Azerbaycan jeolojisi

Azerbaycan Cumhuriyeti'nin arazisi, Kafkasya arazisinin tamamı gibi, Alplerin kıvrımlı kuşağına ait olup karmaşık tektonik yapıya sahiptir. Azerbaycan Cumhuriyeti arazisinde son 13-15 bin yıl içinde yer alan jeolojik ve jeomorfolojik süreçler, iklim şartları ve denizin toplu olarak gerilemesi eşsiz yer şekillerini oluşturmuştur. Kayaçların yaşı, Alt Pliyosenden başlayarak çağdaş döneme kadar tüm zamanlarda insanların dikkatini çekmiştir. Azerbaycan arazisinde en eski kayaçlar, Alt Paleozoik, karmaşık metamorfik şistler çökelimidir. Azerbaycan Cumhuriyetinin arazisi paleontolojik ve mineralojik anıtlarla zengindir. Volkanik-magmatik ve tortul kökenli, paleontolojik koşulları yansıtan zaman ve mekân içinde değişen faktörler, aynı zamanda doğal zenginlikler bu kayaçların yaşını belirlemek için imkân sağlamaktadır. Kabuk içeren sapkın kayalar, onların Kretase ve Kretase sonrası dönemleri için yaşlarının tarihini belirlemeye yardımcı oluyor.

Genellikle çeşitli jeolojik dönemlere ait eşsiz taşlar-tanıklar ve arazinin özelliği, turistlerin dikkatini çekmektedir. Azerbaycan’da kayaçların yaşı 570 milyon yıldan (şistler, gnayslar) günümüz deniz çökellerine (kireçtaşı, silt, kum, çakıl) kadar değişmektedir. En eşsiz jeolojik abidelerden biri, 3600 m rakımda korunmuş ve yer yer ayrı formlarda sarma siyen çökellerdir. Bu tür çökeller Kafkasya’nın diğer yerlerinde de görülmektedir. Onların yaygın olduğu Şahdağ’ı korunan bölge ilan etmek uygun olurdu.

Azerbaycan’ın jeolojik ve jeomorfolojik doğal varlıkları çok çeşitlidir. Kabarıklık oluşturan kurak-aşınım denüdasyon süreçleri sonucunda dağlar, tepeler ve çeşitli kayalar ortaya çıkmıştır. Onların bir kısmı sokulum kayaçlar olarak (Nahçıvan Özerk Cumhuriyetindeki İlanlıdağ, Nahacar, Elince vs. gibi), bazı yerlerde – devoniyen eski kristal kayaçlar olarak (Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinde Dahna, Sarıdağ, Velidağ vs.), diğer yerlerde ise Pliyosen çökelleri olarak oluşmuştur (Gobustan’da Ambizler ve Kuşgayası). Yoğun soyulma ve erozyon nedeniyle bazı çabuk yıkanabilir kayaçlar savrulmuşlar. Güney Doğu Kafkasya’da Kretase dönemine ait Lusitan kalkerlerinden oluşan Dibrar tipi kayalar mevcuttur. Onlar genellikle sivri uçlu kayalar şeklinde rölyefte kendini göstermektedir. Turistler ve dağcılar, bu kayalar üzerinde eskiden savunma amaçlı yapılmış kule kalıntılarını (Çırakkale, Sehübkale vs.) büyük ilgiyle izlemekteler: onlardan bazıları Deveçi (Çırakkale) ve İsmailli (Talıstan) bölgelerinde mevcuttur. Jura kalkerlerinden oluşan Kepez dağı eşsiz gü- zelliği ile turistleri büyülemektedir.

19. yy. sonlarına kadar Abşeron’da petrol, el yöntemi ile kazılmış ve derinliği 10-15 m olan kuyulardan çıkarılmaktaydı. Çıkarılan petrol, kuyuların etrafında kazılmış çukurlarda biriktiriliyordu. Bu tür kuyular halen de Hırdalan, Balahanı, Binegedi, Fatmayi ve Hökmeli kasabaları yakınlarında bulunuyor. Bunlar Azerbaycan’da petrol yataklarının zenginliğinin, bu yatakların yer yüzeyine yakınlığının, eski dönemlerde petrol üreticilerinin zor ve tehlikeli çalışmalarının bariz göstergesidir. Bunların gelecek nesiller için korunması için eski petrol kuyularının restore edilmesi ve bu bölgelerin sit alanı ilan edilmesi gerekmektedir, çünkü bunlar Azerbaycan tarihinin araştırılmasında büyük önem taşımaktadır. Yer yüzeyine tektonik çatlaklarla çıkan doğal gazın kendiliğinden tutuşması ve onun alevleri yeşil bitki örtüsü ve ya kar örtüsünün fonunda eşsiz bir manzara oluşturmaktadır. Eski zamanlarda yüzeydeki doğalgaz mostraları tanrılaştırılmış ve ibadet yerleri olmuştur. Burada, Hindistan’dan gelen ziyaretçiler tarafından ateşperestlerin tapınağı inşa edilmiştir.

Azerbaycan’da yaygın olan çamur volkanlarının kraterlerinde de gö- rülmektedir. 2200 m rakımda, Kınalık köyünün batısındaki Kızılkaya yaylasının güney yamacı. Bitümlü şistlerden yüzeye çıkan doğalgazın alevleri, sarp kayalıklar ve dağ çayırları zemininde benzersiz bir tablo oluş- turmaktadır. Doğalgaz nedeniyle kızgın olan kum taşlarının üzerinde turistler barbekü yapabilir ki bu da doğanın nimetleri sayesinde mümkündür.

Doğanın hidrojeolojik varlıklarına mineral kaynaklar aittir. Bunlar Azerbaycan’da geniş yaygındır: burada kimyasal bileşimine göre 10’dan fazla türde mineral kaynaklar tespit edilmiştir. Bunlara, hidrokarbonat, hidroklorür, bikarbonat-klorür- sülfat, karbonat-sülfat, klorürkarbonat, sülfat- klorür ve sülfat dâhildir. Bunların dışında, kimyasal bileşimleri henüz belirlenmeyen bir- çok kaynak mevcuttur. Bu kaynakların cereyan miktarı gün içinde 10 ila 100 bin litreye ulaşmaktadır. 30’dan fazla kaynakta suyun sıcaklığı 20 ila +70m dereceyi buluyor. Mineral kaynakların birçoğundan kükürt, karbon ve kükürt-karbon gazları ayrılmaktadır. Bu kaynakların suları mide-bağırsak, deri, kalp-damar ve romatizma hastalıklarının tedavisinde kullanılıyor. Darıdağ, Sirab, Badamlı, Turşsu, Şirlan-İstisu, Slavyanka, Akkörpü, Haltan, Haşı, Cimi, Halhal, Beşparmak, Kırkbulag gibi mineral kaynaklar da tedavi amaçlıdır.