last2=Icenogle | first2=G. | last3=Shulman | first3=E. P. | last4=Breiner | first4=K. | last5=Chein | first5=J. | last6=Bacchini | first6=D. | last7=Chang | first7=L. | last8=Chaudhary | first8=N. | last9=Di Giunta | first9=L. | last10=Dodge | first10=K. A. | last11=Fanti | first11=K. A. | last12=Lansford | first12=J. E. | last13=Malone | first13=P. S. | last14=Oburu | first14=P. | last15=Pastorelli | first15=C. | last16=Skinner | first16=A. T. | last17=Sorbring | first17=E. | last18=Tapanya | first18=S. | last19=Tirado | first19=L. M. | last20=Alampay | first20=L. P. | last21=Al-Hassan | first21=S. M. | last22=Takash | first22=H. M. | title=Around the World, Adolescence is a Time of Heightened Sensation Seeking and Immature Self-Regulation | journal=Developmental Science | volume=21 | issue=2 | pages=10.1111/desc.12532 | doi=10.1111/desc.12532 | pmid=28150391 }}</ref> Dünya Sağlık Örgütü tanımı resmi olarak ergeni 10 ile 19 yaş arasındaki kişi olarak tanımlar.​<ref name="WHO1">{{cite web |title=Adolescent health |url=https://www.who.int/health-topics/adolescent-health#tab=tab_1 |website=www.who.int |language=en}}</ref>
== Notlar ==

==Biyolojik gelişim==
===Genel olarak ergenlik===
{{Ana|Ergenlik dönemi}}
⚫
[[Dosya:Cubes teenager.jpg|küçükresim|sol|Erkek bir ergenin üst gövdesi. Ergenlerde [[yetişkin|yetişkinliğe]] değin çeşitli fizyolojik değişiklikler görülür.]]

Ergenlik, hızlı fiziksel büyümenin ve psikolojik değişikliklerin meydana geldiği ve cinsel olgunluğa ulaşan birkaç yıllık bir dönemdir. Ergenliğe girme yaşı kızlarda 11, erkeklerde ise 12'dir.<ref name=Kail>{{cite book| last = Kail | first = RV |author2=Cavanaugh JC | title = Human Development: A Lifespan View | isbn = 978-0-495-60037-4 | publisher = [[Cengage Learning]] | year = 2010|access-date= September 11, 2014| page = 296 | edition = 5th|url=https://books.google.com/books?id=E-n5E7oyCgoC&pg=PA296}}</ref><ref name="PAmf.org">{{Cite news|title=Teenage Growth & Development: 11 to 14 Years|yayıncı=Palo Alto Medical Foundation|url=http://www.pamf.org/teen/parents/health/growth-11-14.html|quote=For girls, puberty begins around 10 or 11 years of age and ends around age 16. Boys enter puberty later than girls-usually around 12 years of age-and it lasts until around age 16 or 17.}}</ref> Her kişinin bireysel ergenlik takvimi öncelikle [[kalıtım]]'dan etkilenir ancak diyet ve egzersiz gibi çevresel faktörlerin de bazı etkileri vardır.<ref name=Tanner/><ref name=Kaplowitz01>{{Cite journal|doi=10.1542/peds.108.2.347 |vauthors=Kaplowitz PB, Slora EJ, Wasserman RC, Pedlow SE, Herman-Giddens ME |title=Earlier onset of puberty in girls: relation to increased body mass index and race |journal=Pediatrics |volume=108 |issue=2 |pages=347–53 |date=August 2001 |pmid=11483799 |url=http://pediatrics.aappublications.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=11483799}}</ref> Bu faktörler aynı zamanda erken ve gecikmiş ergenliğe de katkı yapabilir.<ref name="Delayed puberty">{{cite web|first=Elizabeth|last=Cooney|title=Puberty gap: Obesity splits boys, girls. Adolescent males at top of the BMI chart may be delayed|work=[[NBC News]]|date=February 11, 2010|access-date=May 22, 2010|url=http://www.nbcnews.com/id/35332881|archive-date=January 11, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160111055843/http://www.nbcnews.com/id/35332881|url-status=dead}}</ref><ref name=Kaplowitz01/>

Ergenlik gelişiminin en önemli kısımlarından bazıları bireylerin boy, kilo, vücut kompozisyonu, [[Dolaşım sistemi|dolaşım]] ve [[Solunum sistemi|solunum]] sistemlerinde belirgin fizyolojik değişiklikleri kapsar.<ref>Marshal, W. (1978). Puberty. In F. Falkner & J.Tanner (Eds.), ''Human growth'', Vol. 2. New York: Plenum.</ref> Bu değişiklikler büyük ölçüde hormonal faaliyetten etkilenir. [[Hormon|Hormonlar]], ergenlik başladıktan sonra vücudu belirli bir şekilde davranmaya hazırlayan organizasyonel bir rol oynar,<ref>{{cite journal |last1=Sisk |first1=Cheryl L |last2=Foster |first2=Douglas L |title=The neural basis of puberty and adolescence |journal=Nature Neuroscience |date=October 2004 |volume=7 |issue=10 |pages=1040–1047 |doi=10.1038/nn1326 |pmid=15452575 |s2cid=2932858 }}</ref> ve ergenlikte davranışsal ve fiziksel değişiklikleri tetikleyen hormonlardaki değişikliklere başvurarak aktif rol yapar.<ref>{{cite book |last1=Coe |first1=Christopher L. |last2=Hayashi |first2=Kevin T. |last3=Levine |first3=Seymour |chapter=Hormones and Behavior at Puberty: Activation or Concatenation |pages=17–41 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=w_J1oKCvCMEC&pg=PA17 |editor1-last=Gunnar |editor1-first=Megan R. |editor2-last=Collins |editor2-first=W. Andrew |title=Development During the Transition to Adolescence |date=1988 |publisher=Psychology Press |isbn=978-0-8058-0194-1 }}</ref>

Ergenlik uzun bir süreçle gerçekleşir ve hormon üretimindeki artışla başlar, bu ise birçok fiziksel değişikliğe neden olur. [[İkincil cinsiyet özellikleri|İkincil cinsiyet özelliklerinin]] (örneğin erkeklerde daha kalın ses ve daha büyük [[Âdem elması]], kızlarda ise [[meme|göğüs]]'lerin gelişimi ve daha kavisli ve belirgin [[Kalça|kalçalar]]) ortaya çıkması ve gelişmesi ve hormonal dengede yetişkinliğe doğru güçlü bir değişim ile nitelenen yaşam evresidir. Bu, kan dolaşımına [[Hormon|hormonal]] ajanların salınmasını sağlayan ve zincirleme bir reaksiyon başlatan [[Hipofiz|hipofiz bezi]] tarafından tetiklenir. Böylece erkek ve dişi [[Gonad|üreme organları]] etkinleştirilir ve bu ise onları hızlı bir büyüme ve gelişme durumuna sokar; tetiklenen gonadlar seri hormon üretimine başlar. Testisler öncelikle [[testosteron]] salgılar ve yumurtalıklar ağırlıklı olarak [[östrojen]] dağıtır. Bu hormonların üretimi cinsel olgunlaşma sağlanana kadar giderek artar. Bazı erkek çocuklarda [[Cinsiyet steroidi|cinsiyet hormonlarının]] dengesizliği, doku duyarlılığı veya [[obezite]] nedeniyle [[jinekomasti]] gelişebilir.<ref>{{Cite journal|vauthors=Nydick M, Bustos J, Dale JH, Rawson RW |title=Gynecomastia in adolescent boys |journal=JAMA |volume=178 |issue= 5|pages=449–54 |date=November 1961 |pmid=14480779|doi=10.1001/jama.1961.03040440001001 }}</ref>

Erkeklerde [[yüz kılları]] normalde ergenlik döneminde belirli bir sırada görünür: Yüzdeki ilk kıllar genellikle 14 ila 17 yaşları arasında üst dudağın köşelerinde uzar.<ref name="pamf.org">{{Cite news|title=Puberty – Changes for Males|publisher=pamf.org|access-date=February 20, 2009 |url=http://www.pamf.org/teen/health/puberty/physicalchanges.html| archive-url= https://web.archive.org/web/20090303201905/http://www.pamf.org/teen/health/puberty/physicalchanges.html| archive-date= March 3, 2009 | url-status= live}}</ref><ref name="www.ppwr">{{cite web|title=Getting The Facts: Puberty|publisher=ppwr|access-date=February 20, 2009|url=http://www.ppwr.on.ca/03_07.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20090226191204/http://www.ppwr.on.ca/03_07.html|archive-date=February 26, 2009|url-status=dead}}</ref> Daha sonra üst dudağın tamamına [[bıyık]] oluşturacak şekilde yayılır. Bunu yanakların üst kısmında ve alt dudağın altındaki bölgede kılların ortaya çıkması izler.<ref name="pamf.org"/> Kıllar sonunda çenenin yanlarına ve alt kenarına, yüzün geri kalan kısmına da yayılarak tam sakal oluşturur.<ref name="pamf.org"/> Çoğu insan biyolojik sürecinde olduğu gibi, bu özel düzen de bazı bireyler arasında farklılık gösterebilir. Yüzdeki kıllar genellikle ergenlik dönemi sonunda yani 17 ve 18 yaş civarında bulunur ancak önemli ölçüde daha geç bir döneme kadar ortaya çıkmayabilir.<ref name="www.ppwr"/><ref name="pbskids.org">{{Cite news|title=The No-Hair Scare|publisher=[[PBS]]|access-date=February 20, 2009|url=http://pbskids.org/itsmylife/body/puberty/article7.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20090205115944/http://pbskids.org/itsmylife/body/puberty/article7.html|archive-date=February 5, 2009|url-status=dead}}</ref> <ref name="www.ppwr"/> Bazı erkeklerde ergenlikten sonraki 10 yıl boyunca yüzdeki kıllar tam olarak gelişmez.<ref name="www.ppwr" /> Ergenlikten sonraki 2-4 yıl boyunca yüzdeki kıllar daha kaba, daha koyu ve daha kalın olmaya devam eder.<ref name="www.ppwr" />

Erkekler için ergenliğin en önemli dönüm noktası, ortalama 13 yaşında oluşan ilk [[boşalma]] olan spermarche'dir.<ref name="Jorgensen & Keiding">(Jorgensen & Keiding 1991).</ref> Kadınlarda bu, ortalama olarak 12 ila 13 yaşları arasında meydana gelen menstruasyonun başlangıcı olan [[menarş]]'tır.<ref name="Tanner">(Tanner, 1990).</ref><ref name="U.S. menarche">{{cite journal |vauthors=Anderson SE, Dallal GE, Must A |title=Relative weight and race influence average age at menarche: results from two nationally representative surveys of US girls studied 25 years apart |journal=Pediatrics |volume=111 |issue=4 Pt 1 |pages=844–50 |date=April 2003 |pmid=12671122 |doi=10.1542/peds.111.4.844}}</ref><ref name="Canadian menarche">{{cite journal |title=Age at menarche in Canada: results from the National Longitudinal Survey of Children & Youth|year= 2010 |pmid=21110899 |doi=10.1186/1471-2458-10-736 |pmc=3001737 |volume=10 |journal=BMC Public Health |page=736 |vauthors=Al-Sahab B, Ardern CI, Hamadeh MJ, Tamim H |issue=1 |doi-access= free }}</ref><ref name="UK menarche">{{cite journal |url=http://vstudentworld.yolasite.com/resources/final_yr/gynae_obs/Hamilton%20Fairley%20Obstetrics%20and%20Gynaecology%20Lecture%20Notes%202%20Ed.pdf |title=Obstetrics and Gynaecology |first=Diana |last=Hamilton-Fairley |edition=Second |publisher=Blackwell Publishing |journal= |access-date=December 9, 2011 |archive-date=October 9, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181009065351/http://vstudentworld.yolasite.com/resources/final_yr/gynae_obs/Hamilton%20Fairley%20Obstetrics%20and%20Gynaecology%20Lecture%20Notes%202%20Ed.pdf |url-status=dead }}</ref> Menarş yaşı kalıtımdan etkilenir, ancak kızın diyeti ve yaşam tarzı da bunu etkiler.<ref name="Tanner" /> Genlerden bağımsız olarak, bir kızın menarş alabilmesi için belirli bir oranda vücut yağına sahip olması gerekir.<ref name="Tanner" /> Sonuçta, yüksek yağlı diyet uygulayan ve fiziksel olarak aktif olmayan kızlar, diyetleri daha az yağ içeren ve aktiviteleri yağ azaltıcı egzersiz (örneğin bale ve jimnastik) içeren kızlara göre ortalama olarak daha erken menstruasyona başlarlar.
​<ref name="Tanner" /><ref name="Kaplowitz01" /> Yetersiz beslenen ya da çocukların fiziksel iş yapmasının beklendiği toplumlarda yaşayan kız çocukları da daha geç yaşlarda adet görmeye başlar.<ref name="Tanner" />

Ergenliğin zamanlamasının önemli psikolojik ve sosyal sonuçları olabilir. Erken olgunlaşan erkek çocuklar genellikle arkadaşlarından daha uzun ve daha güçlüdür.<ref name="abbassi1998">{{Cite journal|author=Abbassi V |title=Growth and normal puberty |journal=Pediatrics |volume=102 |issue=2 Pt 3 |pages=507–11 |year=1998 |doi=10.1542/peds.102.S3.507 |pmid=9685454 |s2cid=24733669 }}</ref> Olası eşlerin dikkatini çekme ve sporda ilk seçilme avantajları vardır. Ergenlik çağındaki erkek çocuklar genellikle iyi bir vücut imajına sahip olma eğilimindedir, daha kendinden emin, emniyette ve daha bağımsızdır.<ref name="Garn">{{cite journal |last1=Garn |first1=Stanley Marion |title=Physical growth and development |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=June 1952 |volume=10 |issue=2 |pages=169–192 |doi=10.1002/ajpa.1330100215 |pmid=14952566 }}</ref> Geç olgunlaşan erkek çocuklar, kendilerini zaten gelişmiş arkadaşları ve akranlarıyla karşılaştırırken zayıf vücut imajı nedeniyle kendilerine daha az güvenebilirler. Ancak erken ergenlik erkekler için her zaman olumlu değildir; Erkek çocuklarda erken cinsel olgunlaşmaya, onları etkileyen hormonların artması nedeniyle artan saldırganlık eşlik edebilir.<ref name="Garn" /> Ergen erkek çocuklar akranlarından daha yaşlı göründükleri için yetişkin normlarına uyma konusunda artan sosyal baskıyla karşı karşıya kalabilirler; [[Bilişsellik|bilişsel]] ve [[Toplumsal değişme|sosyal gelişim]]'leri görünüşlerinin gerisinde kalsa da toplum onları duygusal açıdan daha gelişmiş olarak görebilir.<ref name="Garn" /> Araştırmalar, erken olgunlaşan erkek çocukların cinsel açıdan aktif olma ve riskli davranışlara katılma olasılıklarının daha yüksek olduğunu göstermiştir.<ref name="Susman">{{cite book |doi=10.1002/0471264385.wei0612 |chapter=Puberty, Sexuality, and Health |title=Handbook of Psychology |year=2003 |last1=Susman |first1=Elizabeth J. |last2=Dorn |first2=Lorah D. |last3=Schiefelbein |first3=Virginia L. |isbn=978-0-471-26438-5 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=odIVt4_OGqcC&pg=PA295 |pages=295–324 |editor1-last=Weiner |editor1-first=Irving B. |editor2-last=Freedheim |editor2-first=Donald K. |editor3-last=Lerner |editor3-first=Richard M. |editor4-last=Easterbrooks |editor4-first=M. Ann |editor5-last=Mistry |editor5-first=Jayanthi }}</ref>

Kızlar için erken olgunlaşma, bazen olgunlaşan kadınlarda tipik bir durum olan öz farkındalığın artmasına yol açabilir.<ref name="Pamf.org">{{Cite news|title=Teenage Growth & Development: 15 to 17 Years|yayıncı=Palo Alto Medical Foundation|access-date=February 20, 2009 |url=http://www.pamf.org/teen/parents/health/growth-15-17.html| archive-url= https://web.archive.org/web/20090226174419/http://www.pamf.org/teen/parents/health/growth-15-17.html| archive-date= February 26, 2009 | url-status= live}}</ref> Ergen kızlar vücutlarının önceden gelişmesi nedeniyle daha güvensiz ve bağımlı hale gelebilir.<ref name="Pamf.org" /> Sonuçta, cinsel olgunluğa erken ulaşan kızların [[yeme bozuklukları]] ([[anoreksiya nervoza]] gibi) geliştirme olasılığı akranlarına göre daha fazladır. Amerikalı liseli kızların diyetlerinin neredeyse yarısı kilo vermeye yöneliktir.<ref name="Pamf.org" /> Ayrıca kızlar, duygusal ve zihinsel olarak olgunlaşmadan önce kendinden büyük erkek çocukların cinsel teklifleriyle uğraşmak zorunda kalabilirler.<ref>(Peterson, 1987).</ref> Geç olgunlaşan kızlara göre daha erken cinsel deneyimler yaşamanın ve daha fazla istenmeyen gebelik yaşamanın yanı sıra, erken olgunlaşan kızlar [[içki|alkol]] ve uyuşturucu kullanımına daha fazla maruz kalmaktadır.<ref>Caspi et al.1993</ref><ref>Lanza and Collins, 2002</ref> Bu tür deneyimlere sahip olanlar okulda "deneyimsiz" akranları kadar iyi performans göstermeme eğilimindedir.<ref>{{cite book |last1=Stattin |first1=Håkan |title=Pubertal Maturation in Female Development |last2=Magnusson |first2=David |year=2018 |isbn=978-1-315-78901-9 |page=25 |doi=10.4324/9781315789019 |s2cid=143088283}}</ref>

Kızlar genellikle 15-17 yaşları civarında tam fiziksel gelişime ulaşırken,<ref name="MedlinePlus archive 001950 Puberty and adolescence"/><ref name="PAmf.org"/><ref name="PAMf.org">{{Cite news|title=Teenage Growth & Development: 15 to 17 Years|yayıncı=Palo Alto Medical Foundation|url=http://www.pamf.org/teen/parents/health/growth-15-17.html}}</ref> erkekler genellikle 16-17 yaşları civarında ergenlik dönemini tamamlarlar.<ref name="PAmf.org"/><ref name="PAMf.org"/><ref name="Marshall17677">Marshall (1986), p. 176–7</ref> Ergenlik sonrası yaştan sonra boyda herhangi bir artış nadirdir. Kızlar, ergenliğin ilk fiziksel değişikliklerinin ortaya çıkmasından yaklaşık dört yıl sonra üreme olgunluğuna ulaşırlar.<ref name="MedlinePlus archive 001950 Puberty and adolescence"/> Bunun tersine, erkek çocuklar daha yavaş gelişir ancak ilk gözle görülür ergenlik değişikliklerinden sonra yaklaşık altı yıl boyunca büyümeye devam ederler.<ref name="Garn"/><ref name="Marshall17677"/>

[[Dosya:Child development stages.svg|küçükresim|orta|800px|[[Çocuk gelişimi|Çocukluk]] ve erken yetişkinlik gelişimindeki gelişim dönemlerinin yaklaşık taslağı. Ergenlik sağ üstte kırmızıyla işaretlenmiştir.
​]]

== kaynakça ==
{{kaynakça|30em}}
{{kaynakça|30em}}

{{Commons kategori|Adolescence}}
{{Commons kategori|Adolescence}}


Sayfanın 10.48, 22 Ocak 2024 tarihindeki hâli

Ergen veya adolesan (Latince "büyümek" anlamındaki adolescere sözcüğünden), çocukluk ile yetişkinlik dönemi arasındaki fiziksel, cinsel, toplumsal ve psikososyal geçiş dönemindeki kişidir. Bu dönemde görülen fiziksel ve cinsel gelişim ergenlik dönemi olarak adlandırılır.[1][2]

Ergenlik genellikle ergenlik yıllarıyla ilişkilendirilir[3][4] ancak fiziksel, psikolojik veya kültürel ifadeleri daha erken başlayabilir veya daha sonra bitebilir. Ergenlik genellikle ergenlik öncesi dönemde, özellikle kadınlarda başlar.[4][5] Fiziksel büyüme (özellikle erkeklerde) ve bilişsel gelişim ergenlik dönemini de aşabilir. Yaş, ergenliğin yalnızca kaba bir göstergesidir ve bilim adamları kesin bir tanım üzerinde anlaşamamıştır. Bazı tanımlar 10 yaşında başlayıp 26,[6] ve muhtemelen 30 yaşında bitmektedir.[7][8] Dünya Sağlık Örgütü tanımı resmi olarak ergeni 10 ile 19 yaş arasındaki kişi olarak tanımlar.​[9]

Biyolojik gelişim

Genel olarak ergenlik

Ana madde: Ergenlik dönemi
Erkek bir ergenin üst gövdesi. Ergenlerde yetişkinliğe değin çeşitli fizyolojik değişiklikler görülür.

Ergenlik, hızlı fiziksel büyümenin ve psikolojik değişikliklerin meydana geldiği ve cinsel olgunluğa ulaşan birkaç yıllık bir dönemdir. Ergenliğe girme yaşı kızlarda 11, erkeklerde ise 12'dir.[10][11] Her kişinin bireysel ergenlik takvimi öncelikle kalıtım'dan etkilenir ancak diyet ve egzersiz gibi çevresel faktörlerin de bazı etkileri vardır.[12][13] Bu faktörler aynı zamanda erken ve gecikmiş ergenliğe de katkı yapabilir.[14][13]

Ergenlik gelişiminin en önemli kısımlarından bazıları bireylerin boy, kilo, vücut kompozisyonu, dolaşım ve solunum sistemlerinde belirgin fizyolojik değişiklikleri kapsar.[15] Bu değişiklikler büyük ölçüde hormonal faaliyetten etkilenir. Hormonlar, ergenlik başladıktan sonra vücudu belirli bir şekilde davranmaya hazırlayan organizasyonel bir rol oynar,[16] ve ergenlikte davranışsal ve fiziksel değişiklikleri tetikleyen hormonlardaki değişikliklere başvurarak aktif rol yapar.[17]

Ergenlik uzun bir süreçle gerçekleşir ve hormon üretimindeki artışla başlar, bu ise birçok fiziksel değişikliğe neden olur. İkincil cinsiyet özelliklerinin (örneğin erkeklerde daha kalın ses ve daha büyük Âdem elması, kızlarda ise göğüs'lerin gelişimi ve daha kavisli ve belirgin kalçalar) ortaya çıkması ve gelişmesi ve hormonal dengede yetişkinliğe doğru güçlü bir değişim ile nitelenen yaşam evresidir. Bu, kan dolaşımına hormonal ajanların salınmasını sağlayan ve zincirleme bir reaksiyon başlatan hipofiz bezi tarafından tetiklenir. Böylece erkek ve dişi üreme organları etkinleştirilir ve bu ise onları hızlı bir büyüme ve gelişme durumuna sokar; tetiklenen gonadlar seri hormon üretimine başlar. Testisler öncelikle testosteron salgılar ve yumurtalıklar ağırlıklı olarak östrojen dağıtır. Bu hormonların üretimi cinsel olgunlaşma sağlanana kadar giderek artar. Bazı erkek çocuklarda cinsiyet hormonlarının dengesizliği, doku duyarlılığı veya obezite nedeniyle jinekomasti gelişebilir.[18]

Erkeklerde yüz kılları normalde ergenlik döneminde belirli bir sırada görünür: Yüzdeki ilk kıllar genellikle 14 ila 17 yaşları arasında üst dudağın köşelerinde uzar.[19][20] Daha sonra üst dudağın tamamına bıyık oluşturacak şekilde yayılır. Bunu yanakların üst kısmında ve alt dudağın altındaki bölgede kılların ortaya çıkması izler.[19] Kıllar sonunda çenenin yanlarına ve alt kenarına, yüzün geri kalan kısmına da yayılarak tam sakal oluşturur.[19] Çoğu insan biyolojik sürecinde olduğu gibi, bu özel düzen de bazı bireyler arasında farklılık gösterebilir. Yüzdeki kıllar genellikle ergenlik dönemi sonunda yani 17 ve 18 yaş civarında bulunur ancak önemli ölçüde daha geç bir döneme kadar ortaya çıkmayabilir.[20][21] [20] Bazı erkeklerde ergenlikten sonraki 10 yıl boyunca yüzdeki kıllar tam olarak gelişmez.[20] Ergenlikten sonraki 2-4 yıl boyunca yüzdeki kıllar daha kaba, daha koyu ve daha kalın olmaya devam eder.[20]

Erkekler için ergenliğin en önemli dönüm noktası, ortalama 13 yaşında oluşan ilk boşalma olan spermarche'dir.[22] Kadınlarda bu, ortalama olarak 12 ila 13 yaşları arasında meydana gelen menstruasyonun başlangıcı olan menarş'tır.[12][23][24][25] Menarş yaşı kalıtımdan etkilenir, ancak kızın diyeti ve yaşam tarzı da bunu etkiler.[12] Genlerden bağımsız olarak, bir kızın menarş alabilmesi için belirli bir oranda vücut yağına sahip olması gerekir.[12] Sonuçta, yüksek yağlı diyet uygulayan ve fiziksel olarak aktif olmayan kızlar, diyetleri daha az yağ içeren ve aktiviteleri yağ azaltıcı egzersiz (örneğin bale ve jimnastik) içeren kızlara göre ortalama olarak daha erken menstruasyona başlarlar. ​[12][13] Yetersiz beslenen ya da çocukların fiziksel iş yapmasının beklendiği toplumlarda yaşayan kız çocukları da daha geç yaşlarda adet görmeye başlar.[12]

Ergenliğin zamanlamasının önemli psikolojik ve sosyal sonuçları olabilir. Erken olgunlaşan erkek çocuklar genellikle arkadaşlarından daha uzun ve daha güçlüdür.[26] Olası eşlerin dikkatini çekme ve sporda ilk seçilme avantajları vardır. Ergenlik çağındaki erkek çocuklar genellikle iyi bir vücut imajına sahip olma eğilimindedir, daha kendinden emin, emniyette ve daha bağımsızdır.[27] Geç olgunlaşan erkek çocuklar, kendilerini zaten gelişmiş arkadaşları ve akranlarıyla karşılaştırırken zayıf vücut imajı nedeniyle kendilerine daha az güvenebilirler. Ancak erken ergenlik erkekler için her zaman olumlu değildir; Erkek çocuklarda erken cinsel olgunlaşmaya, onları etkileyen hormonların artması nedeniyle artan saldırganlık eşlik edebilir.[27] Ergen erkek çocuklar akranlarından daha yaşlı göründükleri için yetişkin normlarına uyma konusunda artan sosyal baskıyla karşı karşıya kalabilirler; bilişsel ve sosyal gelişim'leri görünüşlerinin gerisinde kalsa da toplum onları duygusal açıdan daha gelişmiş olarak görebilir.[27] Araştırmalar, erken olgunlaşan erkek çocukların cinsel açıdan aktif olma ve riskli davranışlara katılma olasılıklarının daha yüksek olduğunu göstermiştir.[28]

Kızlar için erken olgunlaşma, bazen olgunlaşan kadınlarda tipik bir durum olan öz farkındalığın artmasına yol açabilir.[29] Ergen kızlar vücutlarının önceden gelişmesi nedeniyle daha güvensiz ve bağımlı hale gelebilir.[29] Sonuçta, cinsel olgunluğa erken ulaşan kızların yeme bozuklukları (anoreksiya nervoza gibi) geliştirme olasılığı akranlarına göre daha fazladır. Amerikalı liseli kızların diyetlerinin neredeyse yarısı kilo vermeye yöneliktir.[29] Ayrıca kızlar, duygusal ve zihinsel olarak olgunlaşmadan önce kendinden büyük erkek çocukların cinsel teklifleriyle uğraşmak zorunda kalabilirler.[30] Geç olgunlaşan kızlara göre daha erken cinsel deneyimler yaşamanın ve daha fazla istenmeyen gebelik yaşamanın yanı sıra, erken olgunlaşan kızlar alkol ve uyuşturucu kullanımına daha fazla maruz kalmaktadır.[31][32] Bu tür deneyimlere sahip olanlar okulda "deneyimsiz" akranları kadar iyi performans göstermeme eğilimindedir.[33]

Kızlar genellikle 15-17 yaşları civarında tam fiziksel gelişime ulaşırken,[3][11][34] erkekler genellikle 16-17 yaşları civarında ergenlik dönemini tamamlarlar.[11][34][35] Ergenlik sonrası yaştan sonra boyda herhangi bir artış nadirdir. Kızlar, ergenliğin ilk fiziksel değişikliklerinin ortaya çıkmasından yaklaşık dört yıl sonra üreme olgunluğuna ulaşırlar.[3] Bunun tersine, erkek çocuklar daha yavaş gelişir ancak ilk gözle görülür ergenlik değişikliklerinden sonra yaklaşık altı yıl boyunca büyümeye devam ederler.[27][35]

Çocukluk ve erken yetişkinlik gelişimindeki gelişim dönemlerinin yaklaşık taslağı. Ergenlik sağ üstte kırmızıyla işaretlenmiştir. ​

kaynakça

  1. ^ Stehlik, Thomas (2018). Educational Philosophy for 21st Century Teachers. Springer. s. 131. ISBN 978-3319759692. 
  2. ^ Hu, Julie Xuemei; Nash, Shondrah Tarrezz (2019). Marriage and the Family: Mirror of a Diverse Global Society. Routledge. s. 302. ISBN 978-1317279846. 
  3. ^ a b c "Puberty and adolescence". MedlinePlus. April 3, 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: July 22, 2014. 
  4. ^ a b "Adolescence". Psychology Today. Erişim tarihi: April 7, 2012. 
  5. ^ Dorn L. D.; Biro F. M. (2011). "Puberty and Its Measurement: A Decade in Review. [Review]". Journal of Research on Adolescence. 21 (1): 180–195. doi:10.1111/j.1532-7795.2010.00722.x. 
  6. ^ Jaworska, Natalia; MacQueen, Glenda (September 2015). "Adolescence as a unique developmental period". Journal of Psychiatry & Neuroscience. 40 (5): 291–293. doi:10.1503/jpn.150268. PMC 4543091 $2. PMID 26290063. 
  7. ^ Perica, Maria I.; Calabro, Finnegan J.; Larsen, Bart; Foran, Will; Yushmanov, Victor E.; Hetherington, Hoby; Tervo-Clemmens, Brenden; Moon, Chan-Hong; Luna, Beatriz (2022). "Changes in prefrontal GABA and glutamate through adolescence supports excitation/Inhibition balance" (PDF). doi:10.1101/2022.04.25.489387. 
  8. ^ Steinberg, L.; Icenogle, G.; Shulman, E. P.; Breiner, K.; Chein, J.; Bacchini, D.; Chang, L.; Chaudhary, N.; Di Giunta, L.; Dodge, K. A.; Fanti, K. A.; Lansford, J. E.; Malone, P. S.; Oburu, P.; Pastorelli, C.; Skinner, A. T.; Sorbring, E.; Tapanya, S.; Tirado, L. M.; Alampay, L. P.; Al-Hassan, S. M.; Takash, H. M. (2017). "Around the World, Adolescence is a Time of Heightened Sensation Seeking and Immature Self-Regulation". Developmental Science. 21 (2): 10.1111/desc.12532. doi:10.1111/desc.12532. PMC 6473801 $2. PMID 28150391. 
  9. ^ "Adolescent health". www.who.int (İngilizce). 
  10. ^ Kail, RV; Cavanaugh JC (2010). Human Development: A Lifespan View (5th bas.). Cengage Learning. s. 296. ISBN 978-0-495-60037-4. Erişim tarihi: September 11, 2014. 
  11. ^ a b c "Teenage Growth & Development: 11 to 14 Years". Palo Alto Medical Foundation. For girls, puberty begins around 10 or 11 years of age and ends around age 16. Boys enter puberty later than girls-usually around 12 years of age-and it lasts until around age 16 or 17. 
  12. ^ a b c d e f (Tanner, 1990).
  13. ^ a b c Kaplowitz PB, Slora EJ, Wasserman RC, Pedlow SE, Herman-Giddens ME (August 2001). "Earlier onset of puberty in girls: relation to increased body mass index and race". Pediatrics. 108 (2): 347–53. doi:10.1542/peds.108.2.347. PMID 11483799. 
  14. ^ Cooney, Elizabeth (February 11, 2010). "Puberty gap: Obesity splits boys, girls. Adolescent males at top of the BMI chart may be delayed". NBC News. January 11, 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: May 22, 2010. 
  15. ^ Marshal, W. (1978). Puberty. In F. Falkner & J.Tanner (Eds.), Human growth, Vol. 2. New York: Plenum.
  16. ^ Sisk, Cheryl L; Foster, Douglas L (October 2004). "The neural basis of puberty and adolescence". Nature Neuroscience. 7 (10): 1040–1047. doi:10.1038/nn1326. PMID 15452575. 
  17. ^ Coe, Christopher L.; Hayashi, Kevin T.; Levine, Seymour (1988). "Hormones and Behavior at Puberty: Activation or Concatenation". Gunnar, Megan R.; Collins, W. Andrew (Ed.). Development During the Transition to Adolescence. Psychology Press. ss. 17–41. ISBN 978-0-8058-0194-1. 
  18. ^ Nydick M, Bustos J, Dale JH, Rawson RW (November 1961). "Gynecomastia in adolescent boys". JAMA. 178 (5): 449–54. doi:10.1001/jama.1961.03040440001001. PMID 14480779. 
  19. ^ a b c "Puberty – Changes for Males". pamf.org. March 3, 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: February 20, 2009. 
  20. ^ a b c d e "Getting The Facts: Puberty". ppwr. February 26, 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: February 20, 2009. 
  21. ^ "The No-Hair Scare". PBS. February 5, 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: February 20, 2009. 
  22. ^ (Jorgensen & Keiding 1991).
  23. ^ Anderson SE, Dallal GE, Must A (April 2003). "Relative weight and race influence average age at menarche: results from two nationally representative surveys of US girls studied 25 years apart". Pediatrics. 111 (4 Pt 1): 844–50. doi:10.1542/peds.111.4.844. PMID 12671122. 
  24. ^ Al-Sahab B, Ardern CI, Hamadeh MJ, Tamim H (2010). "Age at menarche in Canada: results from the National Longitudinal Survey of Children & Youth". BMC Public Health. 10 (1): 736. doi:10.1186/1471-2458-10-736. PMC 3001737 $2. PMID 21110899.  Geçersiz |doi-access=free (yardım)
  25. ^ Hamilton-Fairley, Diana. "Obstetrics and Gynaecology" (PDF) (Second bas.). Blackwell Publishing. October 9, 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: December 9, 2011. 
  26. ^ Abbassi V (1998). "Growth and normal puberty". Pediatrics. 102 (2 Pt 3): 507–11. doi:10.1542/peds.102.S3.507. PMID 9685454. 
  27. ^ a b c d Garn, Stanley Marion (June 1952). "Physical growth and development". American Journal of Physical Anthropology. 10 (2): 169–192. doi:10.1002/ajpa.1330100215. PMID 14952566. 
  28. ^ Susman, Elizabeth J.; Dorn, Lorah D.; Schiefelbein, Virginia L. (2003). "Puberty, Sexuality, and Health". Weiner, Irving B.; Freedheim, Donald K.; Lerner, Richard M.; Easterbrooks, M. Ann; Mistry, Jayanthi (Ed.). Handbook of Psychology. ss. 295–324. doi:10.1002/0471264385.wei0612. ISBN 978-0-471-26438-5. 
  29. ^ a b c "Teenage Growth & Development: 15 to 17 Years". Palo Alto Medical Foundation. February 26, 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: February 20, 2009. 
  30. ^ (Peterson, 1987).
  31. ^ Caspi et al.1993
  32. ^ Lanza and Collins, 2002
  33. ^ Stattin, Håkan; Magnusson, David (2018). Pubertal Maturation in Female Development. s. 25. doi:10.4324/9781315789019. ISBN 978-1-315-78901-9. 
  34. ^ a b "Teenage Growth & Development: 15 to 17 Years". Palo Alto Medical Foundation. 
  35. ^ a b Marshall (1986), p. 176–7
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ergen&oldid=31336341" sayfasından alınmıştır