İskelet sayfasının kaynağını görüntüle

{{Anatomi bilgi kutusu}}

'''İskelet''', çoğu hayvanın vücudunu destekleyen yapısal çerçevedir. Farklı iskelet türleri vardır: bir organizmanın vücut şekline yapısal destek sağlayan sert bir dış kabuk olan [[dış iskelet]]; organların ve yumuşak dokuların bağlı olduğu iç sert bir çerçeve olan [[iç iskelet]]; ve vücut sıvılarının basıncı ile desteklenen esnek bir iç yapı olan [[hidroskelet]].

[[Omurgalılar]], merkezi bir [[vertebral kolon]] etrafında merkezlenmiş, esas olarak [[kemik]] ve kıkırdaklardan oluşan bir iç iskelete sahip hayvanlardır. [[Omurgasızlar]] ise omurga kolonundan yoksundur ve sert dış iskeletler ([[Eklem bacaklılar|eklembacaklıla]]rda ve birçok [[Yumuşakçalar|yumuşakça]]da görülür), iç kaplamalı kabuklar (örneğin, bazı [[kafadanbacaklılar]]daki mürekkepbacaklı kemikleri), çubuk benzeri yapılar (ekinodermlerdeki kemikçikler gibi), hidrostatik basınçla desteklenen vücut boşlukları (çoğu omurgasızda yaygındır) ve spiküller (süngerlerde bulunur) gibi çeşitli iskelet türlerine sahiptir. Sert bir bağ dokusu olan [[Kıkırdak doku|kıkırdak]], hem omurgalıların hem de omurgasızların iskelet sistemlerinde bulunur.

== Etimoloji ==
İskelet terimi [[Grekçe|Eski Yunanca]] σκελετός (skeletós) "kurumuş" sözcüğünden gelmektedir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/sceleton|başlık=Definition of SCELETON|erişimtarihi=31 Temmuz 2022|dil=İngilizce|website=www.merriam-webster.com|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220731203915/https://www.merriam-webster.com/dictionary/sceleton|arşivtarihi=31 Temmuz 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

== Sınıflandırma ==
İskeletler çeşitli özelliklerle tanımlanabilir. Katı iskeletler [[kemik]], [[kıkırdak]] veya [[kütikül]] gibi sert maddelerden oluşur. Bunlar konumlarına göre de ayrılabilir; iç iskeletler iç iskelet, dış iskeletler ise dış iskelettir. İskeletler sertliğe göre de tanımlanabilir; esnek iskeletler sert iskeletlerden daha elastiktir.<ref name="ruppert102">{{Harvnb|Ruppert|Fox|Barnes|2003|page=102}}.</ref> Akışkan veya [[hidrostatik iskelet]]ler katı iskeletler gibi sert yapıya sahip değildir, bunun yerine basınçlı sıvılar aracılığıyla işlev görür. Hidrostatik iskeletler her zaman iç kısımdadır.<ref name=":0">{{Web kaynağı|url=https://www.nationalgeographic.com/animals/article/why-animals-developed-four-types-of-skeletons|başlık=Why animals developed four types of skeletons|erişimtarihi=31 Temmuz 2022|tarih=19 Ekim 2021|dil=İngilizce|website=National Geographic|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220731225421/https://www.nationalgeographic.com/animals/article/why-animals-developed-four-types-of-skeletons|arşivtarihi=31 Temmuz 2022|ölüurl=hayır}}</ref>
[[Dosya:Hym-myrmicinae.gif|küçükresim|Bir karıncanın dış iskeleti.]]

=== Dış iskeletler ===
{{Ana|Dış iskelet}}
[[Dış iskelet|Dış iskele]]tler, bir hayvanın vücudunu saran, doğal bir zırha benzeyen ve onları potansiyel tehditlerden koruyan dış koruyucu yapılardır. Bir [[omurgasızlar]] sınıfı olan [[Eklem bacaklılar|eklembacaklılar]], büyümelerine uyum sağlamak için periyodik deri değiştirme veya ekdiz gerektiren dış iskeletlere sahiptir. Ayrıca [[yumuşakçalar]] da bir tür dış iskelet olarak kabuk kullanırlar. Bu dış iskelet kaplamaları, kasların bağlanması için bir yüzey ve hareketi ve savunmayı kolaylaştıran özelleşmiş uzantılar sunar. Eklembacaklılarda dış iskelet duyusal algıda da rol oynar.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.nationalgeographic.com/animals/article/why-animals-developed-four-types-of-skeletons|başlık=Why animals developed four types of skeletons|erişimtarihi=25 Ekim 2023|tarih=19 Ekim 2021|dil=İngilizce|çalışma=Animals|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230604082631/https://www.nationalgeographic.com/animals/article/why-animals-developed-four-types-of-skeletons|arşivtarihi=4 Haziran 2023|ölüurl=hayır}}</ref>

Dış iskeletlerin karada yaşayan organizmaların toplam vücut kütlesine kıyasla nispeten ağır olabileceğini ve sonuç olarak dış iskeletli canlıların karada genellikle nispeten küçük olduğunu belirtmek önemlidir. Bununla birlikte, suda yaşayan ve su tarafından yüzdürülen hayvanlar daha büyük dış iskeletleri destekleyebilir. Örneğin, [[Büyük Okyanus|Pasifik Okyanusu]]'nda bulunan devasa bir tuzlu su istiridyesi olan [[güney dev istiridyesi]], büyük ve ağır bir kabuğa sahiptir. Bir başka örnek de, oldukça büyük bir kabuğa sahip bir deniz salyangozu türü olan [[Syrinx aruanus]]'tur.

=== İç iskeletler ===
[[Dosya:Eptesicus_fuscus_skeleton.jpg|küçükresim|Bir yarasanın iç iskeleti.]]
İç iskeletler, omurgalıların çoğunda bulunan kemik iskeletler gibi [[mineralize dokulardan]] oluşan bir hayvanın iç destek yapısıdır.<ref name="de Buffrénil et al. 2021">{{Kitap kaynağı |başlık=Vertebrate skeletal histology and paleohistology|tarih=2021|sayfalar=xii + 825|yer=Boca Raton, FL|yayıncı=CRC Press|isbn=978-1351189576|ad2=Armand J|ad3=Louise|ad4=Kevin|ad5=Michel|ad6=Alexandra|soyadı2=de Ricqlès|soyadı3=Zylberberg|soyadı4=Padian|soyadı5=Laurin|soyadı6=Quilhac|ad1=Vivian|soyadı1=de Buffrénil|erişim-tarihi=25 Ekim 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20130731120516/https://books./|arşivtarihi=31 Temmuz 2013|ölüurl=hayır}}</ref> İç iskeletler oldukça özelleşmişlerdir ve hayvanlar arasında önemli farklılıklar gösterirler. Karmaşıklıkları sadece destek işlevi görmekten ([[Porifera|süngerler]] örneğinde olduğu gibi), kaslar için bir bağlanma yeri ve kas kuvvetlerini iletmek için bir mekanizma olarak hizmet etmeye kadar değişir. Gerçek bir iç iskelet [[Germ tabakası#Mesoderm|Mesodermal]] dokusundan türetilir. İç iskeletler [[kordalı]]larda, ekinodermlerde ve süngerlerde görülür.

=== Sertlik ===
Doğal dünyada hayvanlar, genel olarak iki kategoride sınıflandırılabilecek çeşitli iskelet yapıları sergilerler: sert ve esnek iskeletler. Bu farklı iskelet sistemleri farklı amaçlara hizmet eder ve destekledikleri organizmaların özel ihtiyaçlarına uyacak şekilde uyarlanmıştır.

Esnek iskeletler dış strese maruz kaldıklarında deforme olabilirler. Genellikle çift kabuklular ve denizanası gibi [[sölenterler]]in mezogleası gibi bazı omurgasızlarda bulunurlar. Esnek iskeletler avantajlıdır çünkü kaslar kasıldığında bükülebilir ve kaslar gevşediğinde orijinal şekillerini geri kazanabilirler. [[Kıkırdak]], esnek bir iskelet oluşturabilen bir malzeme örneğidir, ancak çoğu esnek iskelet proteinler, polisakkaritler ve su karışımından oluşur. Bazı durumlarda, esnek iskeletler ek destek ve koruma için sert yapılarla takviye edilebilir. Bu tür iskeletler tipik olarak su ortamlarında yaşayan organizmalarda görülür, çünkü suyun kendisi sert bir iskeletin yokluğunda bile yapısal destek sağlar.<ref>{{Kitap kaynağı|url=http://archive.org/details/isbn_9780030259821|başlık=Invertebrate zoology : a functional evolutionary approach|tarih=2004|yayıncı=Belmont, CA : Thomson-Brooks/Cole|diğerleri=Internet Archive|ad=Edward E.|soyadı=Ruppert|isbn=978-0-03-025982-1|ad2=Richard S.|ad3=Robert D.|soyadı2=Fox|soyadı3=Barnes}}</ref>

Öte yandan, sert iskeletler strese maruz kaldıklarında deforme olmazlar ve güçlü bir destek sağlarlar. Öncelikle karasal hayvanlarda bulunurlar ve sucul ortamlarda daha az yaygındırlar. Bu iskeletler, özellikle yüzmek için desteğe ihtiyaç duyan hızlı hareket eden hayvanlar için koruma ve yapısal destek gibi amaçlara hizmet eder. Sert iskeletler kitin (eklembacaklılarda bulunur), kalsiyum karbonat gibi kalsiyum bileşikleri (taşlı [[mercanlar]]da ve yumuşakçalarda görülür) ve silikat ([[Diatom|diyatomlar]] ve [[radyolaryalılar]] tarafından kullanılır) gibi malzemelerden yapılır. Bu sağlam iskelet sistemleri, hayvanların verimli bir şekilde hareket etmesini sağladıkları ve midye ve salyangoz kabuklarında görüldüğü gibi dış tehditlere karşı koruma sağladıkları karasal ortamlarda özellikle değerlidir.<ref>{{Harvnb|Pechenik|2015}}.{{page number needed|date=August 2021}}</ref>

=== Hidrostatik iskeletler ===
{{Ana|Hidrostatik iskelet}}
Hidrostatik iskeletler, denizanası, yassı solucanlar, nematodlar ve solucanlar da dahil olmak üzere bazı [[yumuşak gövdeli organizma]] türlerinde görülen, sıvı basıncı yoluyla yapı sağlayan bir hayvanın içindeki esnek boşluklardır. Bu boşlukların duvarları kas ve bağ dokusundan yapılmıştır. Bir hayvanın vücuduna yapı sağlamanın yanı sıra, hidrostatik iskeletler kas kasılma kuvvetlerini ileterek bir hayvanın uzunluğu boyunca kasların dönüşümlü olarak kasılması ve genişlemesiyle hareket etmesini sağlar.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://doi.org/10.1242/jeb.056549|başlık=The diversity of hydrostatic skeletons|tarih=15 Nisan 2012|sayı=8|sayfalar=1247-1257|dergi=Journal of Experimental Biology|cilt=215|ad=William M.|soyadı=Kier|issn=0022-0949|pmid=22442361|doi=10.1242/jeb.056549|s2cid=1177498}}</ref>

=== Hücre iskeleti ===
{{Ana|Sitoskeleton}}
[[Hücre iskeleti]] hücrelerin formunu stabilize etmek ve korumak için kullanılır. Hücre şeklini koruyan, hücreyi koruyan, [[flagella]], [[cilia]] ve [[lamellipodia]] gibi yapıları kullanarak hücresel hareketi ve [[kesecikler]] ve [[organel]]lelerin hareketi gibi hücreler içinde taşınmayı sağlayan ve hücresel bölünmede rol oynayan dinamik bir yapıdır. Hücre iskeleti, bir hayvanın vücudu için yapısal sistem sağlaması anlamında bir iskelet değildir; daha ziyade hücresel düzeyde benzer bir işlev görür.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Cell mechanics and the cytoskeleton|tarih=2010|sayı=7280|dil=İngilizce|sayfalar=485-492|dergi=Nature|cilt=463|issn=1476-4687|pmc=2851742|pmid=20110992|doi=10.1038/nature08908|ad2=R. Dyche|soyadı2=Mullins|ad1=Daniel A.|soyadı1=Fletcher|bibcode=2010Natur.463..485F}}</ref>

== Omurgalı iskeletleri ==
[[Dosya:Huxley_-_Mans_Place_in_Nature.jpg|küçükresim|'''Pithecometra''': [[Thomas Huxley]]'in 1863 tarihli ''[[İnsanın Doğadaki Yerine İlişkin Kanıtlar]]'' adlı eserinde maymun iskeletleri ile insanlar karşılaştırılmıştır.]]
Omurgalıların çoğunun [[anatomi]]sinde, iskeletin birincil yapısal bileşeni [[kemik]]tir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=tJcwEAAAQBAJ&dq=Vertebrate+Skeletal+Histology+and+Paleohistology&pg=PT8|başlık=Vertebrate Skeletal Histology and Paleohistology|tarih=24 Haziran 2021|dil=İngilizce|yayıncı=CRC Press|ad=Vivian de|soyadı=Buffrénil|isbn=978-1-351-18957-6|ad2=Armand J. de|ad3=Louise|ad4=Kevin|soyadı2=Ricqlès|soyadı3=Zylberberg|soyadı4=Padian}}</ref> Bu kemik iskelet, farklı hayvan türleri arasında bileşim ve yapı bakımından değişiklik gösterir. İskelet sistemindeki bir diğer temel unsur da [[Kıkırdak doku|kıkırdak]]tır ve öncelikle memelilerde eklem bölgelerinde yoğunlaşır. Bununla birlikte, köpekbalıkları gibi kıkırdaklı balıklar gibi bazı hayvanlarda iskeletin tamamı kıkırdaktan oluşur. Tüm omurgalılarda, iskelet yapısını karakterize eden, özellikle [[omurga]] ve [[göğüs kafesi]] gibi bileşenlerde belirgin olan, tekrar eden bir segment modeli vardır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://doi.org/10.1093/sysbio/syab007|başlık=Segmental Series and Size: Clade-Wide Investigation of Molar Proportions Reveals a Major Evolutionary Allometry in the Dentition of Placental Mammals|tarih=13 Ekim 2021|sayı=6|sayfalar=1101-1109|dergi=Systematic Biology|cilt=70|pmid=33560370|doi=10.1093/sysbio/syab007|ad2=Jérémie|soyadı2=Bardin|ad1=Guillaume|soyadı1=Billet}}</ref>

Kemikler, omurgalıların iç iskeletinin ayrılmaz bir parçası olan sert organlardır. Vücudun yapısına destek sağlamak, kaslarla etkileşim yoluyla hareketi kolaylaştırmak ve hayati iç organların etrafında koruyucu kılıflar oluşturmak gibi birçok önemli işleve hizmet ederler. Kemikler ağırlıklı olarak [[Inorganik|inorganik]] minerallerden oluşur; [[hidroksiapatit]] bunun en belirgin örneğidir, geri kalan kısım ise organik bir matris ve sudan oluşur. İçi boş boru şeklindeki tasarımları, hafif bir kaliteyi korurken sıkıştırmaya karşı önemli bir direnç sağlar. Kemiklerdeki ana hücre tipleri [[osteoblastlar]], [[osteoklastlar]] ve [[osteositler]]dir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.1201/9781351189590-2/overview-embryonic-development-bony-skeleton-vivian-de-buffr%C3%A9nil-alexandra-quilhac|başlık=An Overview of the Embryonic Development of the Bony Skeleton|tarih=2021|sayfalar=29-38|dergi=Vertebrate Skeletal Histology and Paleohistology|yayıncı=CRC Press|isbn=978-1351189590|doi=10.1201/9781351189590-2|ad2=Alexandra|soyadı2=Quilhac|ad1=Vivian de|soyadı1=Buffrénil|s2cid=236422314|erişim-tarihi=25 Ekim 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221231104114/https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.1201/9781351189590-2/overview-embryonic-development-bony-skeleton-vivian-de-buffr%C3%A9nil-alexandra-quilhac|arşivtarihi=31 Aralık 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

Kemik dokusu yoğun bir bağ dokusu olarak kategorize edilir ve mineralize doku, sertliğine ve üç boyutlu bal peteği benzeri iç yapısına katkıda bulunan bir bileşendir. Yapısal desteğin ötesinde, kemikler aynı zamanda kırmızı ve beyaz kan hücrelerinin üretiminde rol oynar ve hücresel düzeyde [[kalsiyum]] ve [[fosfat]] için depolama alanları olarak hizmet eder. Kemiklerde [[Kemik iliği|ilik]], [[endosteum]], [[periosteum]], [[sinir]]ler, kan damarları ve kıkırdağı kapsayan çeşitli doku türleri bir arada bulunur.

[[Embriyonik gelişim]] aşamasında, kemikler hem ektoderm hem de mezoderm germ tabakalarındaki spesifik iskeletojenik hücrelerden köken alır. Bu hücreler farklı kemik, kıkırdak ve eklem bileşenlerine farklılaşır ve nihayetinde olgun iskelet sistemini oluşturmak için birbirleriyle bağlantı kurar. Benzersiz özelleşmiş iskelet dokuları omurgalıların karakteristik özelliğidir. Kıkırdak kemikten daha hızlı büyür, bu da yavaş yavaş kemikle yer değiştirmeden önce bir hayvanın yaşamının erken aşamalarında daha belirgin hale getirir. Omurgalılarda kıkırdak aynı zamanda iskelet içindeki eklem noktalarında strese karşı koymaya yarar ve tipik olarak [[perikondrium dokusu]] ile kaplıdır. Bağlar ve [[tendon]]lar, sırasıyla kemikleri diğer kemiklere ve kasları kemiklere bağlamaktan sorumlu elastik dokulardır.<ref>{{Ansiklopedi kaynağı|url=https://medlineplus.gov/ency/imagepages/19089.htm|başlık=Tendon vs. Ligament|erişimtarihi=6 Ağustos 2021|tarih=13 Ağustos 2020|ansiklopedi=A.D.A.M. Medical Encyclopedia|yayıncı=Ebix|ile=MedLinePlus|ad=Linda J.|soyadı=Vorvick|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210918232534/https://medlineplus.gov/ency/imagepages/19089.htm|arşivtarihi=18 Eylül 2021|ölüurl=hayır}}</ref>

=== Amfibiler ve sürüngenler ===
Kaplumbağaların iskeletleri, göğüs kafesinden bir [[Kaplumbağa kabuğu|kabuk]] geliştirerek bir dış iskelet oluşturacak şekilde evrimleşmiştir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı |başlık=Kaplumbağaların vücut planı: anatomik, gelişimsel ve evrimsel bir bakış açısı|tarih=1 Mart 2012|sayı=1|dil=İngilizce|sayfalar=1-13|dergi=Anatomical Science International|cilt=87|issn=1447-073X|pmid=22131042|doi=10.1007/s12565-011-0121-y|ad2=Shigehiro|ad3=Katsuhisa|ad4=Yoshie|ad5=Yuichi|ad6=Shigeru|soyadı2=Kuraku|soyadı3=Uchida|soyadı4=Kawashima-Ohya|soyadı5=Narita|soyadı6=Kuratani|ad1=Hiroshi|soyadı1=Nagashima|s2cid=41803725|erişim-tarihi=25 Ekim 2023}}</ref> [[Yılanlar]] ve [[keseliler]] iskeletleri diğer hayvanlara göre önemli ölçüde daha fazla omura sahiptir. Kertenkelelerde tipik olan 65 omurla karşılaştırıldığında yılanlarda genellikle 300'ün üzerinde omur bulunur.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.ingentaconnect.com/content/ben/cg/2012/00000013/00000004/art00004|başlık=From Lizard to Snake; Behind the Evolution of an Extreme Body Plan|tarih=1 Haziran 2012|sayı=4|sayfalar=289-299|dergi=Current Genomics|cilt=13|ad=Joost|soyadı=M. Woltering|pmc=3394116|pmid=23204918|doi=10.2174/138920212800793302}}</ref>

=== Kuşlar ===
{{Diğer|Kuş anatomisi#İskelet sistemi}}Kuşların iskeletleri [[Uçan ve süzülen hayvanlar|uçuş]] için uyarlanmıştır. Kuş iskeletlerindeki kemikler, uçuşun metabolik maliyetini azaltmak için içi boş ve hafiftir. Kemiklerin şekli ve yapısının çeşitli özellikleri, yuvarlak ve ince [[humeral şaft]] ve iskelet elemanlarının tek [[kemikleşme]] halinde kaynaşması dahil olmak üzere uçuşla ilişkili fiziksel strese dayanacak şekilde optimize edilmiştir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Bone density and the lightweight skeletons of birds|tarih=22 Temmuz 2010|sayı=1691|sayfalar=2193-2198|dergi=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences|cilt=277|ad=Elizabeth R.|soyadı=Dumont|pmc=2880151|pmid=20236981|doi=10.1098/rspb.2010.0117}}</ref> Bu nedenle, kuşlar genellikle diğer karasal omurgalılardan daha az sayıda kemiğe sahiptir. Kuşlar ayrıca dişlerden ve hatta gerçek bir [[çeneden]] yoksundur, bunun yerine çok daha hafif olan bir [[gaga]] geliştirmişlerdir. Birçok yavru kuşun gagasında [[yumurta dişi]] adı verilen ve amniyotik yumurtadan çıkışlarını kolaylaştıran bir çıkıntı bulunur.

=== Balık ===
Balıkların içindeki destek yapısını oluşturan iskelet ya [[Chondrichthyes]]'de olduğu gibi kıkırdaktan ya da [[Osteichthyes]]'de olduğu gibi kemikten yapılır. Ana iskelet elemanı, hafif ancak güçlü olan eklemli omurlardan oluşan omurga sütunudur. Kaburgalar omurgaya bağlanır ve uzuvlar ya da uzuv kemerleri yoktur. Sadece kaslar tarafından desteklenirler. Balıkların ana dış özellikleri olan [[Balık yüzgeçleri|yüzgeçler]], kuyruk yüzgeci (kuyruk yüzgeci) hariç, omurga ile doğrudan bağlantısı olmayan ışın adı verilen kemikli veya yumuşak dikenlerden oluşur. Gövdenin ana kısmını oluşturan kaslar tarafından desteklenirler.

Köpekbalıkları, vatozlar, patenler ve kimeralar gibi kıkırdaklı balıkların iskeletleri tamamen kıkırdaktan oluşur. Kıkırdağın daha hafif olması bu balıkların yüzerken daha az enerji harcamasını sağlar.

=== Memeliler ===

==== Deniz memelileri ====
[[Dosya:Zalophus_californianus_01.JPG|sol|küçükresim|[[Kaliforniya deniz aslanı]]]]
Deniz memelilerinin suda hareketini kolaylaştırmak için arka ayaklar ya balinalar ve [[denizayısı]]'nda olduğu gibi tamamen kaybolmuş ya da [[yüzgeçayaklılar]] (foklar)'da olduğu gibi tek bir [[Balık yüzgeci|kuyruk yüzgeci]]'nde birleşmiştir. Balinada, [[boyun omurları]] tipik olarak kaynaşmıştır, bu da yüzme sırasında esnekliği dengeyle takas eden bir adaptasyondur.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://academic.oup.com/zoolinnean/article/182/3/695/4554339?login=true|başlık=Lumbar mobility in archaeocetes (Mammalia: Cetacea) and the evolution of aquatic locomotion in the earliest whales|erişimtarihi=7 Mart 2022|tarih=17 Mart 2018|sayı=3|sayfalar=695-721|dergi=Zoological Journal of the Linnean Society|cilt=182|issn=0024-4082|doi=10.1093/zoolinnean/zlx058|ad2=Kathlyn M|soyadı2=Smith|ad1=Ryan M|soyadı1=Bebej|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220307023606/https://academic.oup.com/zoolinnean/article/182/3/695/4554339?login=true|arşivtarihi=7 Mart 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

==== İnsanlar ====
{{Ana|İnsan iskeleti}}
İnsan iskeleti, bağlar, tendonlar, kaslar ve kıkırdak ile birbirine bağlanan ve desteklenen tek tek ve kaynaşmış kemiklerden oluşan karmaşık bir yapıdır. Bu iskelet organları desteklemek, kasları sabitlemek ve [[beyin]], [[akciğerler]], [[kalp]] ve [[omurilik]] gibi kritik organları korumak gibi hayati işlevler sağlar.

Yetişkin insan vücudunda iskelet, toplam vücut ağırlığının yaklaşık %13,1'ini oluşturur ve bu ağırlığın yarısı sudan oluşur.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.jstor.org/stable/1443520|başlık=The Allometric Relationship of Skeleton Weight to Body Weight in Teleost Fishes: A Preliminary Comparison with Birds and Mammals|tarih=1977|sayı=1|sayfalar=160-163|çalışma=Copeia|cilt=1977|ad=William W.|soyadı=Reynolds|issn=0045-8511|doi=10.2307/1443520|ad2=William J.|soyadı2=Karlotski|erişim-tarihi=25 Ekim 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230210181042/https://www.jstor.org/stable/1443520|arşivtarihi=10 Şubat 2023|ölüurl=hayır}}</ref> Vücuttaki en büyük kemik üst bacaktaki uyluk kemiği iken, en küçüğü orta kulaktaki [[Üzengi kemiği|stapes kemiğidir]]. [[Pelvis]] ve kafatasında olduğu gibi bazı kemikler birbirine kaynaşmışken diğerleri ayrı kalır. Bağlantısız kemiklere örnek olarak, her bir orta kulakta bulunan ve yalnızca birbirleriyle eklemleşen üç kemikçik verilebilir. Boyunda bulunan ve dilin bağlanma noktası olarak görev yapan [[Dil kemiği|hyoid kemiği]] diğer kemiklere bağlı değildir ve kas ve bağ desteğine dayanır.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.livescience.com/22537-skeletal-system.html|başlık=Skeletal System: Facts, Function & Diseases|erişimtarihi=7 Mart 2017|arşivtarihi=7 Mart 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170307123921/http://www.livescience.com/22537-skeletal-system.html|iş=Live Science|ölüurl=hayır}}</ref>
[[Dosya:Leonardo_Skeleton_1511.jpg|küçükresim|''İskelet Çalışması'', {{Yaklaşık|1510}}, [[Leonardo da Vinci]] tarafından]]
Yetişkin insanların iskeletinde tipik olarak 206 kemik bulunur, ancak bu sayı belirli kemiklerin nasıl gruplandığına bağlı olarak değişebilir. Örneğin, her iki taraftaki kalça kemikleri bir veya üç ayrı kemik ([[ilium]], [[Ischium|ischium]] ve [[pubis]]) olarak sayılabilir. Benzer şekilde, kuyruk kemiği veya [[kuyruk sokumu]] tek bir kemik veya dört ayrı kemik olarak sayılabilir ve kafatası sütürleri arasındaki bazı küçük solucan kemikleri sayıma dahil edilmez. [[Sakrum]], kaynaşmış beş omurdan oluşmasına rağmen genellikle tek bir kemik olarak kabul edilir. Ek olarak, tendonlarda bulunan değişken sesamoid kemikler vardır; [[Diz kapağı|patella]] veya diz kapağı, her zaman sayılan daha büyük sesamoid kemiklere bir örnektir. Kemik sayısı bireyler arasında farklılık gösterebilir ve bazı kemikler zamanla birbirine kaynaştığı için yaşla birlikte değişebilir. İskelet iki ana bölüme ayrılır: vücudun merkezi ekseni boyunca uzanan [[Eksenel iskelet|aksiyal iskelet]] ve uzuvları ve eklerini içeren [[apendiküler iskelet]].<ref name="tozeren6-10">{{Harvnb|Tözeren|2000|pages=6–10}}.</ref>

İnsan iskeletinin tam gelişime ulaşması yaklaşık 20 yıl sürer ve kemikler kan hücrelerinin üretilmesinden sorumlu olan ilik içerir.

Erkek ve kadın iskeletleri arasında önemli farklılıklar vardır. Erkek iskeleti genellikle kadın iskeletinden daha büyük ve ağırdır. Kadınlarda kafatası kemikleri daha az köşelidir ve daha geniş, daha kısa göğüs kemiğine ve daha ince bileklere sahiptirler. En önemli farklılıklar, dişinin üreme yetenekleriyle ilgili olarak [[Kalça kemiği|leğen kemiği]]ndedir. Kadın pelvisi erkek pelvisine göre daha geniş ve sığdır, [[pelvis]] çıkışı genişlemiş ve pelvis girişi daha geniş, daha daireseldir. Kasık kemikleri arasındaki açı erkeklerde daha keskindir, bu da daha dairesel, daha dar ve kalp şeklinde bir pelvisle sonuçlanır.<ref name="Balaban-61">{{Harvnb|Balaban|2008|page=61}}</ref><ref name="stein73">{{Harvnb|Stein|2007|page=73}}.</ref>

== Omurgasız iskeletleri ==
[[Dosya:Kääbusvaala luustik Tartu Ülikooli loodusmuuseumis.jpg|küçükresim|Common minke balinasının iskeleti]]
Omurgasızlar omurganın olmaması ile tanımlanır ve kemik iskeletleri yoktur. Eklembacaklıların dış iskeletleri, ekinodermlerin ise iç iskeletleri vardır. [[Denizanası]] ve [[solucan]] gibi bazı yumuşak vücutlu organizmalar hidrostatik iskelete sahiptir.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.nationalgeographic.com/animals/article/why-animals-developed-four-types-of-skeletons|başlık=Why animals developed four types of skeletons|erişimtarihi=1 Kasım 2022|tarih=19 Ekim 2021|yayıncı=National Geographic|ad1=Liz|soyadı1=Langley|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220929182326/https://www.nationalgeographic.com/animals/article/why-animals-developed-four-types-of-skeletons|arşivtarihi=29 Eylül 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

=== Eklembacaklılar ===
{{Ana|Arthropod dış iskeleti}}
[[Böcek]]ler, [[kabuklu]]lar ve [[araknid]]ler dahil olmak üzere [[eklembacaklı]]ların iskeletleri kütiküllü dış iskeletlerdir. Bunlar [[epidermis]] tarafından salgılanan [[kitin]]'den oluşur.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1359835X02001677|başlık=Arthropod cuticle: a natural composite shell system|tarih=1 Ekim 2002|sayı=10|dil=İngilizce|sayfalar=1311-1315|dergi=Composites Part A: Applied Science and Manufacturing|cilt=33|ad=Julian F. V.|soyadı=Vincent|issn=1359-835X|doi=10.1016/S1359-835X(02)00167-7}}</ref> [[Kütikula|Kutikula]], bir hayvanın vücudunu kaplayan ve sindirim sisteminin parçaları da dahil olmak üzere belirli iç organları kaplayan koruyucu bir dış tabakadır. Eklembacaklıların büyüme sürecinde, yeni bir dış iskelet geliştirdikleri, eski dış iskeletin bir kısmını parçalayıp emdikleri ve geri kalanını geride bıraktıkları, [[Deri değiştirme|ekdiz]] olarak bilinen bir prosedür olan deri değiştirme geçirirler. Bir eklembacaklının dış iskeleti çeşitli temel işlevlere hizmet eder: vücudu korumak ve desteklemek için bir bariyer görevi görür, uzantılar aracılığıyla hareket ve savunma için araçlar sağlar ve duyusal algıya yardımcı olur. Kabuklular gibi bazı eklembacaklılar, çevrelerinden kalsiyum karbonat gibi biyomineralleri emerek kütiküllerinin gücünü artırır.<ref name=":1">{{Kaynak|url=https://doi.org/10.1007/978-3-030-11942-3_10|başlık=Mechanics of Arthropod Cuticle-Versatility by Structural and Compositional Variation|tarih=2019|dil=İngilizce|sayfalar=287-327|iş=Architectured Materials in Nature and Engineering: Archimats|yer=Cham|yayıncı=Springer International Publishing|editör-ad=Yuri|editör-soyadı=Estrin|editör2-ad=Yves|editör3-ad=John|editör4-ad=Peter|editör3-soyadı=Dunlop|editör4-soyadı=Fratzl|isbn=978-3-030-11942-3|doi=10.1007/978-3-030-11942-3_10|ad1=Yael|ad2=Benny|ad3=Helge-Otto|soyadı1=Politi|soyadı2=Bar-On|soyadı3=Fabritius|s2cid=109418804|editör2-soyadı=Bréchet}}</ref>

=== Ekinodermler ===
Deniz yıldızı ve [[deniz kestanesi]] gibi [[ekinoderm]] iskeletleri, hayvanın vücudunu örtmek için bitişik veya üst üste binen büyük, iyi gelişmiş [[sklerit]] plakalardan oluşan iç iskeletlerdir. [[Deniz hıyarı|Deniz hıyarı i]]skeletleri bir istisnadır, beslenme ve harekete yardımcı olmak için küçültülmüş bir boyuta sahiptir. Echinoderm iskeletleri [[monokristal]] bir yapıya sahip [[kalsit]]'ten oluşan [[stereom]]'dan oluşur. Ayrıca iskeletin bileşiminin %15'ini oluşturan önemli bir [[magnezyum]] içeriğine sahiptirler. Stereom yapısı gözeneklidir ve hayvan yaşlandıkça gözenekler bağlayıcı [[Stromal hücre|stromal]] doku ile dolar. Deniz kestanelerinin on kadar stereom yapısı çeşidi vardır. Günümüz hayvanları arasında bu tür iskeletler ekinodermlere özgüdür, ancak benzer iskeletler bazı [[Paleozoik]] hayvanlar tarafından kullanılmıştır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://doi.org/10.1134/S0031030114140056|başlık=Ekinoderm iskelet oluşumunun genel özellikleri|tarih=1 Aralık 2014|sayı=14|dil=İngilizce|sayfalar=1532-1539|dergi=Paleontological Journal|cilt=48|issn=1555-6174|doi=10.1134/S0031030114140056|ad2=G. V.|ad3=S. V.|soyadı2=Mirantsev|soyadı3=Rozhnov|ad1=A. I.|soyadı1=Kokorin|s2cid=84336543}}</ref> Ekinodermlerin iskeletleri çoğunlukla yumuşak doku ile kaplı olduğu için [[mezoderm]]dir. İskelet plakaları birbirine kenetlenebilir veya kaslar ve bağlar aracılığıyla bağlanabilir. Ekinodermlerdeki iskelet elemanları oldukça özelleşmiştir ve genellikle bir çeşit simetriyi korumalarına rağmen birçok şekil alırlar. Deniz kestanelerinin dikenleri en büyük ekinoderm iskelet yapısı türüdür.<ref>{{Kaynak|url=https://doi.org/10.1007/978-94-017-9398-8_8|başlık=Echinoderms: Hiyerarşik Olarak Düzenlenmiş Hafif İskeletler|erişimtarihi=31 Temmuz 2022|tarih=2015|dil=İngilizce|sayfalar=141-155|çalışma=Hafif Yapıların Evrimi: Analyses and Technical Applications|yer=Dordrecht|yayıncı=Springer Netherlands|editör-ad=Christian|editör-soyadı=Hamm|isbn=978-94-017-9398-8|doi=10.1007/978-94-017-9398-8_8|ad1=James H.|ad2=Janina F.|ad3=Jan Nils|ad4=Christian|soyadı1=Nebelsick|soyadı2=Dynowski|soyadı3=Grossmann|soyadı4=Tötzke}}</ref>

=== Yumuşakçalar ===
Deniz kabukluları, deniz tarakları ve salyangozlar gibi bazı yumuşakçaların dış iskelet görevi gören kabukları vardır. Bunlar hayvanın [[Manto (yumuşakça)|manto]]'sundan salgılanan proteinler ve mineraller tarafından üretilir.

=== Süngerler ===
[[Süngerler]] küçük kalkerli veya silisli spiküllerden oluşan bir iskelete sahiptir. Süngerler arasında [[Bayağı süngerler|demospong]]lar çoğunluğu oluşturur ve tüm sünger türlerinin %90'ını oluşturur. Bu demosponglar, protein spongin lifleri, mineral silika veya bazen her ikisinin bir kombinasyonu ile inşa edilen spiküllerden yapılmış iskeletlere sahiptir. Silika bazlı spiküller mevcut olduğunda, aksi takdirde oldukça benzer olan cam süngerlerde bulunanlara kıyasla farklı şekiller sergilerler.<ref>{{Harvnb|Barnes|Fox|Barnes|pages=105-106}}.</ref>

== Kıkırdak ==
{{Ana|Kıkırdak}}
Kıkırdak, [[hücre dışı matriks]] içinde [[kondrosit]] adı verilen özelleşmiş hücrelerden oluşan bağlayıcı bir iskelet dokusudur. Bu matriks tipik olarak Tip II [[kolajen]] lifleri, [[proteoglikan]] ve sudan oluşur. Elastik kıkırdak, [[hiyalin kıkırdak]], [[fibrokartilaj]] ve lipohiyalin kıkırdak dahil olmak üzere birçok kıkırdak türü vardır.

Diğer bağ dokularının aksine, kıkırdak kan damarları içermez. Kondrositler, eklem kıkırdağının sıkıştırılması veya elastik kıkırdağın bükülmesiyle oluşan pompalama hareketinin yardımıyla difüzyon yoluyla beslenir. Bu nedenle, diğer bağ dokularına kıyasla kıkırdak daha yavaş büyür ve onarılır.

== Kaynakça ==
{{Kaynakça}}
{{Organ sistemleri}}{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:İskelet sistemi|  ]]
[[Kategori:Hayvan anatomisi]]
[[Kategori:Fransızcadan Türkçeye geçen sözcükler]]