İapetus (uydu): Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
k →Keşif: Bot: genel dz. ve madde bakımı (hata bildir) |
Genel düzenleme + bilgi kutusu + giriş + tarihçe + kaynak düzeltmeleri + şablonlar + kategoriler |
||
| 1. satır: | 1. satır: | ||
{{Gezegen bilgi kutusu |
|||
[[Dosya:Iapetus 3D.jpg|240px|küçükresim|Satürn´ün uydusu olan lapetus]] |
|||
| bgcolour = #a7bafc |
|||
'''Iapetus''' ya da '''Japetus''', tahmini 1469 km çap ile [[Satürn|Satürn'ün]] üçüncü, [[Güneş Sistemi|Güneş Sistemi'nin]] 11. büyük uydusudur. |
|||
| name = Iapetus |
|||
| mpc_name = Saturn VIII |
|||
| adjectives = Iapetian<ref name="Schenk"/> |
|||
| named_after = [[İapetos|Ἰαπετός]] ''Īapetus'' |
|||
| image = Iapetus as seen by the Cassini probe - 20071008.jpg |
|||
| caption = Iapetus'un ''[[Cassini–Huygens|Cassini]]'' tarafından elde edilen mozaik görüntüsü |
|||
| discoverer = [[Giovanni Domenico Cassini|G. D. Cassini]] |
|||
| discovered = 25 Ekim 1671 |
|||
| semimajor = 3.560.820 km |
|||
| eccentricity = {{val|0.0276812}}<ref name="gwi"/> |
|||
| period = {{val|79.3215|u=[[Gün|g]]}} |
|||
| avg_speed = 3,26 km/s |
|||
| inclination = |
|||
{{plainlist | |
|||
* 17,28° (tutuluma) |
|||
* 15,47° (Satürn'ün ekvatoruna) |
|||
* 8,13° ([[Laplace düzlemi]]ne)<ref name="jpl-ssd"/>}} |
|||
| satellite_of = [[Satürn]] |
|||
| dimensions = 1.492,0 × 1.492,0 × 1.424 km <ref name="Roatsch et al. 2009" /> |
|||
| mean_radius = {{val|734.4|2.8|u=km}} <ref name="Roatsch et al. 2009" /><ref name="Jacobson2022"/> |
|||
| surface_area = 6.700.000 km<sup>2</sup> |
|||
| mass = {{val|1.8056591|0.0000544|e=21|u=kg}}<ref name="Jacobson2022"/> |
|||
| density = {{val|1.0887|0.0127|u=g/cm<sup>3</sup>}}<ref name="Jacobson2022"/> |
|||
| surface_grav = {{Gr|1,805|734,5|3}} [[İvme|m/s<sup>2</sup>]] ({{val|0.0228|u=[[G kuvveti|''g'']]}}) (0,138 [[Ay]]) |
|||
| escape_velocity = {{V2|1,805|734,5|3}} km/s |
|||
| rotation = {{val|79.3215|u=d}} <br> ([[Kütleçekim kilidi|eşzamanlı]]) |
|||
| axial_tilt = sıfır |
|||
| albedo = 0,05–0,5<ref name="fact"/> |
|||
| single_temperature = 90–130 [[Kelvin|K]] |
|||
| magnitude = 10,2–11,9<ref name="Observatorio ARVAL" /> |
|||
}} |
|||
'''Iapetus''', tahmini 1469 km çap ile [[Satürn|Satürn'ün]] üçüncü, [[Güneş Sistemi|Güneş Sistemi'nin]] 11. büyük uydusudur.{{efn|Iapetus'tan daha büyük uydular şunlardır: [[Ay]], 4 [[Galilei uyduları|Galile uydusu]] (Ganymede, Callisto, Io ve Europa), Titan, Rhea, Titania, Oberon ve Triton.<ref name="Park"/>}} İsmini [[Yunan mitolojisi|Yunan Mitolojisi'nde]] bir [[Titan]] olan [[İapetos|Iapetos]]'tan alır. [[Giovanni Domenico Cassini]] tarafından 1671 yılında keşfedildi. |
|||
İsmini [[Yunan mitolojisi|Yunan Mitolojisi'nde]] bir [[Titan]] olan [[İapetos|Iapetos]]'tan alır. |
|||
Çoğunlukla [[buz]]dan oluşan nispeten düşük yoğunluğa sahip bir cisim olan Iapetus, birkaç belirgin ve olağandışı özelliğe ev sahipliği yapar. Örneğin, öncül yarımküresi karanlıkken, izleyen yarımküresi parlak bir renkte olup bunlar arasında çarpıcı bir renk farkı vardır. Ayrıca, uydunun dörtte üçü boyunca uzanan devasa bir ekvatoryal sırt bulunur. |
|||
'''Giovanni Domenico Cassini''' tarafından 1671'de keşfedilmiştir. Iapetus en çok dramatik iki tonlu rengiyle bilinse de keşfedildiği zamandan bugüne yüzeyinin 3/4'ünü kaplayan ekvatoryal çıkıntı gibi fiziksel özellikleriyle ayırt edilir olmuştur. |
|||
== Tarihçe == |
|||
Hakkındaki söylentiler günümüzde bilim adamlarınca araştılır olmuştur, bu yüzden mütemadiyen hakkında yeni bilgilere ulaşılmaktadır. |
|||
=== Keşif === |
|||
İapetus, İtalyan asıllı Fransız astronom [[Giovanni Domenico Cassini]] tarafından Ekim 1671'de keşfedildi. Cassini, uyduyu [[Satürn]]'ün batı tarafında keşfetmiş, birkaç ay sonra doğu tarafında gözlemlemeye çalışmış, fakat başarılı olamamıştı. Aynı durum bir sonraki yıl da tekrar etti. Yine batı tarafında gözlem yapabilmiş, fakat doğu tarafında görememişti. Cassini, nihayet 1705 yılında gelişmiş bir teleskop yardımıyla İapetus'u doğu tarafında gözlemledi ve uydunun bu tarafta iki [[kadir (astronomi)|kadir]] daha az parlak olduğunu buldu.<ref name="Van Helden"/><ref name="Harland"/> |
|||
Cassini, İapetus'un parlak ve karanlık yarımkürelere ve [[kütleçekim kilidi]]ne sahip olduğunu, yani daima aynı yüzünün Satürn'e dönük olduğunu doğru bir şekilde tahmin etti. Bu, İapetus'un Satürn'ün batı tarafında olduğunda parlak yüzünün Dünya'dan görülebildiği, doğu tarafında olduğunda ise karanlık yüzünün görülebildiği anlamına gelir.<ref name="Rotherty"/> |
|||
== Keşif == |
|||
Iapetus İtalya doğumlu Fransız astronom [[Giovanni Domenico Cassini|Giovenni Domenico Cassini]] tarafından Ekim 1671'de keşfedilmiştir. |
|||
=== Etimoloji === |
|||
Cassini Iapetusu ilk olarak Satürn'ün batı tarafındayken keşfetmiştir, bunun üzerine bir kaç ay sonra Satürn'ün doğu tarafında gözlemlemeye çalışmış, ama başarısız olmuştur. Aynı durum bundan sonraki yıl da gerçekleşmiştir. Cassini 1705 yılında Iapetusu daha önceden kullandığına göre daha gelişmiş bir teleskop kullanarak Satürn'ün doğu tarafından gözlemleyebilmiş ve yüzeyinde iki farklı parlaklık olduğunu fark etmiştir.<ref>Van Helden, A., "Saturn through the telescope: A brief historical survey", ''Saturn'', Tucson: University of Arizona Press, pp. 23–43 (1984).</ref><ref>Harland, David M., ''Mission to Saturn: Cassini and the Huygens Probe'', Chichester: Praxis Publishing (2002). |
|||
İapetus, [[Yunan mitolojisi]]ndeki [[Titan]] [[İapetos]]'un adını taşır. Bu ad, [[John Herschel]] ([[Mimas (uydu)|Mimas]] ve [[Enceladus]]'un keşfiyle tanınan [[William Herschel]]'in oğlu) tarafından 1847 tarihli ''Results of Astronomical Observations made at the Cape of Good Hope''<ref name="Lassell" /> (''Ümit Burnu'nda yapılan Astronomik Gözlemlerin Sonuçları'') yayınında önerilmiştir. Herschel bu yayınında Satürn'ün uydularına, Titan [[Kronos]]'un ([[Roma mitolojisi]]nde [[Satürn (mitoloji)|Satürn]] ile eşdeğer tutulan) erkek ve kız kardeşleri olan Titanların adlarının verilmesini savunmuştu. |
|||
Pek kullanılmayan bir varyant olan '''Japetus''' adı da vardır<ref name="Lassell" /><ref name="Hill1952"/> ve sıfat formu ''Japetian'' şeklindedir.<ref name="Hill1952"/> Bu durum, Latin alfabesinde ⟨i⟩ ve ⟨j⟩ harfleri arasında bir ayrım olmamasından kaynaklanır ve yazarlar bu harfleri farklı biçimde yazmışlardır. |
|||
'''^'''</ref> |
|||
İapetus Giovanni Cassini tarafından ilk keşfedildiğinde, Kral [[XIV. Louis]]'ye ithafen ''[[Sidera Lodoicea]]'' olarak adlandırılan dört [[Satürn'ün doğal uyduları|Satürn uydusu]]ndan biriydi (diğer üçü [[Tethys (uydu)|Tethys]], [[Dione (uydu)|Dione]] and [[Rhea (uydu)|Rhea]]'dır). Bununla birlikte gökbilimciler, Roma rakamları kullanarak atıfta bulunma alışkanlığıyla İapetus'u, '''Saturn V''' olarak adlandırdılar. [[Mimas (uydu)|Mimas]] ve [[Enceladus]] 1789 yılında keşfedildikten sonra numaralandırma şeması genişletildi ve böylece İapetus, '''Saturn VII''' oldu. 1848 yılında [[Hyperion (uydu)|Hyperion]]'un keşfiyle birlikte '''Saturn VIII''' olarak adlandırıldı ve bugün hala bu Roma rakamı belirtmesini taşımaktadır.<ref name="NASADepth"/> İapetus'taki jeolojik özellikler genellikle Fransız ''[[Roland Destanı]]''{{'}}ndaki ("La Chanson de Roland") karakterler ve yerlerin adlarıyla adlandırılır.<ref name="NASADepth"/> |
|||
Cassininin Iapetus'un 2 farklı rengi ve [[kütleçekim kilidi]]nde olduğunu doğru bir şekilde tahmin etmiştir. Bu demek olur ki, Iapetus Satürn'ün batısındayken Dünya'ya doğru aydınlık tarafı, doğudayken ise karanlık tarafını gösterir.<ref>David A. Rotherty (January 1, 2016). ''Moons: A Very Short Introduction''. Oxford University Press. p. 102. ISBN <bdi>9780198735274</bdi>.</ref> |
|||
== Yörünge == |
== Yörünge == |
||
{{kötü çeviri}} |
|||
Iapetus'un yörüngesi beklenen şeklinden biraz farklıdır. Satürn'ün 3. en büyük uydusu olmasına karşın, Satürn'ün sonraki yakın ana uydusuna, [[Titan (uydu)|Titan'a]] kıyasla, çok daha uzak bir mesafeden yörüngesini tamamlar. Aynı zamanda düzenli uydular arasında en yüksek yörünge eğimine sahip uydudur. Sadece [[Phoebe (uydu)|Phoebe]] gibi düzensiz dış uydular bundan daha yüksek bir yörünge eğimine sahiplerdir. Sahip olduğu bu yüksek eğimli uzak yörüngeden ötürü Iapetus Satürn'ün halkalarının bariz bir şekilde görülebildiği tek büyük uydudur. Öteki iç uydularda Satürn'ün halkalarıyla hizalı olmalarından ötürü görülemez bir durumda olurlar. Bu yüksek eğimli uzak yörüngenin sebebi bilinmese de, Satürn tarafından yakalanmış bir uydu olmadığı bilinmektedir. Bu yüksek eğimli yörüngeyi bir teorisi Satürn ile başka bir gezegenin etkileşimiyle açıklar.<ref>Nesvorný, David; Vokrouhlický, David; Deienno, Rogerio; Walsh, Kevin J. (2014). "Excitation of the Orbital Inclination of Iapetus during Planetary Encounters". ''The Astronomical Journal''. '''148''' (3): 52. arXiv:[[arxiv:1406.3600|1406.3600]]. Bibcode:2014AJ....148...52N. doi:10.1088/0004-6256/148/3/52. S2CID 54081553.</ref> |
|||
Iapetus'un yörüngesi beklenen şeklinden biraz farklıdır. Satürn'ün 3. en büyük uydusu olmasına karşın, Satürn'ün sonraki yakın ana uydusuna, [[Titan (uydu)|Titan'a]] kıyasla, çok daha uzak bir mesafeden yörüngesini tamamlar. Aynı zamanda düzenli uydular arasında en yüksek yörünge eğimine sahip uydudur. Sadece [[Phoebe (uydu)|Phoebe]] gibi düzensiz dış uydular bundan daha yüksek bir yörünge eğimine sahiplerdir. Sahip olduğu bu yüksek eğimli uzak yörüngeden ötürü Iapetus Satürn'ün halkalarının bariz bir şekilde görülebildiği tek büyük uydudur. Öteki iç uydularda Satürn'ün halkalarıyla hizalı olmalarından ötürü görülemez bir durumda olurlar. Bu yüksek eğimli uzak yörüngenin sebebi bilinmese de, Satürn tarafından yakalanmış bir uydu olmadığı bilinmektedir. Bu yüksek eğimli yörüngeyi bir teorisi Satürn ile başka bir gezegenin etkileşimiyle açıklar.<ref name="Nesvorny_2014"/> |
|||
== Oluşum == |
== Oluşum == |
||
Satürn'ün uydularının çoğunlukla Güneş Sistemi'ndeki gezegenlerle aynı biçimde, bir [[yığılma diski]]nden oluştuğu düşünülür. Genç gaz devleri oluştukça diskler tarafından gitgide uydulara dönüşen diskler tarafından çevrildiler. Ancak, [[Titan (uydu)|Titan]]'ın oluşumu için önerilen bir modelde, Titan'ın daha önceden var olan bazı uyduların çarpışmasıyla oluştuğu önerilir. Iapetus ve Rhea'nın bu çarpışmalardan sonra var olan enkazlardan oluştuğu düşünülür.<ref |
Satürn'ün uydularının çoğunlukla Güneş Sistemi'ndeki gezegenlerle aynı biçimde, bir [[yığılma diski]]nden oluştuğu düşünülür. Genç gaz devleri oluştukça diskler tarafından gitgide uydulara dönüşen diskler tarafından çevrildiler. Ancak, [[Titan (uydu)|Titan]]'ın oluşumu için önerilen bir modelde, Titan'ın daha önceden var olan bazı uyduların çarpışmasıyla oluştuğu önerilir. Iapetus ve Rhea'nın bu çarpışmalardan sonra var olan enkazlardan oluştuğu düşünülür.<ref name="spacedaily"/> Lakin daha yeni yapılan çalışmalarda görülmüştür ki, Titan ile Satürn arasındaki uydular 100 milyon yıldan daha gençlerdir, dolayısıyla Iapetus'un Titan'ın içindeki uydularla aynı zaman diliminde oluşması olası değildir. Dolayısıyla, Titan ile beraber ilkel bir uydu olabilir.<ref name="spacecom32378"/> |
||
== Fiziksel özellikler == |
== Fiziksel özellikler == |
||
Yakın zamanda yapılmış ölçümler gösterir ki Iapetus'un çapları 746 x 746 x 712'dir, yaklaşık çapıysa 734.5 ± 2.8 km'dir. Ancak yüzeyi henüz kilometre hassasiyetinde ölçülmemiştir, bu yüzden yapılan ölçümlerde küçük de olsa bir sapma var olabilir. |
Yakın zamanda yapılmış ölçümler gösterir ki Iapetus'un çapları 746 x 746 x 712'dir, yaklaşık çapıysa 734.5 ± 2.8 km'dir. Ancak yüzeyi henüz kilometre hassasiyetinde ölçülmemiştir, bu yüzden yapılan ölçümlerde küçük de olsa bir sapma var olabilir. |
||
Iapetus'un düşük yoğunluğu, onun çoğunlukla buzdan ve yaklaşık %20'sinin kayadan oluştuğunu işaret eder.<ref |
Iapetus'un düşük yoğunluğu, onun çoğunlukla buzdan ve yaklaşık %20'sinin kayadan oluştuğunu işaret eder.<ref name="Castillo2007"/> |
||
Sahip olduğu şekil bir çok büyük uydudan farklı olarak [[küre]]sel ya da [[elipsoit]] değildir, onun yerine şişkin bir beli ve basık kutupları vardır. Sahip olduğu özel |
Sahip olduğu şekil bir çok büyük uydudan farklı olarak [[küre]]sel ya da [[elipsoit]] değildir, onun yerine şişkin bir beli ve basık kutupları vardır.<ref name="Science News"/> Sahip olduğu özel ekvatoryal sırt uzaktan dahi Iapetus'un şeklini belli eder. Bu özellikleri Iapetus'un şeklini bir cevize benzetir. |
||
Iapetus ciddi derecede kraterlidir, ''Cassini''<nowiki/>'den gelen görüntülerden çok büyük çarpışma izleri belli olur, en az 5 tanesi 350 km'den büyüktür. En büyüğü, Turgis'in çapı 580 |
Iapetus ciddi derecede kraterlidir, ''Cassini''<nowiki/>'den gelen görüntülerden çok büyük çarpışma izleri belli olur, en az 5 tanesi 350 km'den büyüktür. En büyüğü, Turgis'in çapı {{cvt|580|km||}} kadardır.<ref name="USGS"/> Bu kraterin kenarları ciddi derecede diktir ve {{cvt|15|km||}} uzunluğunda bir uçurum barındırır.<ref name="scarp"/> |
||
=== İki renkli yüzeyi === |
=== İki renkli yüzeyi === |
||
[[Dosya:PIA19062-SaturnMoon-Iapetus-20150327.jpg|küçükresim|200px|İapetus'ın doğal renkli görüntüsü]] |
|||
Iapetus'un yüzeyinin iki farklı renkte olması oldukça çarpıcı. "Önder" yarımküresi 0.03-0.05 arası bir albedo değeriyle çoğunlukla siyah, bir miktar kırmızı-kahverengi renkliyken, "Kuyruk" yarımküresi ve kutuplar çoğunlukla 0.5-0.6'lık bir albedoyla neredeyse [[Europa (uydu)|Europa]] kadar parlaktır. Dolayısıyla, Kuyruk yarımküresinin parlaklığı 10.2 Kadir iken Önder yarımküre 11.9 Kadirdir (Keşfedildiği zamanın en iyi teleskopların görebileceğinden daha karanlıktır). |
Iapetus'un yüzeyinin iki farklı renkte olması oldukça çarpıcı. "Önder" yarımküresi 0.03-0.05 arası bir albedo değeriyle çoğunlukla siyah, bir miktar kırmızı-kahverengi renkliyken, "Kuyruk" yarımküresi ve kutuplar çoğunlukla 0.5-0.6'lık bir albedoyla neredeyse [[Europa (uydu)|Europa]] kadar parlaktır. Dolayısıyla, Kuyruk yarımküresinin parlaklığı 10.2 Kadir iken Önder yarımküre 11.9 Kadirdir (Keşfedildiği zamanın en iyi teleskopların görebileceğinden daha karanlıktır). |
||
Karanlık bölge Cassini bölgesi olarak isimlendirilmiştir. Cassini bölgesini bu kadar karanlık kılan şeyin ne olduğunu bilinmemektedir, ancak oldukça ince olduğu tahmin ediliyor. Bu yüzeyin nasıl oluştuğu bilinmese de, [[:en:Cryovolcano|Cryovolcanonun]] bir sonucu olabilir. Bunun dışında başka uydulardan sıçrayan maddelerden de oluşabileceği düşünülüyor. Aydınlık bölgenin kuzey yarımküresi [[:en:Roncevaux Terra|Roncevaux Terra]] olarak, güney yarımküresiyse [[:en:Saragossa Terra|Saragossa Terra]] olarak isimlendirilmiştir. Cassini Bölgesi'ni oluşturan asıl maddenin Iapetus'un dışından geldiği sanılıyor.<ref |
Karanlık bölge Cassini bölgesi olarak isimlendirilmiştir. Cassini bölgesini bu kadar karanlık kılan şeyin ne olduğunu bilinmemektedir, ancak oldukça ince olduğu tahmin ediliyor. Bu yüzeyin nasıl oluştuğu bilinmese de, [[:en:Cryovolcano|Cryovolcanonun]] bir sonucu olabilir. Bunun dışında başka uydulardan sıçrayan maddelerden de oluşabileceği düşünülüyor. Aydınlık bölgenin kuzey yarımküresi [[:en:Roncevaux Terra|Roncevaux Terra]] olarak, güney yarımküresiyse [[:en:Saragossa Terra|Saragossa Terra]] olarak isimlendirilmiştir. Cassini Bölgesi'ni oluşturan asıl maddenin Iapetus'un dışından geldiği sanılıyor.<ref name="Mason"/><ref name="Denk"/><ref name="Spencer"/> İçerisinde barındırdığı organik maddeler ilkel meteorlarda ve kuyruklu yıldızların yüzeylerinde bulunanlarla uyuşuyor. Yer bazlı gözlemlerden farkedilmiştir ki, bu madde karboniktir ve muhtemelen [[siyanür]] içeren donmuş [[Hidrojen siyanür|hidrosiyanik asit]] [[polimer]]lerden oluşur. |
||
''Cassini |
''Cassini'' yörünge aracı tarafından {{dönüştürme|1.227|km|mi|abbr=in}} uzaktan görüntülenen Cassini Region ve Terra'ların yüksek derecede kraterli olduğu tespit edildi.<ref name="Cassini Solstice Mission"/> Karanlık yüzey ile Aydınlık yüzey arasındaki renk geçişleri 30 metrelik görüntüleme çözünürlüğünde bile oldukça düşüktür, yani renk geçişler bir hayli anidir. Karanlık materyal katmanı oldukça incedir, Cassini radar görüntülemeye ve küçük meteorların bu katmanın altındaki buza çarpmasından belli olduğu kadarıyla en az olarak bir kaç on santimlik bir katmandır.<ref name="jpl2762"/><ref name="Spencer" /><ref name="jpl779"/> |
||
[[Dosya:Iapetus Spins and Tilts.jpg|küçükresim|sağ|200px|Cassini Regio'un görünümü. Büyük kraterler arasında Falsaron (sol üstte), Turgis (merkezin hemen üstünde ve sağında) ve Ganelon (sağ altta) görülebilir.]] |
|||
79 gün süren yavaş dönüşünden ötürü(aynı zamanda yörüngesinin de tamamlanma süresidir, Satürn sisteminin en uzunudur), Iapetus yüzey renk farklılığı olmadan dahi Satürn sistemindeki en sıcak gündüz ve en soğuk geceleri yaşayabilirdi. Ekvator yakınlarında, yüzeyindeki karanlık madde sayesinde en yüksek 129K (-144 °C) ve aydınlık kısımdaki en düşük sıcaklık 113K (-160 °C)'ın oluşmasına yol açar.<ref name=":1" /><ref name=":3">[https://web.archive.org/web/20150107231932/http://saturn.jpl.nasa.gov/photos/imagedetails/index.cfm?imageId=2776 "Cassini–Huygens: Multimedia-Images"]. Saturn.jpl.nasa.gov. Archived from the original on 2015-01-07. Retrieved 2012-07-30.</ref> Bu sıcaklık farkı, buzun Cassini bölgesinde süblimleşip aydınlık tarafta, özellikle de kutuplarda depolanmasına yol açar. Jeolojik zaman dilimlerinde bu Cassini bölgesinin daha da karanlıklaşmasına, Aydınlık bölgeninse daha da aydınlanmasına yol açar, [[Pozitif geri bildirim]]li bir [[termal sızıntı]] oluşturur ve Cassini bölgesindeki bütün buzun kaybedilmesiyle sonuçlanır. Şu andaki sıcaklıklar değişmediği süreçte, bir milyar yıldan uzun bir süreçte (karanlık bölgeden aydınlık bölgeye geçen buzlar yok sayılarak) Iapetus'un karanlık bölgesi 20 metrelik bir buzu süblimleşmeyle kaybederken aydınlık bölgeyse sadece 10 cm kaybeder.<ref name=":3" /><ref>[https://www.sciencedaily.com/releases/2009/12/091210173611.htm "Dark Side of a Saturnian Moon: Iapetus Is Coated With Foreign Dust"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20221018185009/https://www.sciencedaily.com/releases/2009/12/091210173611.htm |tarih=18 Ekim 2022 }}. Sciencedaily.com. 2009-12-11. Retrieved 2012-07-30.</ref> Bu model ışığın ve karanlık bölgenin dağıtımını, gri tonların yokluğunu ve Cassini bölgesini kaplayan karanlık materyalin inceliğine açıklık getirir. Iapetus'un düşük yer çekimi bu buz dağılımını kolaylaştırdığından bu işlem oldukça hızlıdır.<ref name=":0" /> |
|||
79 gün süren yavaş dönüşünden ötürü(aynı zamanda yörüngesinin de tamamlanma süresidir, Satürn sisteminin en uzunudur), Iapetus yüzey renk farklılığı olmadan dahi Satürn sistemindeki en sıcak gündüz ve en soğuk geceleri yaşayabilirdi. Ekvator yakınlarında, yüzeyindeki karanlık madde sayesinde en yüksek 129K (-144 °C) ve aydınlık kısımdaki en düşük sıcaklık 113K (-160 °C)'ın oluşmasına yol açar.<ref name="Spencer" /><ref name="jpl2776"/> Bu sıcaklık farkı, buzun Cassini bölgesinde süblimleşip aydınlık tarafta, özellikle de kutuplarda depolanmasına yol açar. Jeolojik zaman dilimlerinde bu Cassini bölgesinin daha da karanlıklaşmasına, Aydınlık bölgeninse daha da aydınlanmasına yol açar, [[Pozitif geri bildirim]]li bir [[termal sızıntı]] oluşturur ve Cassini bölgesindeki bütün buzun kaybedilmesiyle sonuçlanır.<ref name="Spencer" /> Şu andaki sıcaklıklar değişmediği süreçte, bir milyar yıldan uzun bir süreçte (karanlık bölgeden aydınlık bölgeye geçen buzlar yok sayılarak) Iapetus'un karanlık bölgesi 20 metrelik bir buzu süblimleşmeyle kaybederken aydınlık bölgeyse sadece 10 cm kaybeder.<ref name="jpl2776" /><ref name="sciencedaily2009"/> Bu model ışığın ve karanlık bölgenin dağıtımını, gri tonların yokluğunu ve Cassini bölgesini kaplayan karanlık materyalin inceliğine açıklık getirir. Iapetus'un düşük yer çekimi bu buz dağılımını kolaylaştırdığından bu işlem oldukça hızlıdır.<ref name="Spencer" /> |
|||
=== Ekvatoryel Çıkıntı === |
|||
Iapetus'un başka bir gizemiyse Cassini bölgesinde 1300 km uzunluğunda, 20 km genişliğinde ve 13 km uzunluğundaki ekvatoryel çıkıntıdır. Iapetus'un bu yükseltisinin üzerinde bulunan yüksek sayıdaki kraterler, bu yükseltinin yeni bir yapı olmadığına işaret eder. |
|||
=== Ekvatoryal Sırt === |
|||
Bu çıkıntıdaki zirveler etraftaki ovalara göre 20 km yüksektir, bu uzunluk da onu [[Güneş Sistemi'nin en yüksek dağlarının listesi|Güneş Sistemindeki en yüksek dağlardan]] biri yapar. Iapetus'un aydınlık yüzeyinde bu çıkıntı yoktur, ancak ekvatorda ötekilerden bağımsız 10 km yüksekliğinde zirveler vardır.<ref name=":2" /><ref>Porco, C. C.; E. Baker, J. Barbara, K. Beurle, A. Brahic, J. A. Burns, S. Charnoz, N. Cooper, D. D. Dawson, A. D. Del Genio, T. Denk, L. Dones, U. Dyudina, M. W. Evans, B. Giese, K. Grazier, P. Helfenstein, A. P. Ingersoll, R. A. Jacobson, T. V. Johnson, A. McEwen, C. D. Murray, G. Neukum, W. M. Owen, J. Perry, T. Roatsch, J. Spitale, S. Squyres, P. C. Thomas, M. Tiscareno, E. Turtle, A. R. Vasavada, J. Veverka, R. Wagner, R. West (2005-02-25). [https://authors.library.caltech.edu/36635/7/Porco_Iapetus_SOM.pdf "Cassini imaging science: Initial results on Phoebe and Iapetus"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20180719075213/https://authors.library.caltech.edu/36635/7/Porco_Iapetus_SOM.pdf |tarih=19 Temmuz 2018 }} (PDF). ''Science''. '''307''' (5713): 1237–1242. Bibcode:2005Sci...307.1237P. doi:10.1126/science.1107981. <nowiki>PMID 15731440</nowiki>. S2CID 20749556. 2005Sci...307.1237P.</ref> |
|||
[[Dosya:Iapetus equatorial ridge.jpg|sağ|küçükresim|200px|Ekvatoryal sırtın yakından görünümü]] |
|||
Iapetus'un başka bir gizemiyse Cassini bölgesinde 1300 km uzunluğunda, 20 km genişliğinde ve 13 km uzunluğundaki ekvatoryal sırttır. Iapetus'un bu yükseltisinin üzerinde bulunan yüksek sayıdaki kraterler, bu yükseltinin yeni bir yapı olmadığına işaret eder. |
|||
Bu sırttaki zirveler etraftaki ovalara göre 20 km yüksektir, bu uzunluk da onu [[Güneş Sistemi'nin en yüksek dağlarının listesi|Güneş Sistemindeki en yüksek dağlardan]] biri yapar. Iapetus'un aydınlık yüzeyinde bu sırt yoktur, ancak ekvatorda ötekilerden bağımsız 10 km yüksekliğinde zirveler vardır.<ref name="jpl2760"/> |
|||
Yükseltinin nasıl oluştuğu tam olarak belli değildir, bu konuda açıklanamayan en zor şey neden bu yükseltinin neden mükemmel bir şekilde ekvatoru takip ettiğidir. Bu konuda çok sayıda teori olmasına rağmen hiçbiri neden bu yapının Cassini bölgesinde olduğunu açıklayamazlar.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.311.5757.29|başlık=How Saturn's Icy Moons Get a (Geologic) Life|erişimtarihi=18 Ekim 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221018185009/https://www.science.org/doi/10.1126/science.311.5757.29|arşivtarihi=18 Ekim 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.307.5708.349c|başlık=Ring Around a Moon?|erişimtarihi=18 Ekim 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221018185009/https://www.science.org/doi/10.1126/science.307.5708.349c|arşivtarihi=18 Ekim 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://doi.org/10.1029%2F2005GL025386 | başlık = On a ring origin of the equatorial ridge of Iapetus | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180602002205/https://doi.org/10.1029%2F2005GL025386 | arşivtarihi = 2 Haziran 2018}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0019103511002041|başlık=Ridge formation and de-spinning of Iapetus via an impact-generated satellite|erişimtarihi=18 Ekim 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220928203904/https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0019103511002041|arşivtarihi=28 Eylül 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://meetingorganizer.copernicus.org/EPSC2012/EPSC2012-834.pdf|başlık=Isostasy on Iapetus|erişimtarihi=18 Ekim 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220123060601/https://meetingorganizer.copernicus.org/EPSC2012/EPSC2012-834.pdf|arşivtarihi=23 Ocak 2022|ölüurl=hayır}}</ref> |
|||
Yükseltinin nasıl oluştuğu tam olarak belli değildir, bu konuda açıklanamayan en zor şey neden bu yükseltinin neden mükemmel bir şekilde ekvatoru takip ettiğidir. Bu konuda çok sayıda teori olmasına rağmen hiçbiri neden bu yapının Cassini bölgesinde olduğunu açıklayamazlar.<ref name="Kerr"/> |
|||
== Resimler == |
|||
<gallery> |
|||
== Ayrıca bakınız == |
|||
Image:Iapetus by Voyager 2 - enhanced.jpg| |
|||
* [[Gezegen|Gezegenlerin eski sınıflandırması]] |
|||
Image:Iapetus by Saturnlight.jpg| |
|||
* [[Kurgusal Eserlerde Satürn#Iapetus|Kurgusal Eserlerde Iapetus]] |
|||
Image:Giant Landslide on Iapetus.jpg| |
|||
* [[Güneş Sistemi'nin en yüksek dağlarının listesi]] |
|||
Image:Iapetus Spins and Tilts.jpg| |
|||
* [[Alt uydu]] |
|||
</gallery> |
|||
== Notlar == |
|||
{{Not listesi}} |
|||
== Kaynakça == |
|||
{{Kaynakça|refs= |
|||
<ref name="Schenk">Schenk vd. "Saturn's Other Icy Moons: Geologically Complex Worlds." In Schek et al. (2018) ''Enceladus and the Icy Moons of Saturn'', s. 248</ref> |
|||
<ref name="gwi">[http://home.gwi.net/~pluto/mpecs/ss08.htm#elements Pseudo-MPEC for Saturn VIII] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20120222025902/http://home.gwi.net/~pluto/mpecs/ss08.htm#elements |date=22 Şubat 2012 }}</ref> |
|||
<ref name="jpl-ssd">{{cite web| date = 2009-12-17| title = Planetary Satellite Mean Orbital Parameters| publisher = JPL/NASA| author = Jacobson, R.A. (2009) SAT317| url = http://ssd.jpl.nasa.gov/?sat_elem#saturn| access-date = 15 Ocak 2011}} |
|||
</ref> |
|||
<ref name="Roatsch et al. 2009"> |
|||
{{cite book| doi = 10.1007/978-1-4020-9217-6_24| last1 = Roatsch| first1 = T.| last2 = Jaumann| first2 = R.| last3 = Stephan| first3 = K.| last4 = Thomas| first4 = P. C.| year = 2009| chapter = Cartographic Mapping of the Icy Satellites Using ISS and VIMS Data| title = Saturn from Cassini-Huygens| pages = 763–781| isbn = 978-1-4020-9216-9 }} |
|||
</ref> |
|||
<ref name="Jacobson2022">{{cite journal |last1=Jacobson |first1=Robert. A. |title=The Orbits of the Main Saturnian Satellites, the Saturnian System Gravity Field, and the Orientation of Saturn's Pole* |journal=The Astronomical Journal |date=1 Kasım 2022 |volume=164 |issue=5 |pages=199 |doi=10.3847/1538-3881/ac90c9|bibcode=2022AJ....164..199J |s2cid=252992162 }}</ref> |
|||
<ref name="fact">{{cite web | first = David R.| last = Williams| title = Saturnian Satellite Fact Sheet| work = NASA| url = http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/saturniansatfact.html| access-date = 4 Kasım 2007}} |
|||
</ref> |
|||
<ref name="Observatorio ARVAL">{{cite web| author = Observatorio ARVAL| title = Classic Satellites of the Solar System| publisher = Observatorio ARVAL| date = 15 Nisan 2007| url = http://www.oarval.org/ClasSaten.htm| access-date = 17 Aralık 2011| archive-url = https://web.archive.org/web/20110920010842/http://www.oarval.org/ClasSaten.htm| archive-date = 20 Eylül 2011| url-status = dead}}</ref> |
|||
<ref name="Park">{{cite web|last1=Park|first1=Ryan|last2=Chamberlin|first2=Alan B.|year=2021|url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?sat_phys_par|website=[[Jet Propulsion Laboratory]]|title=Planetary Satellite Physical Parameters|publisher=[[NASA]]}}</ref> |
|||
<ref name="Van Helden">{{cite book|last1=Van Helden|first1=Albert|title=Saturn through the telescope: A brief historical survey|location=[[Tucson, Arizona]]|bibcode=1984satn.book...23V|publisher=University of Arizona Press|pages=23–43|year=1984}}</ref> |
|||
<ref name="Harland">{{cite book|last1=Harland|first1=David M.|title=Mission to Saturn: Cassini and the Huygens Probe|location=Chichester|publisher=Springer Publishing|isbn=978-1852336561|year=2002}}</ref> |
|||
<ref name="Rotherty">{{cite book|title= Moons: A Very Short Introduction|first1=David A.|last1=Rotherty|publisher=Oxford University Press|date=1 Ocak 2016|isbn=9780198735274|page=102}}</ref> |
|||
<ref name="Lassell">{{cite journal | last = Lassell| first = William| date = January 14, 1848| title = Satellites of Saturn| journal = Monthly Notices of the Royal Astronomical Society| volume = 8| issue = 3| pages = 42–43| url = http://adsabs.harvard.edu//full/seri/MNRAS0008//0000042.000.html| bibcode = 1848MNRAS...8...42L|doi=10.1093/mnras/8.3.42 }}</ref> |
|||
<ref name="Hill1952">George William Hill (1952) ''The Radiant Universe'', s. 280</ref> |
|||
<ref name="NASADepth">{{cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/moons/saturn-moons/iapetus/in-depth/|title=Iapetus: In Depth|last1=Davis|first1=Phil|last2=Dunford|first2=Bill|last3=Boeck|first3=Moore|website=Solar System Exploration: Our Galactic Neighbourhood|publisher=[[NASA]]|date=19 Aralık 2019|accessdate=1 Mart 2023}}</ref> |
|||
<ref name="Nesvorny_2014">{{cite journal|last1=Nesvorný|first1=David|last2=Vokrouhlický|first2=David|last3=Deienno|first3=Rogerio|last4=Walsh|first4=Kevin J.|title=Excitation of the Orbital Inclination of Iapetus during Planetary Encounters|journal=The Astronomical Journal|date=2014|volume=148|issue=3|page=52|doi=10.1088/0004-6256/148/3/52|bibcode=2014AJ....148...52N|arxiv = 1406.3600 |s2cid=54081553}}</ref> |
|||
<ref name="spacedaily">{{cite web |title=Giant impact scenario may explain the unusual moons of Saturn |work=Space Daily |date=2012 |url=http://www.spacedaily.com/reports/Giant_impact_scenario_may_explain_the_unusual_moons_of_Saturn_999.html |access-date=19 Ekim 2012 }}</ref> |
|||
<ref name="spacecom32378">{{Cite web | url=http://www.space.com/32378-saturn-rings-and-moons-younger-than-dinosaurs.html | title=Saturn's Moons and Rings May be Younger Than the Dinosaurs| website=Space.com| date=25 Mart 2016}}</ref> |
|||
<ref name="Castillo2007">{{cite journal| last=Castillo-Rogez| first=J. C.|author2=Matson, D. L. |author3=Sotin, C. |author4=Johnson, T. V. |author5=Lunine, Jonathan I. |author6= Thomas, P. C. | title=Iapetus' geophysics: Rotation rate, shape, and equatorial ridge| journal=Icarus| date=2007| volume=190| issue=1| pages=179–202| doi=10.1016/j.icarus.2007.02.018| bibcode=2007Icar..190..179C}}</ref> |
|||
<ref name="Science News">Cowen, R. (2007). Idiosyncratic Iapetus, ''Science News'' vol. 172, pp. 104–106. [http://www.sciencenews.org/articles/20070818/bob8ref.asp references] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071013165655/http://www.sciencenews.org/articles/20070818/bob8ref.asp |date=13 Ekim 2007 }}</ref> |
|||
<ref name="USGS">{{cite web | title = Iapetus: Turgis | publisher = USGS Astrogeology | work = Gazetteer of Planetary Nomenclature | url = http://planetarynames.wr.usgs.gov/Feature/14488 | access-date = 10 Ocak 2009 }}</ref> |
|||
<ref name="scarp">{{cite web| date = 2004-12-31| title = PIA06171: Giant Landslide on Iapetus| publisher = NASA/JPL/Space Science Institute (photojournal)| url = http://photojournal.jpl.nasa.gov/catalog/PIA06171| access-date = 10 Ocak 2009}}</ref> |
|||
<ref name="Mason">{{cite web |last= Mason |first= J. |author2= Martinez, M. |author3= Balthasar, H. |title= Cassini Closes in on the Centuries-old Mystery Of Saturn's Moon Iapetus |work= CICLOPS website newsroom |publisher= Space Science Institute |date= 10 Aralık 2009 |url= http://ciclops.org/view.php?id=6033 |access-date= 22 Aralık 2009 |archive-date= 3 Şubat 2012 |archive-url= https://web.archive.org/web/20120203132024/http://ciclops.org/view.php?id=6033 |url-status= dead }}</ref> |
|||
<ref name="Denk">{{cite journal |last1= Denk |first1= T. |title= Iapetus: Unique Surface Properties and a Global Color Dichotomy from Cassini Imaging| journal = [[Science]] |volume= 327 |issue= 5964 | pages = 435–439| date = 22 Ocak 2010 |
|||
| doi = 10.1126/science.1177088| pmid = 20007863 | bibcode = 2010Sci...327..435D| display-authors = 1| last2 = Neukum| first2 = G.| last3 = Roatsch| first3 = T.| last4 = Porco| first4 = C. C.| last5 = Burns| first5 = J. A.| last6 = Galuba| first6 = G. G.| last7 = Schmedemann| first7 = N.| last8 = Helfenstein| first8 = P.| last9 = Thomas| first9 = P. C. |s2cid= 165865 |url= https://semanticscholar.org/paper/cb9e8affb1d9afe7cb6165c7407643d7a49c622f }}</ref> |
|||
<ref name="Spencer">{{cite journal| last = Spencer | first = J. R. |author2=Denk, T.| title = Formation of Iapetus' Extreme Albedo Dichotomy by Exogenically Triggered Thermal Ice Migration| journal = [[Science]] | volume = 327 | issue = 5964 | pages = 432–435| date = 22 Ocak 2010 | doi = 10.1126/science.1177132 | pmid = 20007862|bibcode = 2010Sci...327..432S | citeseerx = 10.1.1.651.4218 | s2cid = 20663944 }}</ref> |
|||
<ref name="Cassini Solstice Mission">{{cite web|title=Iapetus|url=http://saturn.jpl.nasa.gov/science/moons/iapetus/|website=Cassini Solstice Mission|publisher=NASA|access-date=6 Temmuz 2015|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20150326045917/http://saturn.jpl.nasa.gov/science/moons/iapetus/|archive-date=26 Mart 2015}}</ref> |
|||
<ref name="jpl2762">{{cite web|url=http://saturn.jpl.nasa.gov/photos/imagedetails/index.cfm?imageId=2762 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100622191340/http://saturn.jpl.nasa.gov/photos/imagedetails/index.cfm?imageId=2762 |url-status=dead |archive-date=22 Haziran 2010 |title=Cassini–Huygens: Multimedia-Images |publisher=Saturn.jpl.nasa.gov |access-date=30 Temmuz 2012}}</ref> |
|||
<ref name="jpl779">{{cite web| title = Cassini Is on the Trail of a Runaway Mystery| work = Mission News| publisher = [[NASA]]| date = 8 Ekim 2007| url = http://www.nasa.gov/mission_pages/cassini/media/cassini20071008.html| access-date = 8 Ekim 2009}}</ref> |
|||
<ref name="jpl2776">{{cite web |url=http://saturn.jpl.nasa.gov/photos/imagedetails/index.cfm?imageId=2776 |title=Cassini–Huygens: Multimedia-Images |publisher=Saturn.jpl.nasa.gov |access-date=30 Temmuz 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150107231932/http://saturn.jpl.nasa.gov/photos/imagedetails/index.cfm?imageId=2776 |archive-date=1 Ocak 2015 |url-status=dead }}</ref> |
|||
<ref name="sciencedaily2009">{{cite web|url=https://www.sciencedaily.com/releases/2009/12/091210173611.htm |title=Dark Side of a Saturnian Moon: Iapetus Is Coated With Foreign Dust |publisher=Sciencedaily.com |date=11 Aralık 2009 |access-date=30 Temmuz 2012}}</ref> |
|||
<ref name="jpl2760">{{cite web |url=http://saturn.jpl.nasa.gov/photos/imagedetails/index.cfm?imageId=2760 |title=Cassini–Huygens: Multimedia-Images |publisher=Saturn.jpl.nasa.gov |access-date=30 Temmuz 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110610025306/http://saturn.jpl.nasa.gov/photos/imagedetails/index.cfm?imageId=2760 |archive-date=10 Haziran 2011 |url-status=dead }}</ref> |
|||
<ref name="Kerr"> |
|||
*{{cite journal| last=Kerr| first=Richard A. |
|||
| date=2006-01-06| title=How Saturn's Icy Moons Get a (Geologic) Life| journal=Science| volume=311| issue=5757| page=29| doi=10.1126/science.311.5757.29| pmid=16400121| s2cid=28074320}} |
|||
*{{Cite journal|last=|first=|date=21 Ocak 2005|title=Ring around a moon|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.307.5708.349c|journal=Science|volume=307|issue=5708|pages=349|doi=10.1126/science.307.5708.349c|s2cid=210274907|via=}} |
|||
*{{cite journal | last1 = Ip | first1 = W.-H | year = 2006 | title = On a ring origin of the equatorial ridge of Iapetus | journal = Geophysical Research Letters | volume = 33 | issue = 16| page = L16203 | doi = 10.1029/2005GL025386 | bibcode=2006GeoRL..3316203I }} |
|||
*{{cite journal|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0019103511002041|title=Ridge formation and de-spinning of Iapetus via an impact-generated satellite|journal=Icarus|last1=Levison|first1=Harold F.|author-link=Harold F. Levison|last2=Walsh|first2=Kevin J.|last3=Barr|first3=Amy C.|last4=Dones|first4=Luke|date=Ağustos 2011|volume=214|issue=2|pages=773–778|doi=10.1016/j.icarus.2011.05.031|publisher=Elsevier|arxiv=1105.1685 |bibcode=2011Icar..214..773L |s2cid=5849043 }} |
|||
*{{cite journal| last=Czechowski | first=L. |author2=J.Leliwa-Kopystynski| date=2013-09-25| title= Remarks on the Iapetus' bulge and ridge | journal=Earth, Planets and Space| volume=65| issue=8 | pages=929–934 | doi=10.5047/eps.2012.12.008|bibcode = 2013EP&S...65..929C | url=http://meetingorganizer.copernicus.org/EPSC2012/EPSC2012-834.pdf}}</ref> |
|||
}} |
|||
== Dış bağlantılar == |
== Dış bağlantılar == |
||
{{Commons|Iapetus (moon)|Iapetus}} |
|||
* [https://web.archive.org/web/20081002015134/http://saturn.jpl.nasa.gov/science/moons/moonDetails.cfm?pageID=7 Iapetus] |
* [https://web.archive.org/web/20081002015134/http://saturn.jpl.nasa.gov/science/moons/moonDetails.cfm?pageID=7 Iapetus] |
||
* [https://web.archive.org/web/20080228114042/http://saturn.jpl.nasa.gov/multimedia/products/pdfs/CHARM_20071030_Iapetus.pdf Discussion of Iapetus dated October 2007] |
* [https://web.archive.org/web/20080228114042/http://saturn.jpl.nasa.gov/multimedia/products/pdfs/CHARM_20071030_Iapetus.pdf Discussion of Iapetus dated October 2007] |
||
| 62. satır: | 180. satır: | ||
* [https://web.archive.org/web/20060514031150/http://www.planetary.org/explore/topics/saturn/iapetus.html www.planetary.org] |
* [https://web.archive.org/web/20060514031150/http://www.planetary.org/explore/topics/saturn/iapetus.html www.planetary.org] |
||
{{Satürn'ün uyduları}} |
|||
{{Commons kategori-ufak|Iapetus}} |
|||
{{Güneş sistemi uyduları (öz)}} |
|||
{{ |
{{Satürn}} |
||
{{uydu-taslak}} |
|||
{{Otorite kontrolü}} |
{{Otorite kontrolü}} |
||
[[Kategori: |
[[Kategori:İapetus (uydu)]] |
||
[[Kategori:1671'de |
[[Kategori:1671'de keşfedilen astronomik cisimler]] |
||
[[Kategori:1670'lerde keşfedilen astronomik nesneler]] |
|||
Sayfanın 11.46, 22 Temmuz 2023 tarihindeki hâli
 Iapetus'un Cassini tarafından elde edilen mozaik görüntüsü | |
| Keşif | |
|---|---|
| Keşfeden | G. D. Cassini |
| Keşif tarihi | 25 Ekim 1671 |
| Adlandırmalar | |
| MPC belirtmesi | Saturn VIII |
Adın kaynağı | Ἰαπετός Īapetus |
| Sıfatlar | Iapetian[1] |
| Yörünge özellikleri | |
| 3.560.820 km | |
| Dış merkezlik | 0,0276812[2] |
| 79,3215 g | |
Ortalama yörünge hızı | 3,26 km/s |
| Eğiklik |
|
| Doğal uydusu | Satürn |
| Fiziksel özellikler | |
| 10,2–11,9[4] | |
| Boyutlar | 1.492,0 × 1.492,0 × 1.424 km [5] |
Ortalama yarıçap | 734,4±2,8 km [5][6] |
| 6.700.000 km2 | |
| Kütle | (1,8056591±0,0000544)×1021 kg[6] |
Ortalama yoğunluk | 1,0887±0,0127 g/cm3[6] |
| 0.223 m/s2 (0,0228 g) (0,138 Ay) | |
| 0.573 km/s | |
| 79,3215 g (eşzamanlı) | |
| sıfır | |
| Albedo | 0,05–0,5[7] |
| Sıcaklık | 90–130 K |
 Wikimedia Commons'ta ilgili ortam | |
Iapetus, tahmini 1469 km çap ile Satürn'ün üçüncü, Güneş Sistemi'nin 11. büyük uydusudur.[a] İsmini Yunan Mitolojisi'nde bir Titan olan Iapetos'tan alır. Giovanni Domenico Cassini tarafından 1671 yılında keşfedildi.
Çoğunlukla buzdan oluşan nispeten düşük yoğunluğa sahip bir cisim olan Iapetus, birkaç belirgin ve olağandışı özelliğe ev sahipliği yapar. Örneğin, öncül yarımküresi karanlıkken, izleyen yarımküresi parlak bir renkte olup bunlar arasında çarpıcı bir renk farkı vardır. Ayrıca, uydunun dörtte üçü boyunca uzanan devasa bir ekvatoryal sırt bulunur.
Tarihçe
Keşif
İapetus, İtalyan asıllı Fransız astronom Giovanni Domenico Cassini tarafından Ekim 1671'de keşfedildi. Cassini, uyduyu Satürn'ün batı tarafında keşfetmiş, birkaç ay sonra doğu tarafında gözlemlemeye çalışmış, fakat başarılı olamamıştı. Aynı durum bir sonraki yıl da tekrar etti. Yine batı tarafında gözlem yapabilmiş, fakat doğu tarafında görememişti. Cassini, nihayet 1705 yılında gelişmiş bir teleskop yardımıyla İapetus'u doğu tarafında gözlemledi ve uydunun bu tarafta iki kadir daha az parlak olduğunu buldu.[9][10]
Cassini, İapetus'un parlak ve karanlık yarımkürelere ve kütleçekim kilidine sahip olduğunu, yani daima aynı yüzünün Satürn'e dönük olduğunu doğru bir şekilde tahmin etti. Bu, İapetus'un Satürn'ün batı tarafında olduğunda parlak yüzünün Dünya'dan görülebildiği, doğu tarafında olduğunda ise karanlık yüzünün görülebildiği anlamına gelir.[11]
Etimoloji
İapetus, Yunan mitolojisindeki Titan İapetos'un adını taşır. Bu ad, John Herschel (Mimas ve Enceladus'un keşfiyle tanınan William Herschel'in oğlu) tarafından 1847 tarihli Results of Astronomical Observations made at the Cape of Good Hope[12] (Ümit Burnu'nda yapılan Astronomik Gözlemlerin Sonuçları) yayınında önerilmiştir. Herschel bu yayınında Satürn'ün uydularına, Titan Kronos'un (Roma mitolojisinde Satürn ile eşdeğer tutulan) erkek ve kız kardeşleri olan Titanların adlarının verilmesini savunmuştu.
Pek kullanılmayan bir varyant olan Japetus adı da vardır[12][13] ve sıfat formu Japetian şeklindedir.[13] Bu durum, Latin alfabesinde ⟨i⟩ ve ⟨j⟩ harfleri arasında bir ayrım olmamasından kaynaklanır ve yazarlar bu harfleri farklı biçimde yazmışlardır.
İapetus Giovanni Cassini tarafından ilk keşfedildiğinde, Kral XIV. Louis'ye ithafen Sidera Lodoicea olarak adlandırılan dört Satürn uydusundan biriydi (diğer üçü Tethys, Dione and Rhea'dır). Bununla birlikte gökbilimciler, Roma rakamları kullanarak atıfta bulunma alışkanlığıyla İapetus'u, Saturn V olarak adlandırdılar. Mimas ve Enceladus 1789 yılında keşfedildikten sonra numaralandırma şeması genişletildi ve böylece İapetus, Saturn VII oldu. 1848 yılında Hyperion'un keşfiyle birlikte Saturn VIII olarak adlandırıldı ve bugün hala bu Roma rakamı belirtmesini taşımaktadır.[14] İapetus'taki jeolojik özellikler genellikle Fransız Roland Destanı'ndaki ("La Chanson de Roland") karakterler ve yerlerin adlarıyla adlandırılır.[14]
Yörünge
 | Bu madde veya sayfa başka bir dilden kötü bir biçimde tercüme edilmiştir. Sayfa makine çevirisi veya dilde yetkinliği bulunmayan bir çevirmen tarafından oluşturulmuş olabilir. |
Iapetus'un yörüngesi beklenen şeklinden biraz farklıdır. Satürn'ün 3. en büyük uydusu olmasına karşın, Satürn'ün sonraki yakın ana uydusuna, Titan'a kıyasla, çok daha uzak bir mesafeden yörüngesini tamamlar. Aynı zamanda düzenli uydular arasında en yüksek yörünge eğimine sahip uydudur. Sadece Phoebe gibi düzensiz dış uydular bundan daha yüksek bir yörünge eğimine sahiplerdir. Sahip olduğu bu yüksek eğimli uzak yörüngeden ötürü Iapetus Satürn'ün halkalarının bariz bir şekilde görülebildiği tek büyük uydudur. Öteki iç uydularda Satürn'ün halkalarıyla hizalı olmalarından ötürü görülemez bir durumda olurlar. Bu yüksek eğimli uzak yörüngenin sebebi bilinmese de, Satürn tarafından yakalanmış bir uydu olmadığı bilinmektedir. Bu yüksek eğimli yörüngeyi bir teorisi Satürn ile başka bir gezegenin etkileşimiyle açıklar.[15]
Oluşum
Satürn'ün uydularının çoğunlukla Güneş Sistemi'ndeki gezegenlerle aynı biçimde, bir yığılma diskinden oluştuğu düşünülür. Genç gaz devleri oluştukça diskler tarafından gitgide uydulara dönüşen diskler tarafından çevrildiler. Ancak, Titan'ın oluşumu için önerilen bir modelde, Titan'ın daha önceden var olan bazı uyduların çarpışmasıyla oluştuğu önerilir. Iapetus ve Rhea'nın bu çarpışmalardan sonra var olan enkazlardan oluştuğu düşünülür.[16] Lakin daha yeni yapılan çalışmalarda görülmüştür ki, Titan ile Satürn arasındaki uydular 100 milyon yıldan daha gençlerdir, dolayısıyla Iapetus'un Titan'ın içindeki uydularla aynı zaman diliminde oluşması olası değildir. Dolayısıyla, Titan ile beraber ilkel bir uydu olabilir.[17]
Fiziksel özellikler
Yakın zamanda yapılmış ölçümler gösterir ki Iapetus'un çapları 746 x 746 x 712'dir, yaklaşık çapıysa 734.5 ± 2.8 km'dir. Ancak yüzeyi henüz kilometre hassasiyetinde ölçülmemiştir, bu yüzden yapılan ölçümlerde küçük de olsa bir sapma var olabilir.
Iapetus'un düşük yoğunluğu, onun çoğunlukla buzdan ve yaklaşık %20'sinin kayadan oluştuğunu işaret eder.[18]
Sahip olduğu şekil bir çok büyük uydudan farklı olarak küresel ya da elipsoit değildir, onun yerine şişkin bir beli ve basık kutupları vardır.[19] Sahip olduğu özel ekvatoryal sırt uzaktan dahi Iapetus'un şeklini belli eder. Bu özellikleri Iapetus'un şeklini bir cevize benzetir.
Iapetus ciddi derecede kraterlidir, Cassini'den gelen görüntülerden çok büyük çarpışma izleri belli olur, en az 5 tanesi 350 km'den büyüktür. En büyüğü, Turgis'in çapı 580 km (360 mi) kadardır.[20] Bu kraterin kenarları ciddi derecede diktir ve 15 km (9,3 mi) uzunluğunda bir uçurum barındırır.[21]
İki renkli yüzeyi
Iapetus'un yüzeyinin iki farklı renkte olması oldukça çarpıcı. "Önder" yarımküresi 0.03-0.05 arası bir albedo değeriyle çoğunlukla siyah, bir miktar kırmızı-kahverengi renkliyken, "Kuyruk" yarımküresi ve kutuplar çoğunlukla 0.5-0.6'lık bir albedoyla neredeyse Europa kadar parlaktır. Dolayısıyla, Kuyruk yarımküresinin parlaklığı 10.2 Kadir iken Önder yarımküre 11.9 Kadirdir (Keşfedildiği zamanın en iyi teleskopların görebileceğinden daha karanlıktır).
Karanlık bölge Cassini bölgesi olarak isimlendirilmiştir. Cassini bölgesini bu kadar karanlık kılan şeyin ne olduğunu bilinmemektedir, ancak oldukça ince olduğu tahmin ediliyor. Bu yüzeyin nasıl oluştuğu bilinmese de, Cryovolcanonun bir sonucu olabilir. Bunun dışında başka uydulardan sıçrayan maddelerden de oluşabileceği düşünülüyor. Aydınlık bölgenin kuzey yarımküresi Roncevaux Terra olarak, güney yarımküresiyse Saragossa Terra olarak isimlendirilmiştir. Cassini Bölgesi'ni oluşturan asıl maddenin Iapetus'un dışından geldiği sanılıyor.[22][23][24] İçerisinde barındırdığı organik maddeler ilkel meteorlarda ve kuyruklu yıldızların yüzeylerinde bulunanlarla uyuşuyor. Yer bazlı gözlemlerden farkedilmiştir ki, bu madde karboniktir ve muhtemelen siyanür içeren donmuş hidrosiyanik asit polimerlerden oluşur.
Cassini yörünge aracı tarafından 1.227 km (762 mil) uzaktan görüntülenen Cassini Region ve Terra'ların yüksek derecede kraterli olduğu tespit edildi.[25] Karanlık yüzey ile Aydınlık yüzey arasındaki renk geçişleri 30 metrelik görüntüleme çözünürlüğünde bile oldukça düşüktür, yani renk geçişler bir hayli anidir. Karanlık materyal katmanı oldukça incedir, Cassini radar görüntülemeye ve küçük meteorların bu katmanın altındaki buza çarpmasından belli olduğu kadarıyla en az olarak bir kaç on santimlik bir katmandır.[26][24][27]
79 gün süren yavaş dönüşünden ötürü(aynı zamanda yörüngesinin de tamamlanma süresidir, Satürn sisteminin en uzunudur), Iapetus yüzey renk farklılığı olmadan dahi Satürn sistemindeki en sıcak gündüz ve en soğuk geceleri yaşayabilirdi. Ekvator yakınlarında, yüzeyindeki karanlık madde sayesinde en yüksek 129K (-144 °C) ve aydınlık kısımdaki en düşük sıcaklık 113K (-160 °C)'ın oluşmasına yol açar.[24][28] Bu sıcaklık farkı, buzun Cassini bölgesinde süblimleşip aydınlık tarafta, özellikle de kutuplarda depolanmasına yol açar. Jeolojik zaman dilimlerinde bu Cassini bölgesinin daha da karanlıklaşmasına, Aydınlık bölgeninse daha da aydınlanmasına yol açar, Pozitif geri bildirimli bir termal sızıntı oluşturur ve Cassini bölgesindeki bütün buzun kaybedilmesiyle sonuçlanır.[24] Şu andaki sıcaklıklar değişmediği süreçte, bir milyar yıldan uzun bir süreçte (karanlık bölgeden aydınlık bölgeye geçen buzlar yok sayılarak) Iapetus'un karanlık bölgesi 20 metrelik bir buzu süblimleşmeyle kaybederken aydınlık bölgeyse sadece 10 cm kaybeder.[28][29] Bu model ışığın ve karanlık bölgenin dağıtımını, gri tonların yokluğunu ve Cassini bölgesini kaplayan karanlık materyalin inceliğine açıklık getirir. Iapetus'un düşük yer çekimi bu buz dağılımını kolaylaştırdığından bu işlem oldukça hızlıdır.[24]
Ekvatoryal Sırt
Iapetus'un başka bir gizemiyse Cassini bölgesinde 1300 km uzunluğunda, 20 km genişliğinde ve 13 km uzunluğundaki ekvatoryal sırttır. Iapetus'un bu yükseltisinin üzerinde bulunan yüksek sayıdaki kraterler, bu yükseltinin yeni bir yapı olmadığına işaret eder.
Bu sırttaki zirveler etraftaki ovalara göre 20 km yüksektir, bu uzunluk da onu Güneş Sistemindeki en yüksek dağlardan biri yapar. Iapetus'un aydınlık yüzeyinde bu sırt yoktur, ancak ekvatorda ötekilerden bağımsız 10 km yüksekliğinde zirveler vardır.[30]
Yükseltinin nasıl oluştuğu tam olarak belli değildir, bu konuda açıklanamayan en zor şey neden bu yükseltinin neden mükemmel bir şekilde ekvatoru takip ettiğidir. Bu konuda çok sayıda teori olmasına rağmen hiçbiri neden bu yapının Cassini bölgesinde olduğunu açıklayamazlar.[31]
Ayrıca bakınız
- Gezegenlerin eski sınıflandırması
- Kurgusal Eserlerde Iapetus
- Güneş Sistemi'nin en yüksek dağlarının listesi
- Alt uydu
Notlar
- ^ Iapetus'tan daha büyük uydular şunlardır: Ay, 4 Galile uydusu (Ganymede, Callisto, Io ve Europa), Titan, Rhea, Titania, Oberon ve Triton.[8]
Kaynakça
- ^ Schenk vd. "Saturn's Other Icy Moons: Geologically Complex Worlds." In Schek et al. (2018) Enceladus and the Icy Moons of Saturn, s. 248
- ^ Pseudo-MPEC for Saturn VIII 22 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Jacobson, R.A. (2009) SAT317 (2009-12-17). "Planetary Satellite Mean Orbital Parameters". JPL/NASA. Erişim tarihi: 15 Ocak 2011.
- ^ Observatorio ARVAL (15 Nisan 2007). "Classic Satellites of the Solar System". Observatorio ARVAL. 20 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2011.
- ^ a b Roatsch, T.; Jaumann, R.; Stephan, K.; Thomas, P. C. (2009). "Cartographic Mapping of the Icy Satellites Using ISS and VIMS Data". Saturn from Cassini-Huygens. ss. 763–781. doi:10.1007/978-1-4020-9217-6_24. ISBN 978-1-4020-9216-9.
- ^ a b c Jacobson, Robert. A. (1 Kasım 2022). "The Orbits of the Main Saturnian Satellites, the Saturnian System Gravity Field, and the Orientation of Saturn's Pole*". The Astronomical Journal. 164 (5): 199. Bibcode:2022AJ....164..199J. doi:10.3847/1538-3881/ac90c9.
- ^ Williams, David R. "Saturnian Satellite Fact Sheet". NASA. Erişim tarihi: 4 Kasım 2007.
- ^ Park, Ryan; Chamberlin, Alan B. (2021). "Planetary Satellite Physical Parameters". Jet Propulsion Laboratory. NASA.
- ^ Van Helden, Albert (1984). Saturn through the telescope: A brief historical survey. Tucson, Arizona: University of Arizona Press. ss. 23–43. Bibcode:1984satn.book...23V.
- ^ Harland, David M. (2002). Mission to Saturn: Cassini and the Huygens Probe. Chichester: Springer Publishing. ISBN 978-1852336561.
- ^ Rotherty, David A. (1 Ocak 2016). Moons: A Very Short Introduction. Oxford University Press. s. 102. ISBN 9780198735274.
- ^ a b Lassell, William (January 14, 1848). "Satellites of Saturn". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 8 (3): 42–43. Bibcode:1848MNRAS...8...42L. doi:10.1093/mnras/8.3.42.
- ^ a b George William Hill (1952) The Radiant Universe, s. 280
- ^ a b Davis, Phil; Dunford, Bill; Boeck, Moore (19 Aralık 2019). "Iapetus: In Depth". Solar System Exploration: Our Galactic Neighbourhood. NASA. Erişim tarihi: 1 Mart 2023.
- ^ Nesvorný, David; Vokrouhlický, David; Deienno, Rogerio; Walsh, Kevin J. (2014). "Excitation of the Orbital Inclination of Iapetus during Planetary Encounters". The Astronomical Journal. 148 (3): 52. arXiv:1406.3600 $2. Bibcode:2014AJ....148...52N. doi:10.1088/0004-6256/148/3/52.
- ^ "Giant impact scenario may explain the unusual moons of Saturn". Space Daily. 2012. Erişim tarihi: 19 Ekim 2012.
- ^ "Saturn's Moons and Rings May be Younger Than the Dinosaurs". Space.com. 25 Mart 2016.
- ^ Castillo-Rogez, J. C.; Matson, D. L.; Sotin, C.; Johnson, T. V.; Lunine, Jonathan I.; Thomas, P. C. (2007). "Iapetus' geophysics: Rotation rate, shape, and equatorial ridge". Icarus. 190 (1): 179–202. Bibcode:2007Icar..190..179C. doi:10.1016/j.icarus.2007.02.018.
- ^ Cowen, R. (2007). Idiosyncratic Iapetus, Science News vol. 172, pp. 104–106. references 13 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Iapetus: Turgis". Gazetteer of Planetary Nomenclature. USGS Astrogeology. Erişim tarihi: 10 Ocak 2009.
- ^ "PIA06171: Giant Landslide on Iapetus". NASA/JPL/Space Science Institute (photojournal). 2004-12-31. Erişim tarihi: 10 Ocak 2009.
- ^ Mason, J.; Martinez, M.; Balthasar, H. (10 Aralık 2009). "Cassini Closes in on the Centuries-old Mystery Of Saturn's Moon Iapetus". CICLOPS website newsroom. Space Science Institute. 3 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2009.
- ^ Denk, T.; ve diğerleri. (22 Ocak 2010). "Iapetus: Unique Surface Properties and a Global Color Dichotomy from Cassini Imaging". Science. 327 (5964): 435–439. Bibcode:2010Sci...327..435D. doi:10.1126/science.1177088. PMID 20007863.
- ^ a b c d e Spencer, J. R.; Denk, T. (22 Ocak 2010). "Formation of Iapetus' Extreme Albedo Dichotomy by Exogenically Triggered Thermal Ice Migration". Science. 327 (5964): 432–435. Bibcode:2010Sci...327..432S. CiteSeerX 10.1.1.651.4218 $2. doi:10.1126/science.1177132. PMID 20007862.
- ^ "Iapetus". Cassini Solstice Mission. NASA. 26 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2015.
- ^ "Cassini–Huygens: Multimedia-Images". Saturn.jpl.nasa.gov. 22 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2012.
- ^ "Cassini Is on the Trail of a Runaway Mystery". Mission News. NASA. 8 Ekim 2007. Erişim tarihi: 8 Ekim 2009.
- ^ a b "Cassini–Huygens: Multimedia-Images". Saturn.jpl.nasa.gov. 1 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2012.
- ^ "Dark Side of a Saturnian Moon: Iapetus Is Coated With Foreign Dust". Sciencedaily.com. 11 Aralık 2009. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2012.
- ^ "Cassini–Huygens: Multimedia-Images". Saturn.jpl.nasa.gov. 10 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2012.
- ^
- Kerr, Richard A. (2006-01-06). "How Saturn's Icy Moons Get a (Geologic) Life". Science. 311 (5757): 29. doi:10.1126/science.311.5757.29. PMID 16400121.
- "Ring around a moon". Science. 307 (5708): 349. 21 Ocak 2005. doi:10.1126/science.307.5708.349c.
- Ip, W.-H (2006). "On a ring origin of the equatorial ridge of Iapetus". Geophysical Research Letters. 33 (16): L16203. Bibcode:2006GeoRL..3316203I. doi:10.1029/2005GL025386.
- Levison, Harold F.; Walsh, Kevin J.; Barr, Amy C.; Dones, Luke (Ağustos 2011). "Ridge formation and de-spinning of Iapetus via an impact-generated satellite". Icarus. Elsevier. 214 (2): 773–778. arXiv:1105.1685 $2. Bibcode:2011Icar..214..773L. doi:10.1016/j.icarus.2011.05.031.
- Czechowski, L.; J.Leliwa-Kopystynski (2013-09-25). "Remarks on the Iapetus' bulge and ridge" (PDF). Earth, Planets and Space. 65 (8): 929–934. Bibcode:2013EP&S...65..929C. doi:10.5047/eps.2012.12.008.
Dış bağlantılar
 |
Wikimedia Commons'ta Iapetus ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
| Gezegen uyduları |    | |
|---|---|---|
| Cüce gezegen uyduları | ||
| Küçük gezegen uyduları |
| |
| Boyuta göre sıralanmış | ||
_large.jpg)
