Sümerler sayfasının kaynağını görüntüle

{{Arkeolojik kültür bilgi kutusu
|ad        = Sümerler<br /><small>({{circa|5500}} – {{circa|1800 BC}})</small>
|harita         =
{{Konum haritası+
|Orta Doğu
|bindirilen_resim=Map of Sumer.png
|float      = center
|genişlik      = 300
|caption    =
|nodiv      = 1
|mini       = 1
|rölyef=evet
|places     =
}}<br />[[Dosya:Sumer satellite map.jpg|300px]]
|harita_başlığı   = Modern haritadaki genel konum ve antik kıyı şeridine sahip Sümer'in ana şehirleri. Kıyı şeridi antik çağda neredeyse Ur'a ulaşıyordu.
|bölge      =  [[Mezopotamya]], [[Orta Asya]]
|çağ      = [[Cilalı Taş Devri]], [[Tunç Çağı]]
|öncül  = [[Obeyd kültürü]]
|ardıl  = [[Akad İmparatorluğu]]
}}{{Antik Mezopotamya}}'''Sümerler''' ([[Sümerce|Sümerce:]] 𒅴𒄀 ''eme-gi'' veya 𒅴𒂠 ''eme-g̃ir),'' yaklaşık MÖ 4000-2000 yılları arasında [[Irak]]'ın güneyinde (Güney [[Mezopotamya]]) [[yerleşik hayat]]a geçmiş olup [[Uygarlığın beşiği|medeniyetin beşiği]] olarak bilinen coğrafi bölgede yaşamış bir [[uygarlık]]tır.<ref name="sümerler">{{Akademik dergi kaynağı|url=http://dx.doi.org/10.1501/dtcfder_0000000394|başlık=SÜMERLER|tarih=1943|sayfalar=090-102|çalışma=Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi|ad=Benno|soyadı=LANDSBERGER|issn=0378-2905|doi=10.1501/dtcfder_0000000394}}</ref> MÖ 6'ncı ve 5'nci [[Binyıl|milenyumda]] [[Kalkolitik]] ve [[Erken Tunç Çağı]] dönemi arasında ortaya çıkmış olup Dünyanın bilinen en eski uygarlıklarından birisi olarak kabul edilmektedir.<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.tarihbilimi.gen.tr/makale/sumerler/ |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=19 Mayıs 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20171225072040/http://www.tarihbilimi.gen.tr/makale/sumerler/ |arşivtarihi=25 Aralık 2017 |ölüurl=evet }}</ref><ref name=":0">{{Web kaynağı |url=https://tr.khanacademy.org/humanities/world-history/world-history-beginnings/ancient-mesopotamia/a/mesopotamia-article |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=19 Mayıs 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200920075511/https://tr.khanacademy.org/humanities/world-history/world-history-beginnings/ancient-mesopotamia/a/mesopotamia-article |arşivtarihi=20 Eylül 2020 |ölüurl=hayır }}</ref>

Sümerler, "Bereketli Hilal" olarak adlandırılan [[Mezopotamya]] bölgesinde ortaya çıkan sayısız medeniyetin temelini atmıştır. Ayrıca [[yazı]] ve [[astronomi]] de tarihte ilk kez Mezopotamya'da, Sümerlerde ortaya çıkmıştır.<ref name=":1">MSN Encarta Ansiklopedisi. Sümerler. 30 Kasım 2008. ''İng.'' <http://encarta.msn.com/encyclopedia_761576369/Sumer.html {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090125180534/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761576369/sumer.html |tarih=25 Ocak 2009 }}</ref> Genel düşünce, Sümerlerin, çağdaşı olan halklarla yakın bir etkileşim ve benzerliklerinin olduğu yönündedir.

Sümer Devleti'nin, [[Samiler|Sami]] olmayan '''[[İzole dil|izole]]''' bir topluluk tarafından kurulmuş olduğu kabul edilmektedir.<ref name=":2">{{britannica|376828}}</ref>

[[Mezopotamya]]'da yaşayan birçok farklı kavimden ilk öne çıkan ve daha sonraki medeni oluşumların temelini atan Sümerlerdir. Gerek yazı, [[dil]], [[tıp]], [[astronomi]], [[matematik]]; gerekse de [[din]], [[fal]], [[büyü]], [[mitoloji]] gibi alanlarda ilk öne çıkan ve bilinen toplum Sümerlerdir. "[[Yaratılışçılık|Yaratılış]]" ve "[[Tufan]]"a, "[[Emeş ve Enten]]"e ilk kez Sümerlerde rastlanır. [[Noel ağacı|Yılbaşı ağacı]] süsleme, [[evlilik yüzüğü]], [[nazar boncuğu]] da ilk olarak Sümerlerde görülmüştür. Sümer döneminde 21'i küçük olan yaklaşık 35 büyük şehir ve kasaba vardı. Bunlar arasında [[Kiş]], [[Nippur]], [[Zabalam]], [[Umma]], [[Lagaş]], [[Eridu]], [[Uruk]] ve [[Ur (antik kent)|Ur]] sayılabilir.

== İsim ==
"Sümer" (Sümerce: 𒅴𒄀 eme-gi veya 𒅴𒂠 eme-g̃ir, [[Akadca]]: 𒋗𒈨𒊒 šumeru) terimi, Güney Mezopotamya'nın [[Semitik]] olmayan eski sakinleri olan "Sümerler" tarafından konuşulan dile, onların halefleri olan Doğu Semitik dilli Akadlar tarafından verilen isimdir. Sümerlerin ülkesi, çivi yazısındaki yazıtlarda "Soylu Lordların Ülkesi" anlamına gelen "k-en-gi(-r)" ifadesi de yer almaktadır.

Sümerlerin kökeni bilinmemektedir, ancak Sümer halkı kendilerini "Siyah Başlı Olanlar" veya "Siyah Başlı İnsanlar" (𒊕 𒈪, sag̃-gíg, lit. 'baş' + 'siyah' veya 𒊕 𒈪 𒂵, sag̃-gíg-ga fonetik olarak /saŋ ɡi ɡa/, lit. olarak adlandırmışlardır. Örneğin Sümer kralı Şulgi kendisini "dört mahallenin kralı, kara kafalı insanların lideri" olarak tanımlamıştır.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=0d1JAgAAQBAJ&pg=PA167|başlık=The Ancient Near East: History, Society and Economy|tarih=4 Aralık 2013|dil=İngilizce|yayıncı=Routledge|ad=Mario|soyadı=Liverani|isbn=978-1-134-75084-9}}</ref> Akadlar da Sümerlere "kara kafalı insanlar" ya da Sami Akad dilinde ṣalmat-qaqqadi diyorlardı.<ref>{{Web kaynağı|url=http://psd.museum.upenn.edu/epsd/epsd/e4703.html|başlık=ePSD: saĝgiga[humankind]|erişimtarihi=15 Ekim 2023|çalışma=psd.museum.upenn.edu|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200804175722/http://psd.museum.upenn.edu/epsd/epsd/e4703.html|arşivtarihi=4 Ağustos 2020|ölüurl=hayır}}</ref>

Akadca Šumer kelimesi lehçedeki coğrafi adı temsil edebilir, ancak Akadca šumerû terimine yol açan fonolojik gelişim belirsizdir. Güney Mezopotamya'ya atıfta bulunan İbranice שִׁנְעָר Šinʿar, Mısırca Sngr ve Hititçe Šanhar(a), Sümer'in batı varyantları olabilir.<ref name="ANE29">"Söz konusu bölge (Mezopotamya'nın en güneyi) şimdi Sümer ve sakinleri Sümerler olarak adlandırılabilir, ancak bu isimler Akadca adlandırmaların yalnızca İngilizce yaklaşımlarıdır; Sümerler topraklarına Kengir, dillerine Emegir ve kendilerine Sag-giga, "kara kafalılar" diyorlardı." {{Kitap kaynağı|başlık=The Ancient Near East|url=https://archive.org/details/ancientneareasth0000hall|sayfa=[https://archive.org/details/ancientneareasth0000hall/page/29 29]|yayıncı=New York: Harcourt, Brace, Jovanovich|yıl=1971|yazar1=W. Hallo|yazar2=W. Simpson}}</ref><ref name=":3">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=yCkRz5pfxz0C&pg=PA32|başlık=Dictionary of Deities and Demons in the Bible|tarih=1999|dil=İngilizce|sayfa=32|yayıncı=Wm. B. Eerdmans Publishing|isbn=978-0-8028-2491-2|soyadı1=Toorn|ad1=Karel van der|soyadı2=Becking|ad2=Bob|soyadı3=Horst|ad3=Pieter Willem van der}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=HOx5DwAAQBAJ&pg=PA1|başlık=Sumerian Grammar|tarih=2003|dil=İngilizce|sayfa=1|yayıncı=Brill|isbn=978-90-474-0340-1|soyadı1=Edzard|ad1=Dietz Otto|yazarbağı1=Dietz-Otto Edzard}}</ref>

== Kökeni ==
[[Dosya:Enthroned_King_of_Ur.jpg|küçükresim|Ur'un tahtta oturan Sümer kralı, muhtemelen Ur-Pabilsag, yardımcılarıyla birlikte. Ur Standardı, MÖ 2600 civarı.]]
Çoğu tarihçi, Sümer'in ilk olarak [[M.Ö.]] 5500 - 3300 yılları arasında, [[Sami dilleri|Sami]] ve [[Hint-Avrupa dil ailesi|Hint-Avrupa]] kökenli olmayan eklemeli [[İzole dil|izole]] bir dil olan [[Sümer dili]]ni konuşan Batı Asyalı bir halk tarafından kalıcı olarak yerleşildiğini öne sürmektedir (kanıt olarak şehirlerin, nehirlerin, temel mesleklerin vb. isimlerine işaret edilmektedir).<ref name="SNK2">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=KliA7MjJEDQC&pg=PA44|başlık=In the World of Sumer: An Autobiography|tarih=1988|sayfa=44|yayıncı=Wayne State University Press|isbn=978-0-8143-2121-8|soyadı1=Kramer|ad1=Samuel Noah}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://oi.uchicago.edu/OI/MUS/ED/TRC/MESO/writing.html|başlık=Ancient Mesopotamia. Teaching materials|erişimtarihi=5 Mart 2015|yayıncı=Oriental Institute in collaboration with Chicago Web Docent and eCUIP, The Digital Library|arşivurl=https://web.archive.org/web/20131105200811/http://oi.uchicago.edu/OI/MUS/ED/TRC/MESO/writing.html|arşivtarihi=5 Kasım 2013|ölüurl=evet}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/ubai/hd_ubai.htm|başlık="The Ubaid Period (5500-4000 B.C.)" Heilbrunn Sanat Tarihi Zaman Çizelgesi içinde. Eski Yakın Doğu Sanatı Bölümü. The Metropolitan Museum of Art, New York (Ekim 2003)|erişimtarihi=22 Şubat 2014|arşivtarihi=7 Temmuz 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210707020947/http://www.metmuseum.org/toah/hd/ubai/hd_ubai.htm|ölüurl=hayır}}</ref> Bazıları ise Sümerlerin Yeşil Sahra'dan Orta Doğu'ya göç eden ve tarımın Orta Doğu'da yayılmasından sorumlu olan Kuzey Afrikalı bir halk olduğunu öne sürmüştür. Ancak, ilk çiftçilerin Bereketli Hilal'den geldiğini güçlü bir şekilde gösteren kanıtlarla birlikte, bu öneri genellikle göz ardı edilmektedir.<ref name=":0" />

Özel olarak Sümerleri ele almasa da, Lazaridis ve diğerleri 2016 yılında [[Natufyan kültürü|Natufian]] ve Çanak Çömlek Öncesi Neolitik kültür taşıyıcılarının genomlarını test ettikten sonra, Orta Doğu'nun bazı Yahudi öncesi kültürleri, özellikle de Natufianlar için kısmi bir Kuzey Afrika kökeni önermişlerdir.<ref>{{Web kaynağı|url=http://oi.uchicago.edu/pdf/saoc63.pdf|başlık="Beyond the Ubaid", (Carter, Rober A. and Graham, Philip, eds.), University of Durham, April 2006|erişimtarihi=6 Temmuz 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140321143949/http://oi.uchicago.edu/pdf/saoc63.pdf|arşivtarihi=21 Mart 2014|ölüurl=evet}}</ref>

Bazı akademisyenler Sümerleri [[Hurriler]] ve [[Urartular]]la ilişkilendirmekte ve anavatanları olarak [[Kafkasya]]'yı önermektedir.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" />

Sümer uygarlığının yükselişinden önce, Mezopotamya'nın güneyinde MÖ 6000 civarında "Proto-Fıratlılar" veya "[[Ubeydliler]]" olarak bilinen bir halk hüküm sürmüştür. Bu halk, kuzey Mezopotamya'daki [[Samarra kültürü]]nden türediği düşünülen, tarım odaklı bir toplumdur.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=tupSM5y9yEkC&q=samarra+culture&pg=PA139|başlık=The Near East: Archaeology in the "Cradle of Civilization"|yıl=1993|isbn=978-0-415-04742-5|soyadı1=Maisels|ad1=Charles Keith}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=i7_hcCxJd9AC&q=ubaid+samarra&pg=PA147|başlık=Early Civilizations of the Old World: The Formative Histories of Egypt, the Levant, Mesopotamia, India and China|yıl=2001|isbn=978-0-415-10976-5|soyadı1=Maisels|ad1=Charles Keith}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books|başlık=A dictionary of archaeology|yıl=2002|isbn=978-0-631-23583-5|soyadı1=Shaw|ad1=Ian|soyadı2=Jameson|ad2=Robert|erişim-tarihi=30 Temmuz 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160103122323/https://books.google.com/books|arşivtarihi=3 Ocak 2016|ölüurl=hayır}}</ref> Ubeydilerin, Sümerler tarafından hiç bahsedilmemesine rağmen, günümüz akademisyenleri tarafından Sümer'deki ilk uygarlaştırıcı güç olduğu varsayılmaktadır. Bataklıkları [[tarım]] için kurutmuşlar, ticareti geliştirmişler ve [[dokumacılık]], [[dericilik]], [[metal işçiliği]], [[duvarcılık]] ve [[çömlekçilik]] gibi endüstriler kurmuşlardır.<ref name="britannica">{{Ansiklopedi kaynağı|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/573176/Sumer|başlık=Sümer (antik bölge, Irak)|erişimtarihi=29 Mart 2012|arşivtarihi=13 Nisan 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20120413014715/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/573176/Sumer|ölüurl=hayır|ansiklopedi=Britannica Online Encyclopedia|yayıncı=Britannica. com}}</ref>

Bazı dilbilimciler, Proto-Fırat dili veya tek bir alt dil fikrine karşı çıkıyor. Onlar, Sümer dilinin başlangıçta [[Doğu Arabistan]]'ın bataklık ve kıyı bölgelerinde yaşayan, Arap biface kültürüne mensup [[avcı-toplayıcı]] toplulukların dili olabileceğini savunuyorlar<ref>Margarethe Uepermann (2007), "Structuring the Late Stone Age of Southeastern Arabia" (''Arabian Archaeology and Epigraphy Arabian Archaeology and Epigraphy'' Cilt 3, Sayı 2, s. 65-109)</ref> Juris Zarins, Sümerlerin [[Buzul çağı|Buzul Çağı]]'nın sonunda sular altında kalmadan önce [[Doğu Arabistan]] kıyılarında, bugünkü Basra Körfezi bölgesinde yaşadıklarına inanmaktadır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=http://www.theeffect.org/resources/articles/pdfsetc/Eden.pdf|başlık=Cennet Bahçesi sonunda bulundu mu?|erişimtarihi=8 Ocak 2014|arşivtarihi=9 Ocak 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140109135715/http://www.theeffect.org/resources/articles/pdfsetc/Eden.pdf|tarih=May 1987|sayı=2|dergi=Smithsonian Magazine|cilt=18|soyadı=Hamblin|ad=Dora Jane|ölüurl=evet}}</ref>

Sumer uygarlığı, MÖ 4. binyılda [[Uruk dönemi]]nde şekillenmeye başladı ve Cemdet Nasr ve Erken Hanedanlık dönemlerinde de devam etti. [[Basra Körfezi|Fars Körfezi]] kıyısında bulunan [[Eridu]] şehri, en eski şehirlerden biri olarak kabul edilir. Bu bölgede üç ayrı kültürün kaynaşmış olması muhtemeldir: Çamur tuğlalı evlerde yaşayan ve sulama yapan Ubeydli çiftçiler, siyah çadırlarda yaşayan ve koyun-keçi sürülerini takip eden göçebe [[Samiler|Sami]] çobanlar ve sazlık alanlarda kamış kulübelerde yaşayan ve Sümerlerin ataları olabilecek balıkçı toplulukları.

Güvenilir tarihi kayıtlar [[Enmebaragesi]] (Erken Hanedanlık I) ile başlar. Sümerler giderek kontrolü kuzeybatıdan gelen Sami devletlerine kaptırmıştır. Sümer, MÖ 2270 civarında [[Akad İmparatorluğu]]'nun Sami dilini konuşan kralları tarafından fethedildi, ancak Sümerce kutsal bir dil olarak devam etti. Yaklaşık MÖ 2100-2000 yılları arasında [[Üçüncü Ur Hanedanı|Ur'un Üçüncü Hanedanlığı]] döneminde yaklaşık bir yüzyıl boyunca yerel Sümer egemenliği yeniden ortaya çıkmış, ancak Akad dili de bir süre daha kullanılmaya devam etmiştir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.britishmuseum. org/explore/highlights/articles/u/ubaid_culture.aspx|başlık="Ubaid Culture", The British Museum}}{{Ölü bağlantı|date=Eylül 2023 }}</ref>

== Şehir devletleri ==
MÖ 4000 yılları başlarında Sümer sınırları kanallar veya sınır taşları ile belirlenmiş bir düzine şehir devletine bölünmüştü. Bütün şehirlerin merkezinde şehre ait özel bir sahip tanrı veya tanrıçaya adanmış olan ve bir rahip yöneticinin (''ensi'') veya kralın (''lugal'') idaresindeki tapınak bulunurdu.
[[Dosya:Meso2mil.JPG|küçükresim|upright=1.14|Antik Mezopotamya bölgesinde şehir yerleşimleri.]]
{| style="background:transparent"
|- valign="top"
|
Hanedanlık öncesi ilk beş şehir:&nbsp;&nbsp;&nbsp;
# [[Eridu]] (''Ebu Şahreyn'')
# [[Bad-tibira]] (''El-Medain'')
# [[Larsa]] (''Es-Senkereh'')
# [[Sippar]] (''Ebu Habbah'')
# [[Şuruppak]] (''Fara'')
Diğer temel şehirler:
<ol start="6">
<li> [[Kiş]] (''Uheymir ve İnharra'')
<li> [[Uruk]] (''Warka'')
<li> [[Ur (antik kent)|Ur]] (''El-Muqayyer'')
<li> [[Nippur]] (''Afak'')
<li> [[Lagaş]] (''El-Hiba'')
<li> [[Ngirsu]] (''Tello veya Telloh'')
<li> [[Umma]] (''Jokha'')
<li> [[Hamazi]] <sup>1</sup>
<li> [[Adab]] (''Bismaya'')
<li> [[Mari (kent devleti)|Mari]] (''Hariri'') <sup>2</sup>
<li> [[Akşak]] <sup>1</sup>
<li> [[Akkad]] <sup>1</sup>
<li> [[İsin Krallığı|İsin]] (''İşhan el-Bahriyat'')
</ol>
<small>(<sup>1</sup>Yeri belirsizdir)</small><br />
<small>(<sup>2</sup>Mezopotamya'nın kuzeyinde kalan bir şehir)</small>
|
Küçük şehirler (güneyden kuzeye):
# [[Kuara (Sümer)|Kuara]] (''El-Lahm'')
# [[Zabala (Sumer)|Zabala]] (''Ibzeikh'')
# [[Kisurra]] (''Ebu Hatab'')
# [[Marad]] (''Wannat es-Sadum'')
# [[Dilbat]] (''Ed-Duleim'')
# [[Borsippa]] (''Birs Nimrud'')
# [[Kutha]] (''İbrahim'')
# [[Der (Sümer)|Der]] (''El-Badra'')
# [[Eshnuna]] (''Asmar'')
# [[Nagar, Suriye|Nagar]] (''Brak'') <sup>2</sup>
<small>(<sup>2</sup>Mezopotamya'nın kuzeyinde kalan bir şehir)</small>
|}
<!--Apart from Mari, which lies full 330&nbsp;km northwest of Agade, but which is credited in the [[Sumerian king list|king list]] as having “exercised kingship” in the Early Dynastic II period, and Nagar, an outpost, these cities are all in the Euphrates-Tigris alluvial plain, south of [[Baghdad]] in what are now the [[Babil Governorate|Bābil]], [[Diyala Governorate|Diyala]], [[Wasit Governorate|Wāsit]], [[Dhi Qar Governorate|Dhi Qar]], [[Basra Governorate|Basra]], [[Al Muthanna Governorate|Al-Muthannā]] and [[Al-Qādisiyyah Governorate|Al-Qādisiyyah]] governorates of [[Iraq]].-->
=== Sümer şehri ===
Sümer şehri, [[Mezopotamya]]'nın güney ucunda, [[Dicle]] ve [[Fırat]] nehirleri arasında, sonradan [[Babil]] olmuş, günümüzde de [[Irak]]'ın [[Bağdat]] şehrinden [[Basra Körfezi]]'ne kadar olan bölgede idi.<ref name=SUMER>{{Britannica|573176}}</ref>

[[Sümer]] şehri, Sümerlerden önce yaşamış ve Sümerce konuşmayan ve [[Sami]] olmayan bir halk tarafından, MÖ 4000-2350 yılları arasında kurulmuştur. Bu halka günümüzde [[Proto-Fırat]]lılar ya da [[Ubaid]]liler denmektedir. [[Ubaid]] ismi Al-Ubaid şehrindeki kazı alanından gelir. Ubaidliler Sümer şehrinde kurulmuş ilk medeniyettir. Bataklıkları tarım için kurutmuşlar, ticaret, dokumacılık, dericilik, demircilik, taş oymacılığı ve çanak-çömlekçilik gibi işlerle uğraşmışlardır. Ubaidlilerin bölgeye yerleşmesinden sonra çeşitli [[Sami]] halklar da aynı bölgeye yerleşmiş, kültürlerini Ubaidlilerinki ile karıştırarak Sümerler öncesi yüksek bir medeniyet kurmuşlardır.<ref name=SUMER/>
[[Dosya:Mesopotamia.PNG|küçükresim|upright=0.91|sağ|Antik Mezopotamya]]

== Tarihçe ==
Çoğu tarihçiye göre, Sümerler MÖ 5500 ve 4000 yılları arasında bölgeye kalıcı olarak yerleşmiş [[Batı Asya]] halkıdır.<ref name="SNK">{{Kitap kaynağı |soyadı1=Kramer |ad1=Samuel Noah |başlık=In the World of Sumer: An Autobiography |tarih=1988 |yayıncı=Wayne State University Press |isbn=978-0-8143-2121-8 |sayfa=44 |url=https://books.google.com/books?id=KliA7MjJEDQC&pg=PA44 |erişimtarihi=6 Temmuz 2021 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20210709190301/https://books.google.com/books?id=KliA7MjJEDQC&pg=PA44 |arşivtarihi=9 Temmuz 2021 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://oi.uchicago.edu/OI/MUS/ED/TRC/MESO/writing.html | başlık = Ancient Mesopotamia. Teaching materials | yayıncı = Oriental Institute in collaboration with Chicago Web Docent and eCUIP, The Digital Library | erişimtarihi = 5 Mart 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20040830020549/http://oi.uchicago.edu/OI/MUS/ED/TRC/MESO/writing.html | arşivtarihi = 30 Ağustos 2004}}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.metmuseum.org/toah/hd/ubai/hd_ubai.htm |başlık="The Ubaid Period (5500–4000 B.C.)" In Heilbrunn Timeline of Art History. Department of Ancient Near Eastern Art. The Metropolitan Museum of Art, New York (October 2003) |erişimtarihi=6 Temmuz 2021 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20210707020947/http://www.metmuseum.org/toah/hd/ubai/hd_ubai.htm |arşivtarihi=7 Temmuz 2021 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.britishmuseum.org/explore/highlights/articles/u/ubaid_culture.aspx | başlık = "Ubaid Culture", The British Museum | arşivurl = https://web.archive.org/web/20130525064148/https://www.britishmuseum.org/explore/highlights/articles/u/ubaid_culture.aspx | arşivtarihi = 25 Mayıs 2013}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://oi.uchicago.edu/pdf/saoc63.pdf | başlık = "Beyond the Ubaid", (Carter, Rober A. and Graham, Philip, eds.), University of Durham, April 2006 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20110613214239/http://oi.uchicago.edu/pdf/saoc63.pdf | arşivtarihi = 13 Haziran 2011}}</ref> [[Samuel Noah Kramer]], "Tarih Sümer'de Başlar" kitabında; İran'dan gelen göçebeler ve Samilerin karışımı olan bir köy kültürü ile Sümer tarihinin başladığını yazıyor. Bu iki halkın ve kültürlerinin karışması zamanla Güney Mezopotamya'daki ilk şehir devletini oluşturuyor. Zamanla bölgeye hakim olmak için mücadele eden şehir devletlerine dönüşüyorlar. Genelde Samilerin üstün çıktığı bu mücadelelerde, Mezopotamyalılar diğer bölgelere genişlemeye başlıyorlar ve yakın doğuda ilk imparatorluğu kuruyorlar.<br />Bu imparatorluk zamanla [[Elam]] olarak da bilinen bölge dahil olmak üzere, İran'ın batı düzlüklerine kadar yayılıyor. Bu Mezopotamya imparatorluğu, [[Hazar Denizi]] ya da Kafkaslardan geldiği tahmin edilen, ilkel ve göçebe Sümerler ile karşılaşıyor. Mezopotamya ile ilkel kabileler arasında tampon görevi yapan Sümerliler ne pahasına olursa olsun direniyorlar. İlk karşılaşmalarda kendilerinden teknolojik ve kültürel anlamda gelişmiş olan Mezopotamyalılar üstün geliyor. Zamanla esir ya da paralı asker olarak Mezopotamya kültürünü yakından tanıyan Sümerler, kendilerine gerekli olan askeri teknolojiyi öğreniyor ve kendi kültürlerine uyguluyorlar. Zamanla gerilemeye başlayan Mezopotamya devletine üstün gelmeyi ve önce batı İran topraklarını sonra Kuzey Mezopotamya'yı almayı başarıyorlar. Fethettikleri bu bölgede ilk Sümer devletini kuruyorlar.<ref>Tarih Sümer'de Başlar, Samuel Noah Kramer, s. 185-186</ref>

Sümer şehir-devletleri, tarih öncesi Ubaid ve Uruk dönemlerinde yükselmeye başladı. Sümer yazılı tarihi, M.Ö. 27. yüzyıla ve öncesine kadar uzanır, ancak tarihsel kayıtlar, M.Ö. 23. yüzyıla tarihlenen Erken Hanedanlık III dönemine kadar belirsiz kalmıştır. Bu dönemde yazılı kayıtların dili daha kolay çözülebilir hale geldi ve bu da arkeologlara çağdaş kayıtları ve yazıtları okuma fırsatı sağladı.

[[Akad İmparatorluğu|Akkad İmparatorluğu]], M.Ö. 23. yüzyılda Mezopotamya'nın geniş bölgelerini başarıyla birleştiren ilk devlettir. [[Gutiler|Guti]] döneminden sonra, Üçüncü Ur Hanedanlığı krallığı da kuzey ve güney Mezopotamya'nın bölümlerini benzer şekilde birleştirdi. Ancak bu birlik, M.Ö. 2. milenyumun başlarında [[Amoriler|Amori]] akınları karşısında sona erdi. Amorilerin "İsin hanedanı" M.Ö. 1700 yılına kadar sürdü, bu tarihten sonra Mezopotamya, Babil yönetimi altında yeniden birleşti.
[[Dosya:Frieze-group-3-example1.jpg|sağ|küçükresim|Geç [[Obeyd kültürü]]'nden kalma bir çömlek kavanozu]]

=== Ubeyd dönemi ===
{{Ana|Ubeyd dönemi}}
Ubeyd dönemi, [[Mezopotamya]] ve [[Basra Körfezi]]'ne yayılan kendine özgü kaliteli boyalı çanak çömlek tarzıyla dikkat çekmektedir. yerleşime dair en eski kanıt Tell el-'Oueili'den gelmektedir, ancak Güney Mezopotamya'daki çevresel koşulların Ubeyd döneminden çok daha önce insan yerleşimi için elverişli olduğu göz önüne alındığında, daha eski yerleşimlerin var olması ancak henüz bulunamamış olması muhtemeldir. Bu kültürün kuzey Mezopotamya'daki [[Samarran]] kültüründen türediği anlaşılmaktadır. Bunların daha sonraki [[Uruk kültürü]]yle özdeşleştirilen gerçek Sümerler olup olmadığı bilinmemektedir. Eridu'nun baş tanrısı ve bilgelik tanrısı [[Enki]]'nin, Uruk'un aşk ve savaş tanrıçası İnanna'ya uygarlık armağanlarını vermesinin öyküsü, [[Eridu]]'dan [[Uruk]]'a geçişi yansıtıyor olabilir.<ref name="WolksteinKramer1983">{{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/inanna00dian/page/174/mode/2up|başlık=Inanna: Queen of Heaven and Earth: Her Stories and Hymns from Sumer|sayfalar=174|yer=New York|yayıncı=Harper & Row|yıl=1983|diğerleri=Elizabeth Williams-Forte|isbn=978-0-06-014713-6|ad2=Samuel Noah|soyadı2=Kramer|ad1=Diane|soyadı1=Wolkstein}}</ref>
{{çoklu resim|perrow=2|total_width=250|caption_align=center|direction=vertical|header=Uruk Kral-rahibi kutsal sürüyü besliyor|image1=Yale University. Uruk period priest-king.jpg|caption1=Kral-rahip ve yardımcısı kutsal sürüyü besliyor. Uruk dönemi, MÖ 3200 civarı|image2=Uruk King priest feeding the sacred herd.jpg|caption2=Uruk dönemine ait [[Silindir mühür]] ve baskısı, MÖ 3100 civarı - [[Louvre Müzesi]]}}

=== Uruk dönemi ===
{{Ana|Uruk dönemi}}
Ubaid döneminden Uruk dönemine geçiş, yavaş çarklarda evde yapılan boyalı çanak çömlekten, hızlı çarklarda uzman kişiler tarafından kitlesel üretimle yapılan çeşitli boyasız çanak çömleğe doğru kademeli bir değişimi işaret eder. Uruk dönemi, Ubaid'in devamı niteliğindedir ve en belirgin değişiklik çanak çömleklerde görülür.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=gnpyREWsfG0C&pg=PA353|başlık=Upon this Foundation: The N̜baid Reconsidered : Proceedings from the U̜baid Symposium, Elsinore, May 30th-June 1st 1988|sayfa=353|yayıncı=Museum Tusculanum Press|yıl=1989|isbn=978-87-7289-070-8|yazar1=Elizabeth F. Henrickson|yazar2=Ingolf Thuesen|yazar3=I. Thuesen}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=fhMTRcUm9WsC&pg=PA31|başlık=The Invention of Cuneiform: Writing in Sumer|sayfa=31|yayıncı=JHU Press|yıl=2003|author=Jean-Jacques Glassner|isbn=978-0-8018-7389-8}}</ref>

Uruk dönemine gelindiğinde (yaklaşık olarak MÖ 4100-2900), güney Mezopotamya'nın kanalları ve nehirleri boyunca taşınan ticari malların hacmi, merkezi yönetimlerin uzman işçiler istihdam ettiği birçok büyük, katmanlı, tapınak merkezli şehrin (10.000'den fazla nüfusa sahip) yükselişini kolaylaştırmıştır. Uruk döneminde Sümer şehirlerinin dağlık bölgelerden yakalanan köle işgücünden faydalanmaya başladığı oldukça kesindir ve en eski metinlerde işçi olarak yakalanan kölelere dair bol miktarda kanıt bulunmaktadır. Bu Uruk uygarlığına ait eserler ve hatta koloniler, Türkiye'deki [[Toros Dağları]]'ndan batıda Akdeniz'e ve batı İran'a kadar uzanan geniş bir alanda bulunmuştur.

Uruk dönemi uygarlığı, Sümerli tüccarlar ve koloniciler tarafından dışarıya taşındı ve etraflarındaki tüm halkları etkiledi. Bu halklar zamanla kendi benzer ve rekabet edebilecek ekonomilerini ve kültürlerini geliştirdiler. Sümer şehirleri, uzaktaki ve uzun mesafeli kolonileri askerî güçle sürdüremedi.<ref>{{Kitap kaynağı|url=http://archive.org/details/urukworldsystemd0000alga|başlık=The Uruk world system : the dynamics of expansion of early Mesopotamian civilization|tarih=2005|yayıncı=Chicago : University of Chicago Press|diğerleri=Internet Archive|ad=Guillermo|soyadı=Algaze|isbn=978-0-226-01382-4}}</ref>

Uruk dönemindeki Sümer şehirleri muhtemelen [[Teokrasi|teokratikti]] ve büyük olasılıkla bir rahip-kral ([[ensi]]) tarafından yönetiliyor, ona hem erkek hem de kadınlardan oluşan bir ihtiyarlar heyeti yardımcı oluyordu. Daha sonraki Sümer panteonunun bu siyasi yapıyı örnek almış olması oldukça muhtemeldir. Uruk döneminde organize savaşa ya da profesyonel askerlere dair çok az kanıt vardı ve kentler genellikle surlarla çevrili değildi. Bu dönemde Uruk, ilk kez 50.000 nüfusu aşarak dünyanın en kentleşmiş şehri haline gelmiştir.

[[Antik Sümer kral listesi]] bu dönemin önde gelen birkaç kentinin erken hanedanlarını içermektedir. Listedeki ilk isim grubu, büyük bir tufan meydana gelmeden önce hüküm sürdüğü söylenen krallara aittir. Bu ilk isimler kurgusal olabilir ve [[Alulim]] ve [[Tammuz|Dumizid]] gibi bazı efsanevi ve mitolojik figürleri içerir.

Uruk döneminin sonu, yaklaşık 9.000 ila 5.000 yıl önce [[Holosen klimatik optimum|Holosen iklimsel optimum]] olarak adlandırılan uzun, daha yağışlı ve daha sıcak bir iklim döneminin sonunu işaret eden MÖ 3200-2900 yılları arasındaki kurak bir dönem olan [[Piora|Piora salınımı]] ile aynı zamana denk gelmiştir.<ref name="Algaze, Guillermo 2005">[[Guillermo Algaze|Algaze, Guillermo]] (2005). ''[[iarchive:urukworldsystemd0000alga|The Uruk World System: The Dynamics of Expansion of Early Mesopotamian Civilization]]'', Second Edition, University of Chicago Press.</ref><ref name="Jacobsen">Jacobsen, Thorkild (Ed) (1939),"The Sumerian King List" (Oriental Institute of the University of Chicago; Assyriological Studies, No. 11., 1939)</ref>
[[Dosya:Meskalamdug_helmet_British_Museum_electrotype_copy_original_is_in_the_Iraq_Museum,_Bagdad.jpg|küçükresim|Ur'un Birinci Hanedanlığı'nın muhtemel kurucusu [[Meskalamdug]]'un altın miğferi, MÖ 26. yüzyıl]]

=== Erken Hanedanlık Dönemi ===
{{Ana|Erken Hanedanlık Dönemi (Mezopotamya)|Ur'un İlk Hanedanlığı}}
M.Ö. yaklaşık 2900 yılı civarında başlayan hanedanlık dönemi, tapınağı bir rahipler konseyinin ve özellikle bir tapınak bir tanrıçaya adanmışsa erkek "En" (En = erkek figür) veya başında bir erkek tanrı bulunuyorsa kadın figür tarafından yönetilen bir yapının yerine, daha seküler bir yönetim olan [[Lugal]]'a (Lu = adam, Gal = büyük) geçişi simgeler. Bu dönem, [[Dumuzid]], [[Lugalbanda]] ve [[Gılgamış]] gibi efsanevi ata figürlerini içerir; bunlar, tarihi kayıtların artık çözülen heceli yazının erken resim yazılarından gelişmeye başladığı M.Ö. 2900 yılından kısa bir süre önce hüküm sürdüler. Sümer kültürünün merkezi güney Mezopotamya'da kalsa da, hükümdarlar kısa süre içinde komşu bölgelere yayılmaya başlamış ve komşu [[Sami]] gruplar Sümer kültürünün çoğunu kendi kültürleri olarak benimsemiştir.<ref>Jacobsen, Thorkild (1976), "The Harps that Once... ; Sumerian Poetry in Translation" ve "Treasures of Darkness: a history of Mesopotamian Religion"</ref>

Sümer kral listesinde adı herhangi bir efsanevi kaynaktan bilinen en eski hanedan kralı [[Kiş (Sümer)|Kiş]]'in ilk hanedanının 13. kralı olan [[Etana]]'dır. Arkeolojik kanıtlarla doğrulanan en eski kral, ''[[Gılgamış Destanı]]'nda da adı geçen Kiş'in [[Enmebaragesi]]'dir (Erken Hanedanlık I) - bu da Gılgamış'ın kendisinin Uruk'un tarihi bir kralı olabileceği önerisine yol açmıştır. Gılgamış Destanı'nın gösterdiği gibi, bu dönem artan savaşlarla ilişkilendirilmiştir. Güney Mezopotamya'daki savunmasız köyler ortadan kalktıkça şehirler surlarla çevrilmiş ve boyutları büyümüştür. (Hem Enmerkar hem de Gılgamış Uruk'un surlarını inşa etmekle anılır.)<ref>George, Andrew (Çevirmen) (2003), "The Epic of Gilgamesh" (Penguin Classics)</ref>''

=== 1. Lagaş Hanedanlığı ===
[[Dosya:Stele_of_Vultures_detail_02.jpg|sol|küçükresim|Eannatum'un Akbabalar Steli'nin Parçası]]
{{Ana|Lagaş}}
Lagaş hanedanı (MÖ 2500-2270 civarı), kral listesinde yer almasa da, birkaç önemli anıt ve birçok arkeolojik buluntuyla iyi bir şekilde kanıtlanmıştır.

Kısa ömürlü olmasına rağmen, tarihte bilinen ilk imparatorluklardan biri, Kiş, [[Uruk]], Ur ve Larsa da dahil olmak üzere neredeyse tüm Sümer'i ilhak eden ve Lagaş'ın ezeli rakibi Umma şehir devletini haraca bağlayan Lagaşlı [[Eannatum]]'un imparatorluğudur. Buna ek olarak, krallığı Elam'ın bazı bölgelerine ve [[Basra Körfezi|Basra Körfez]]i boyunca uzanıyordu. Eannatum'un Akbabalar Steli, düşmanlarının kesik başlarını ve diğer vücut parçalarını gagalayan akbabaları tasvir etmektedir. İmparatorluğu ölümünden kısa bir süre sonra çökmüştür.

Daha sonra Umma rahip-kralı [[Lugal-zage-si]], Lagaş hanedanının bölgedeki üstünlüğünü devirmiş, ardından Uruk'u fethederek başkent yapmış ve Basra Körfezi'nden Akdeniz'e kadar uzanan bir imparatorluk kurmuştur. Akadlı [[Sargon (Akad kralı)|Sargon]]'dan önceki son etnik Sümer kralıydı.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=http://dx.doi.org/10.1086/nea20697201|başlık=''Mesopotamia: The Invention of the City''. Gwendolyn Leick.|tarih=Aralık 2008|sayı=4|sayfalar=255-256|çalışma=Near Eastern Archaeology|cilt=71|ad=Bradley J.|soyadı=Parker|issn=1094-2076|doi=10.1086/nea20697201}}</ref>
[[Dosya:Prisoners_on_the_victory_stele_of_an_Akkadian_king_circa_2300_BCE_Louvre_Museum_Sb_3.jpg|sol|küçükresim|Akad kralı Sargon'a ait bir zafer steli üzerindeki Sümerli esirler, y. MÖ 2300.Louvre Müzesi.]]

=== Akkad İmparatorluğu ===
{{Ana|Akkad İmparatorluğu}}
[[Akad İmparatorluğu|Akkad İmparatorluğu]], Akkadlı Sargon tarafından MÖ 2234-2154 yılları arasında kurulmuştur ([[orta kronoloji]]). Doğu Sami dili olan [[Akadca]] ilk olarak MÖ 2800 civarında Kiş krallarının özel isimlerinde görülür ve daha sonraki kral listelerinde de korunur. MÖ 2500'lerden kalma tamamen Eski Akadca yazılmış metinler vardır. Eski Akadca kullanımı Büyük Sargon döneminde (MÖ 2334-2279) zirveye ulaşmıştır, ancak o dönemde bile çoğu idari tablet kâtiplerin kullandığı dil olan [[Sümerce]] yazılmaya devam etmiştir. Gelb ve Westenholz Eski Akadcanın üç aşamasını birbirinden ayırır: Sargon öncesi dönem, Akad imparatorluğu dönemi ve onu takip eden Ur III dönemi.<ref name="auto">''Toward the Image of Tammuz and Other Essays on Mesopotamian History and Culture'' by T. Jacobsen</ref>

Akadca ve Sümerce yaklaşık bin yıl boyunca yerel diller olarak bir arada var olmuş, ancak MÖ 1800'lere gelindiğinde Sümerce daha çok akademisyenlerin ve kâtiplerin bildiği bir edebi dil haline gelmiştir. [[Thorkild Jacobsen]], Sargon öncesi ve sonrası dönemler arasında tarihsel süreklilikte çok az kesinti olduğunu ve "Sami ve Sümer" çatışması algısına çok fazla vurgu yapıldığını savunmuştur. Bununla birlikte, Akadcanın Sargon tarafından daha önce fethedilen [[Elam]]'ın komşu bölgelerine de kısa süreliğine empoze edildiği kesindir.<ref name="auto" />

=== Guti dönemi ===
{{Ana|Sümer'in Guti hanedanı}}
Sümer'deki Guti dönemi, Akad İmparatorluğu'nun çöküşünü takiben Mezopotamya'da kabaca MÖ 2141-2050 yılları arasına tarihlenen bir yabancı egemenliği evresine işaret eder. Gutiler, başkentleri Adab şehri olan bir hanedanlık kurmuş ve hanedanlık monarşi ile karakterize edilmiştir.Guti hanedanının sonu, Gutileri ve kralları Tirigan'ı yenerek yönetimi Sümerlilerin eline geçiren Uruk'lu Utu-hengal'in hükümdarlığıyla sona erer.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=http://dx.doi.org/10.2307/1359064|başlık=Beginning and End of the Sumerian King List in the Nippur Recension|tarih=Mart 1963|sayı=2|sayfalar=52-57|çalışma=Journal of Cuneiform Studies|cilt=17|ad=William W.|soyadı=Hallo|issn=0022-0256|doi=10.2307/1359064|erişim-tarihi=6 Kasım 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210709181543/https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.2307/1359064|arşivtarihi=9 Temmuz 2021|ölüurl=hayır}}</ref> 
[[Dosya:Gudea_of_Lagash_Girsu.jpg|sağ|küçükresim|Lagaş'lı [[Gudea]], ele geçen çok sayıda portre heykeliyle ünlü Sümer hükümdarı]]

=== 2. Lagaş Hanedanlığı ===
{{Ana|Lagaş}}
MÖ {{yaklaşık|2200}}-2110 (orta kronoloji)

Akad İmparatorluğu'nun [[Sümer'in Guti hanedanı|Gutiler]] tarafından yıkılmasının ardından, başka bir yerli Sümer hükümdarı olan Lagaş'lı [[Gudea]] yerel olarak öne çıkmış ve Sargon krallarının tanrısallık iddialarının uygulamalarını sürdürmüştür.

Bir önceki Lagaş hanedanı, Gudea ve onun soyundan gelenler de sanatsal gelişimi desteklemiş ve çok sayıda arkeolojik eser bırakmışlardır.

=== Üçüncü Ur Hanedanlığı ===
{{Ana|Üçüncü Ur Hanedanlığı}}
[[Dosya:Drawing_of_the_Ziggurat_of_Ur,_Iraq,_by_Marjorie_V._Duffell_for_C._L._Woolley,_1937.jpg|sol|küçükresim|Büyük Ur Zigguratı, MÖ 2100 civarı, Nasiriye yakınlarında, Irak]]
Üçüncü Ur Hanedanlığı, yaklaşık olarak M.Ö. 2112 - 2004 yılları arasında Sümerlerin yaşadığı son dönemdir ve genellikle "Sümer Rönesansı" olarak da adlandırılır. Bu dönem, Ur kentinin siyasi ve ekonomik olarak yeniden canlandığı, Sümer sanatı ve edebiyatının zirveye ulaştığı bir dönem olarak bilinir.<ref>"The so-called Second Dynasty of Ur is a phantom and is not recorded in the SKL" in {{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=8PNAnIome3AC&pg=PT910|başlık=Pre-Sargonic Period: Early Periods, Volume 1 (2700-2350 BC)|tarih=2008|dil=İngilizce|sayfa=910|yayıncı=University of Toronto Press|isbn=978-1-4426-9047-9|ad1=Douglas|soyadı1=Frayne}}</ref>

Üçüncü Ur Hanedanlığı, aynı zamanda Ur III dönemi veya Neo-Sümer İmparatorluğu olarak da adlandırılır ve Sümerlerin idari ve ekonomik yapısının oldukça merkeziyetçi olduğu bir dönemdir. Dönemin en önemli hükümdarı [[Ur-Nammu]]'dur ve [[Ur-Nammu Kanunları]] ile bilinir. Bu kanunlar, daha sonraki Mezopotamya medeniyetlerini etkilemiş yazılı kanunların en eski örneklerindendir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=The Sumerian City Nippur in the Period of the Third Dynasty of Ur|sayfalar=157-179|dergi=Iraq|yıl=1938|cilt=5|ad=T.|soyadı=Fish|doi=10.2307/4241631|jstor=4241631|s2cid=193037384 |issn= 0021-0889}}</ref>

Bu dönem, M.Ö. 2004 yılında Elamlıların Ur kentini ele geçirmesiyle sona ermiş ve Sümerlerin tarih sahnesinden çekilmesine neden olmuştur.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=AwwNS0diXP4C&pg=PA221|başlık=The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia: The Near East from the Early Bronze Age to the fall of the Persian Empire|tarih=10 Eylül 2009|dil=İngilizce|yayıncı=Routledge|ad=Trevor|soyadı=Bryce|isbn=978-1-134-15907-9}}</ref>[[Dosya:Standard of Ur - War.jpg|küçükresim|upright=1.35|Ur savaşı'nı betimleyen resim]]

=== Sümerlerin sonu ===
Bazı araştırmalarda Sümerlilerin zayıflaması Sümer topraklarındaki tuzlanma ve buna bağlı tarımsal üretimin düşmesi gibi ekolojik nedenlere bağlanır. Yüksek düzeyde buharlaşmanın yaşandığı kurak bir iklimde kötü drene edilen sulanan topraklar, toprakta çözünmüş tuzların birikmesine yol açarak tarımsal verimi ciddi ölçüde düşürmüştür.<ref name="auto12">{{Akademik dergi kaynağı|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol10/number3/pdf/jwsr-v10n3-thompson.pdf|başlık=Complexity, Diminishing Marginal Returns and Serial Mesopotamian Fragmentation|arşivtarihi=19 Şubat 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20120219134627/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol10/number3/pdf/jwsr-v10n3-thompson.pdf|sayı=3|sayfalar=612-652|dergi=Journal of World-Systems Research|yıl=2004|cilt=10|ad=William R.|soyadı=Thompson|doi=10.5195/jwsr.2004.288|ölüurl=unfit|doi-access=ücretsiz}}</ref>

Sümer bölgesinde [[Gılgamış destanı]] gibi [[anlatı]]mlara konu olan büyük bir sel meydana gelmiş ve bu [[Tufan]]'dan sonra bazı şehir devletleri diğerleri üzerinde egemenlik kurmuşlardır. Şehirleri birleştiren kralların ilki, MÖ 2800 yıllarında [[Kiş]] kralı olan [[Etana]] dır. [[Kiş]], [[Erech]], [[Ur (antik kent)|Ur]] ve [[Lagaş]] şehirleri diğerlerine egemen olabilmek için yüzyıllar süren mücadelelere giriştiler. Bu durum Sümerleri dışarıdan gelen düşmanlara karşı zayıf bıraktı. Önce [[Elam]]lılar (MÖ y. 2530-2450) ve sonra Kral [[Sargon]] yönetimindeki (MÖ 2334-2279) [[Akad]]lılar Sümerlere saldırdılar. Sargon hanedanı yaklaşık bir yüzyıl iktidarda kaldı ve şehir devletlerini birleştirdi. Sargon hanedanının yönetim modeli tüm Orta Doğu medeniyetlerini etkilemiştir.<ref name=SUMER/>

Akadlar tarafından çökertilmesi sonrasında Sümerler bir daha eski haline gelemedi. MÖ 2000'li yıllarda bağımsız kimliklerini kaybettiler.{{kaynak belirt}} Ardından gelen [[Akad]] ve [[Babil]] uygarlıkları çoğunlukla Sümerlerin izlerini taşıdılar. Kendilerine özgü dilleri ve çivi yazıları uzun süre yaşadı. Sümer inanışları ve mitolojisi İbranilerin [[Babil sürgünü]] yoluyla Yahudi, Hristiyan ve İslam inanışlarını etkilediği gibi [[Fenike]]-[[Antik Yunanistan|Yunan]]-[[Antik Roma|Roma]] bağlantısıyla da günümüze dek ulaşmıştır.

== Sümer Kralları ==
{{Ana|Sümer kralları listesi}}
Sümer ve yabancı devletlerde hükümdarlık yapan Sümer kralları bulunur.

==Kültür==

=== Sosyal hayat ve Aile ===
Erken Sümer döneminde, ilkel piktogramlar şunu göstermektedir:<ref name="Sayce">{{Kitap kaynağı|yazarbağı=Archibald Sayce|soyadı=Sayce |ad=Rev. A. H.| url=https://archive.org/stream/archaeologyofcun00sayc/archaeologyofcun00sayc_djvu.txt |başlık= The Archaeology of the Cuneiform Inscriptions|basım=2nd revised |yıl=1908 |yayıncı=Society for Promoting Christian Knowledge |yer=London, Brighton, New York |sayfalar=98-100}}</ref>

* "Çanak çömlek çok boldu ve vazoların, kaselerin ve tabakların biçimleri çok çeşitliydi; bal, tereyağı, yağ ve muhtemelen hurmadan yapılan şarap için özel küpler vardı. Vazoların bazılarının sivri ayakları vardı ve çapraz ayaklı sehpalar üzerinde duruyordu; diğerleri düz dipliydi ve kare ya da dikdörtgen ahşap çerçeveler üzerine yerleştirilmişti. Yağ küpleri ve muhtemelen diğerleri de, tam olarak erken [[Mısır]]'da olduğu gibi kille kapatılmıştır. Taştan vazolar ve tabaklar kilden yapılanların taklidi olarak yapılmıştır."
* "Tüylü bir başörtüsü giyilirdi. Öküzünkine benzeyen oyma ayakları olan yataklar, tabureler ve sandalyeler kullanılıyordu. Şömineler ve ocaklar vardı."
* "Bıçaklar, matkaplar, kamalar ve testereye benzeyen bir alet biliniyordu. Mızraklar, yaylar, oklar ve hançerler (ama kılıçlar değil) savaşta kullanılıyordu."
* "Yazı yazmak için tabletler kullanılıyordu. Metal bıçaklı ve ahşap saplı hançerler takılırdı ve bakır levhalara dövülürdü, kolyeler veya yakalar ise altından yapılırdı."
* "Zaman ay olarak hesaplanırdı."

[[Sümer müziği]] ile ilgili önemli kanıtlar vardır. En iyi bilinen örnekleri arasında [[Ur Lirleri]] bulunan [[Lirler]] ve flütler çalınmıştır.<ref name="Goss_2017_mesopotamian_flutes">{{Web kaynağı|url=http://www.flutopedia.com/mesopotamian_flutes.htm|başlık=Gılgamış ve Eski Mezopotamya Flütleri|erişimtarihi=14 Haziran 2017|tarih=15 Nisan 2017|website=Flutopedia|soyadı=Goss|ad=Clint|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170615050808/http://www.flutopedia.com/mesopotamian_flutes.htm|arşivtarihi=15 Haziran 2017|ölüurl=hayır}}</ref>[[Dosya:Reconstructed sumerian headgear necklaces british museum.JPG|küçükresim|upright=1|Bir Sümer başlığı ve gerdanlığı]]

Devlet kentlerden oluşmuştu ve her kent surlarla çevrili idi. [[Kent]] içinde yüksek bir tepeye yapılan [[tapınak]] bulunurdu ki bu sosyal yaşamın merkezini oluşturmaktaydı.

Sümer kültürü erkek egemen ve tabakalıydı. İşbölümü derinleşmişti; 1. sınıfı din adamları ve askerler 2. sınıfı halk 3. sınıfı ise [[köle]]lerin oluşturduğu bir toplumsal hiyerarşi vardı. Sürekli savaşlar sonucunda halktan her insan kolayca köle edinebiliyordu. MÖ 3000-2500 yıllarında yüksek ruhbanlardan oluşan [[egemen sınıf]]lar, dinsel yapıya sahip kent devletlerinin yöneticileri olarak ortaya çıktılar. Bu kral-rahipler dinsel ve siyasal işleri yürütürlerdi. Bir kentin baş rahibi, aynı zamanda o kentin başkanıydı.

Ur III dönemine tarihlenen ve şimdiye kadar keşfedilen en eski kodifikasyon olan [[Ur-Nammu Kanunları]], geç Sümer hukukundaki toplumsal yapıya dair bir fikir vermektedir. ''Lu-gal'' ("büyük adam" ya da kral) altında, toplumun tüm üyeleri iki temel tabakadan birine aitti: "''lu''" ya da özgür kişi ve köle (erkek ''arad''; kadın ''geme''). Bir ''lu''nun oğlu evlenene kadar ''dumu-nita'' olarak adlandırılırdı. Bir kadın (''munus'') kız evlat (''dumu-mi'') olmaktan çıkıp eş (''dam'') olur, ardından kocası ölürse dul (''numasu'') kalır ve aynı kabileden başka bir erkekle yeniden evlenebilirdi.

Evlilikler genellikle gelin ve damadın ebeveynleri tarafından ayarlanırdı;<ref name="Kramer1963">{{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/sumerianstheirhi00samu|başlık=The Sumerians: Their History, Culture, and Character|tarih=1963|yayıncı=The Univ. of Chicago Press|isbn=978-0-226-45238-8|soyadı1=Kramer|ad1=Samuel Noah|url-erişimi=kayıtlı}}</ref> nişanlar genellikle kil tabletlere kaydedilen sözleşmelerin onaylanmasıyla tamamlanırdı.<ref name="Kramer1963" />{{rp|78}} Bu evlilikler, damat gelinin babasına bir gelin hediyesi teslim eder etmez yasal hale gelmiştir.<ref name="Kramer1963" />{{rp|78}} Bir Sümer atasözü ideal ve mutlu evliliği, karısının kendisine sekiz oğul doğurmuş olmasıyla övünen ve hâlâ seks yapmaya hevesli olan bir kocanın ağzından anlatır.<ref name="NemetNejat">{{Kaynak|url=https://archive.org/details/dailylifeinancie00neme/page/132|başlık=Daily Life in Ancient Mesopotamia|tarih=1998|sayfa=[https://archive.org/details/dailylifeinancie00neme/page/132 132]|yayıncı=Greenwood|seri=Daily Life|isbn=978-0-313-29497-6|soyadı=Nemet-Nejat|ad=Karen Rhea|yazarbağı=Karen Rhea Nemet-Nejat}}</ref>

Sümerler genellikle evlilik öncesi cinsel ilişkiden kaçınırlardı. Sümer ya da Akad dillerinde 'bekâret' kelimesinin doğrudan bir karşılığı yoktu. Bunun yerine, kavramı açıklayıcı bir şekilde tanımlamışlardır. Örneğin, Sümerce'de a/é-nu-gi4-a olarak ifade edilir ve 'bekareti bozulmamış' anlamına gelirken, Akadca'da la naqbat olarak ifade edilir ve 'hiç penis tanımamış' anlamına gelir. Akad tıp metinlerinde šišitu terimi kullanılır, ancak bunun özellikle kızlık zarına işaret edip etmediği belirsizdir. İlginç bir şekilde, o dönemde kızlık zarının sağlamlığı, Yakın Doğu'daki daha sonraki kültürlere kıyasla bir kadının bekaretini belirlemede çok daha az önemliydi. Bunun yerine, bekaret değerlendirmeleri çoğunlukla kadının kendi anlattıklarına dayanıyordu.<ref>''Celibacy in the Ancient World: Its Ideal and Practice in Pre-Hellenistic Israel, Mesopotamia, and Greece'' by Dale Launderville, p. 28</ref>

En eski kayıtlardan itibaren, Sümerlerin sekse karşı çok rahat tutumları vardı<ref name="Dening1996">{{Kitap kaynağı|başlık=The Mythology of Sex|bölüm=Chapter 3: Sex in Ancient Civilizations|bölümurl=http://www.ishtartemple.org/myth.htm|tarih=1996|yer=Londra|yayıncı=Macmillan|isbn=978-0-02-861207-2|soyadı=Dening|ad=Sarah|erişim-tarihi=30 Temmuz 2023|arşivtarihi=12 Temmuz 2013|ölüurl=hayır}}</ref> ve [[Sexual ethics|cinsel etik]] bir cinsel eylemin ahlak dışı sayılıp sayılmadığına göre değil, kişiyi ritüel olarak kirli kılıp kılmadığına göre belirlenirdi.<ref name="Dening1996" /> Sümerler yaygın olarak mastürbasyonun hem erkekler hem de kadınlar için cinsel gücü artırdığına inanıyordu,<ref name="Dening1996" /> ve hem tek başlarına hem de partnerleriyle karşılıklı mastürbasyon sık sık yapıyorlardı.<ref name="Dening1996" /> Sümerler [[anal seks]]i de tabu olarak görmüyorlardı.<ref name="Dening1996" /> "Entu" rahibelerinin çocuk doğurması yasaktı<ref name="NemetNejat" /><ref name="Leick2013">{{Kitap kaynağı |başlık=Sex and Eroticism in Mesopotamian Literature|sayfa=219|yer=New York|yayıncı=Routledge|yıl=2013|özgünyıl=1994|isbn=978-1-134-92074-7|soyadı=Leick|ad=Gwendolyn}}</ref> ve [[doğum kontrol]] yöntemi olarak sıklıkla anal seks yapıyorlardı.<ref name="NemetNejat" /><ref name="Dening1996" /><ref name="Leick2013" />

Fuhuş vardı ancak [[kutsal fuhuş]] olup olmadığı net değildir.<ref>{{Kitap kaynağı |soyadı1=Black |ad1=Jeremy A. |soyadı2=George |ad2=A. R. |soyadı3=Postgate |ad3=J. N. |soyadı4=Breckwoldt |ad4=Tina |başlık=A Concise Dictionary of Akkadian |tarih=2000 |yayıncı=Otto Harrassowitz Verlag |isbn=978-3-447-04264-2 |sayfa=151 |url=https://books.google.com/books?id=-qIuVCsRb98C&pg=PA384 |dil=İngilizce}}</ref>

==== Hukuk ====
Tarihte ilk yazılı hukuk kuralları Sümerler tarafından oluşturulmuştur. Bu özellikleri ile Sümerlere dünyadaki ilk Hukuk devleti denebilir. Otoritenin korunmak istenmesi hukuk kurallarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Lagaş Kralı Urukagina ihtilal ile başa gelmiş bir askerdir. Her kanun bir prolog (önsöz), maddeler ve epilog (sonsöz, sonuç) olmak üzere 3'e ayrılır. Urukagina kanunları bu özellikleri barındırmadığı için reform olarak geçer. İlk detaylı ve yukarıda saydığımız özellikleri belirten kanun metni [[Ur-Nammu Kanunları|Ur-Nammu kanunlar]]ıdır. önsöz, 22 madde ve sonsözden oluşur.

=== Dil ve yazı ===
[[Dosya:Sumerian 26th c Adab.jpg|sol|200x200px|Sümer yazısı]]
:{{Ana|Sümerce}}
İlk yazıyı MÖ 3200 yıllarında Sümerler buldu. İlk yazıları şekiller üzerine kurulu yani her varlık ve olay için bir şekil kullandılar. Çivi yazısı işaretleri geçmişteki bir resim yazısına dayanır. Bir kavramı ifade eden işaretlere ideogram adı verilir. Sümerce bilim dünyasındaki genelgeçer görüşe göre yaşayan herhangi bir dille bağlantısı olmayan [[izole dil|izole]] bir dildir. Aralarında Türkçenin de bulunduğu farklı dil aileleriyle ilişki kurmaya yönelik amatör ve profesyonel çalışmalar yürütülmüş olsa da bu çalışmalar genel olarak kabul görmemiştir.<ref name=kaye>{{kitap kaynağı|soyadı1=Hayes|ad1=John|editör1-soyadı=Kaye|editör1-ad=Alan|yıl=1997|yayımcı=Eisenbrauns|başlık=Phonologies of Asia and Africa: Including the Caucasus|sayfalar=1002|url=https://books.google.co.uk/books?id=T6jmziooEk0C&pg=PA1002#v=onepage&q&f=false|erişimtarihi=14 Şubat 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170214102048/https://books.google.co.uk/books?id=T6jmziooEk0C&pg=PA1002#v=onepage&q&f=false|arşivtarihi=14 Şubat 2017|ölüurl=hayır}}</ref><ref>Adam Falkenstein, Das Sumerische, Brill Archive, 1964, s.23</ref><ref>Fischer Weltgeschichte, Band 2, Fischer Bücherei, 1965, s.47</ref><ref>Piotr Michalowski, "Sumerian," ''The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages''." Ed. Roger D. Woodard (2004, Cambridge University Press). s. 19-59</ref>

Sümer dili, bilinen hiçbir dil ailesine ait olmadığı için dilbilimde genellikle izole bir dil olarak kabul edilir; buna karşın [[Akadca]], Afroasiatik dillerin Semitik koluna aittir. Sümerceyi diğer dil ailelerine bağlamak için birçok başarısız girişim olmuştur. Sondan eklemeli bir dildir; başka bir deyişle, morfemlerin ("anlam birimleri") kelimeleri oluşturmak için bir araya getirildiği analitik dillerin aksine, morfemler cümleleri oluşturmak için tamamen bir araya getirilir. Bazı yazarlar, coğrafi özellikler ve çeşitli zanaat ve tarımsal faaliyetler için Proto-Fıratça veya Proto Tigreanca olarak adlandırılan bir alt tabaka veya [[adstratum]] dilinin kanıtı olabileceğini öne sürmüşlerdir, ancak bu başkaları tarafından tartışılmaktadır.<ref name="woods">Woods C. 2006 [http://oi.uchicago.edu/pdf/OIS2.pdf "Bilingualism, Scribal Learning, and the Death of Sumerian"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130429121058/http://oi.uchicago.edu/pdf/OIS2.pdf|tarih=29 Nisan 2013}}. In S.L. Sanders (ed) ''Margins of Writing, Origins of Culture'': 91-120 Chicago</ref>

Bugün Sümer metinlerini anlamak sorunlu olabilir. En zor olanı, çoğu durumda dilin gramer yapısını tam olarak vermeyen ve bilgili kâtipler için bir "[[aide-mémoire]]" olarak kullanılmış gibi görünen en eski metinlerdir.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=The Oxford Handbook of the History of Linguistics|sayfalar=56-57|yer=Oxford|yayıncı=Oxford University Press|yıl=2013|isbn=978-0-19-164343-9|soyadı=Allan|ad=Keith}}</ref>

Akadca, MÖ 3. ve 2. binyılın başlarında bir yerde konuşma dili olarak yavaş yavaş Sümercenin yerini aldı, ancak Sümerce MS 1. yüzyıla kadar Babil ve Asur'da kutsal, törensel, edebi ve bilimsel bir dil olarak kullanılmaya devam etmiştir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://archive./|başlık=A glossary of historical linguistics|sayfa=[https://archive.org/details/glossaryhistoric00camp_191/page/n202 196]|yayıncı=Edinburgh University Press|yıl=2007|isbn=978-0-7486-2379-2|soyadı=Campbell|ad=Lyle|url-erişimi=kısıtlı|yazar2=Mauricio J. Mixco|erişim-tarihi=30 Temmuz 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20130712160429/https://archive./|arşivtarihi=12 Temmuz 2013|ölüurl=hayır}}</ref>

==== Edebiyat ====
Sümerlerin en önemli edebiyat eserleri; [[Gılgamış Destanı]], [[Yaratılış Destanı]] ve [[Tufan]] Hikâyesi'dir. Sümerler kendi ülkelerine Kengir, konuştukları dile Emegir ve kendilerine Sag-giga derlerdi.{{Kaynak belirt}}

=== Din ve mitoloji ===
{{Ana|Sümer mitolojisi}}
====Sümer dini====
[[Dosya:SumerianZiggurat.jpg|küçükresim|upright=1.12|Ziggurat]]
Çok tanrılı inanca sahip Sümerlerin tapınaklarına [[Ziggurat]] denirdi. Zigguratlar yedi katlı olup toplam üç ana bölümden oluşur. İlk katlar erzak deposu, orta katlar okul ve tapınak, son katlar ise rasathane olarak kullanılmıştır. Yazının icadı serüveni bu tapınaklara dayanır. [[Mezopotamya]]'da evler ve tapınaklar, taş az olduğundan kerpiç ve tuğladan yapılmıştır. Hem bu özelliğinden hem de sık sık istilalara uğradığından bu yapılar günümüze kadar ulaşmamıştır.

Sümerlerde hissedilen her nesnenin bir Tanrısı vardı ve insan görünümündeydiler, fakat insanüstü güçleri olan ölümsüz varlıklardı. Tanrılar, insanlara ne istediklerini bildirmez. Ancak insanlar onlara, kendilerinden istenileni sorarak öğrenebilirdi.

====Tanrılar====
[[Dosya:Mesopotamian cylinder seal impression.jpg|küçükresim|Bir mühürde ilah Annunaki tasviri]]

Sümer mitolojisinin en önemlilerinden [[Gılgamış Destanı]]'nda da adları geçen tanrılardan başlıcaları şunlardır:

* [[Anu]] veya An: [[Gök]] tanrısı, önceleri baş tanrıyken sonra yerini hava tanrısı Enlil almıştır.
* [[Enlil]]: [[Hava]] tanrısı, tanrıların babası, tapınağı Ekur Nippur kentindeydi.
* [[Enki]]: Bilgelik tanrısı
* Nimmah ([[Ninhursag]]): Ulu hanım, ana-tanrıça
* Nanna ([[Sin (mitoloji)]]): [[Ay]] tanrısı
* Utu ([[Şamaş]]): [[Güneş]] tanrısı, ay tanrısı Nanna'nın oğlu.
* Ecem ([[Kueen]]): [[Kraliçe]] Soylular tanrıçası.
* İnanna ([[İştar]]): [[Aşk]] ve [[Bereket]] Tanrıçası
* [[:en:Ninti|'''Ninti''']]: Sümer hayat tanrıçasıdır. Ninhursag tarafından Enki'nin vücudunu iyileştirmek için yaratılan sekiz tanrıçadan biridir. Ti kaburga anlamına gelir ve O'nun özel tedavi alanı kaburgalardır. Enki yasak çiçeklerden yemiş ve bu sebeple Ninhursag tarafından lanetlenmişti. Ninhursag O'nu iyileştirmek için diğer tanrılar tarafından ikna edilir. Bu hikâye daha sonra [[Tevrat]]'ın Genesis (yaratılış) bölümünde anlatılan [[Adem ile Havva]]'nın yaratılış hikâyesinin kaynağı olarak değerlendirilmiştir.

==== Yaratılış mitosu ====
Sümer inanışına göre başlangıçta gök ile yer birdi. Daha sonra gök ile yer, tanrılar tarafından ayrılmıştır. Sümer inanışında evrenin kökeni şu şekilde açıklanır:

#Başlangıçta ''ilksel'' deniz vardı; kökeni veya doğuşu konusunda bir şey söylenmemektedir, Sümerler onu her zaman varmış gibi düşünmüş olabilirler.
#İlksel deniz gök ile yerin birliğinden oluşan kozmik dağı vücuda getirdi.
#Tanrılar insan biçiminde kişileştirildiğinde, Anu (gök) eril Ki (yer) dişildi. Onların birleşmesinden hava tanrısı Enlil doğdu.
#Hava tanrısı Enlil yerden göğü ayırdı ve babası Anu göğü ele geçirirken, Enlil annesi Ki'yi, yeri, ele geçirdi. Enlil ile annesi Ki'nin birleşmesi- tarihsel devirlerde Ninmah, "yüce kraliçe", Ninhursag, "kozmik dağın kraliçesi"; Nintu, "doğurgan kraliçe" gibi çeşitli adlar verilen tanrıçayla özdeşleştirilmiş olabilir- evrenin düzenlenmesini, insanın yaratılışı ve uygarlığın kuruluşunu başlattı.<ref>Kramer, Samuel Noah, [[Sümer Mitolojisi]], s.83</ref>

Bu konu aşağıdaki "Gılgamış, Enkidu ve Ölüler Diyarı" adlı Sümer şiirinin giriş bölümünde şöyle anlatılmaktadır:
[[Dosya:SacerdoteSumerio.jpg|küçükresim|upright=0.84|Sümer heykelciği]]

:''Gök yerden uzaklaştıktan sonra,
:Yer gökten ayrıldıktan sonra,
:İnsanın adı konduktan sonra,

:Anu göğü ele geçirdikten sonra,
:Enlil yeri ele geçirdikten sonra,
:Ereşkigal Kur'un ödülü olarak ele geçirilip götürüldükten sonra,

:O denize açıldıktan sonra,
:Baba Kur'a doğru denize açıldıktan sonra,
:Enki Kur'a doğru denize açıldıktan sonra;
:(Kur) krala ufak taşlar fırlattı,
:Enki'ye koca taşlar fırlattı;
:Onun küçük taşları, el kadar taşlar,
:Onun koca taşları,... kamışların taşları,
:Enki'nin gemisinin omurgası,
:Saldıran kasırgaya benzeyen savaşta yenildi;

:Krala karşı, geminin serenindeki sular,
:Kurt gibi yutuyordu,
:Enki'ye karşı, geminin ardındaki sular,
:Aslan gibi vuruyordu'.<ref>Kramer, Samuel Noah, [[Sümer Mitolojisi]], s.80</ref>

Şiirden anlaşıldığı üzere başlangıçta bütün olan gök ve yer birbirlerinden ayrıldı ve böylece insanın yaratılışı buyruldu. Ardından gök tanrısı Anu göğün, yer tanrısı Enlil de yerin hâkimi oldular.

===== İnsanın yaratılışı =====
Sümer mitolojisinde insanın tanrılara hizmet etmesi için yaratıldığı anlatılır. Hava tanrısı Enlil tanrılara hizmet etmeleri maksadıyla Enki'nin tavsiyesiyle tahıl tanrıçası Aşnan ile sığır tanrı Lahar'ı yaratmıştır. Ancak bu iki tanrı bir gün öyle bir kavgaya tutuşmuşlar ki tüm işleri yapmaz olmuşlar. Kendilerine hizmet edilmeyen tanrılar, yeryüzündeki işleri yapmaktan yorulmuşlar ve bu konuyu Enki'ye götürüp şikayette bulunmuşlar. Uyuduğu için olan bitenden haberi olmayan Enki, tanrıça Nammu ve doğum tanrısı Ninmah'a insanı yaratması emrini vermiştir. Ninmah ve Nammu "derin suların üzerindeki" "balçığı" kararak şekil bakımından tanrılara benzeyen; ancak onların ölümsüzlük yeteneklerine sahip olmayan insanı yaratmışlar. İnsanın yaratılışı şerefine verilen şölende bütün tanrılar içerek sarhoş olmuşlar. Sarhoşluğun tesiriyle Ninmah'ın yarattığı altı insanın hepsi kusurlu olmuş. Ardından Enki'nin yarattığı insan da akli ve fiziksel bakımdan kusurlu olmuş. Hatasını düzeltmesi için Ninmah'tan yardım isteyen Enlil'i tanrı Ninmah yaptığı hatadan dolayı lanetlemiş.

Sümerlerde insanın yaratılışına dair diğer bir hikâye günümüz [[Adem]] inancına da kaynaklık ettiği düşünülen [[Adapa (mitoloji)|Adapa]] efsanesidir. Yasak meyve, cennet ve sonsuz yaşamdan kovulma, medeniyet bilgilerine veya sanatlarına sahip olma gibi Adem'e atfedilen diğer sıfat ve fiillere benzer niteliklere sahiptir.

==== Sümer Mitolojisinin günümüze etkileri ====
Arif Tekin'e göre, Sümer mitolojisine ait birçok unsur [[İbrani]]lerin [[babil sürgünü]] gibi değişik yollar ve etkileşimlerle günümüze kadar değişimler geçirerek gelmiş, kutsal kitaplara konu olmuştur. Bunların başlıcaları yaratılış ve tufan efsanelerinde karşımıza çıkar. Başlıca temalar: Gök ve yer bitişik iken sonradan ayrılması, her şeyin sudan veya su üzerinde yaratılması, insanın balçıktan ve tanrıya (tanrılara) benzer şekilde yaratılması, erkeğe ait Ti (Sümercede yaşam özü ve kaburga anlamlarına gelmektedir) kullanılarak kadının yaratılması, ilk insanların bin (veya binlerce) yıl yaşaması, insanın Gökteki bilgiye ulaşmak için çabalaması ve bunun tanrıları sinirlendirmesi, tufan, gemi yapımı ve her canlıdan bir çiftin gemiye alınması vb.<ref>[https://archive.today/20121201133850/http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:xWgTEspGS8cJ:http://www.tabularatalanayalanabalta.com/Arif%2520Tekin.htm%2Barif+tekin+%22kuran%C4%B1n+k%C3%B6keni%22+yalana+talana+balta&hl=tr&gbv=2&gs_l=heirloom-serp.3...9234.14593.0.15687.12.12.0.0.0.0.735.735.6-1.1.0...0.0...1c.1.JXdzEMPFuG8&spell=1&ct=clnk] Arif tekin, Sümerlerden İslam’a Kutsal Kitaplar ve Dinler</ref>

[[Orhan Hançerlioğlu]]'nun ifadeleri; "Sümer Tanrısı Marduk’un büyük önemi, üç büyük tektanrıcı dine kaynaklık etmiş olmasıdır. Tevrat’la İncil’deki hikâyelerin çoğu Sümer efsaneleridir. Nuh ve Tufan hikâyesinin aslı olan bu Sümer efsanesi, Tevrat’la İncil’den dört bin yıl öncedir. Gene aynı bölgede, MÖ XX. yüzyılda yaşamış olan Kral Hamurabi kanunları, Tevrat kurallarına kaynaklık etmişlerdir. Samuel Reinach, Orpheus adlı kitabında şöyle demektedir: Hamurabi kanunları için ileri sürülmesi gelenek haline gelen tarihten yedi yüzyıl önce yapılmıştır. Eğer Musevi kanunlarının Musa’ya Tanrı tarafından yazdırıldığı doğruysa, Tanrı, Hamurabi’nin yapıtını aşırmış demektir."<ref>{{Web kaynağı |url=http://web.itu.edu.tr/~bulu/favorite_books_files/dusunce_tarihi_v01.pdf |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=20 Şubat 2017 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150402192737/http://web.itu.edu.tr/~bulu/favorite_books_files/dusunce_tarihi_v01.pdf |arşivtarihi=2 Nisan 2015 |ölüurl=evet }}</ref>

(Ayrıca bakn; [[Utnapiştim]], [[Ziusudra]])

=== Bilim ===
Sümerler bölgeye yerleştiklerinde, [[çanak]]-[[çömlek]] yapmayı ve [[maden]]leri işlemeyi biliyorlardı. Aşağı [[Mezopotamya]]'da [[Dicle]] ve [[Fırat]] nehirleri kıyısında [[Uruk]], [[Lagaş]], [[Eridu]], [[Ur (antik kent)|Ur]], [[Kiş]] gibi kent devletleri kurdular. Gelişmiş bir [[yapı]] tekniği kullanıyorlardı. Yerleştikleri kesimlerde muazzam bir [[Sulama|sulama sistemi]] kurup, [[kanal]]lar, [[barajlar]] ve bentlerle hem [[sel]]i önleyip [[bataklıkları]] kuruttular hem de düzenli [[sulama]]ya dayalı bir [[tarım]] geliştirdiler. [[Tekerlek|Tekerleği]] de icat eden bu toplum tarlaları öküzlerin çektiği [[saban]]larla sürüyorlardı.

60 rakamına dayanan seksajismal [[sayı]] sistemini kullanan Sümerlerin "sos" dedikleri bu 60'lık birim bütün [[zaman]] ve mekân hesaplarında kullanılmaktaydı ve onları bir uyum içerisinde birbirine bağlıyordu. [[Ay (zaman)|Ay]]ı 30, yılı 360 [[gün]] olarak hesapladılar. [[Gece]] ve [[gündüz]]ü on ikişer [[saat]]e böldüler. Bir yılı 12 ay olarak hesapladılar. [[Ay]] ve [[Güneş]] tutulmasını hesapladılar. [[Aritmetik]] ve [[geometri]]nin temellerini attılar. [[Çarpma]] ve [[bölme]] cetvellerini buldular. [[Daire]]yi 360 dereceye böldüler.
===Matematik===
4000 M.Ö.'de Sümerler karmaşık bir [[metroloji]] sistemi geliştirdi. Bu gelişmiş metroloji, aritmetik, geometri ve cebirin yaratılmasıyla sonuçlandı. Sümerler [[matematik]] ve [[geometri]]nin temellerini attılar. (Dört işlemi bulmuşlar, dairenin alanını hesaplamışlar, çarpma ve bölme cetvelleri hazırlamışlardır.)

MÖ 2600'den itibaren Sümerler kil tabletlere [[çarpım tablosu|çarpım tabloları]] yazdılar, [[geometrik|geometri]] alıştırmaları ve [[bölme]] problemleriyle uğraştılar. [[Babil rakamları]]'nın en eski izleri de bu döneme aittir.<ref>Duncan J. Melville (2003). [http://it.stlawu.edu/~dmelvill/mesomath/3Mill/chronology.html Third Millennium Chronology] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20180707213616/http://it.stlawu.edu/~dmelvill/mesomath/3Mill/chronology.html|tarih=7 Temmuz 2018}}, ''Third Millennium Mathematics''. [[St. Lawrence University]].</ref>

Yaklaşık MÖ 2700–2300 döneminde [[abaküs]]'ün ilki ve [[Altmışlık sayı sistemi]]'nin ardışık büyüklük sıralarını sınırlayan ardışık sütun tablosu görüldü.<ref>{{Kitap kaynağı |soyadı= Ifrah |ad= Georges |yıl= 2001 |başlık= The Universal History of Computing: From the Abacus to the Quantum Computer |yayıncı= John Wiley & Sons, Inc. |yer= New York, NY | isbn = 978-0-471-39671-0 | url = https://archive.org/details/unset0000unse_w3q2 |sayfa=11}}</ref> Sümerler, basamak değeri sayı sistemini ilk kullananlardı. Sümerlerin astronomik hesaplamalarda bir tür sürgülü cetvel kullanmış olabileceğine dair anekdotsal kanıtlar da var. Bir üçgenin alanını ve bir küpün hacmini ilk bulan onlardı.<ref>{{Kitap kaynağı| url= https://books.google.com/books?id=BKRE5AjRM3AC&q=sherlock+holmes+in+babylon |başlık=Sherlock Holmes in Babylon: and other tales of mathematical history | ad1=Marlow |soyadı1=Anderson | ad2=Robin J. |soyadı2=Wilson |yıl= 2004 |erişimtarihi=29 Mart 2012| isbn= 978-0-88385-546-1}}</ref>

=== Sanat ===
Sümerler büyük sanatçılardı. Sümer eserleri, [[lapis lazuli]], mermer ve diorit gibi diğer ülkelerden ithal edilen ince yarı değerli taşlar ve dövülmüş altın gibi değerli metallerin tasarıma dahil edilmesiyle büyük ayrıntı ve süsleme gösterir. Taş nadir bulunduğu için heykeltıraşlığa ayrılmıştır. Sümer'de en yaygın malzeme kildi, sonuç olarak birçok Sümer nesnesi kilden yapılmıştır. Altın, gümüş, bakır ve bronz gibi metallerin yanı sıra deniz kabukları ve değerli taşlar en iyi heykeller ve kakmalar için kullanılmıştır. Silindir mühürler için lapis lazuli, kaymaktaşı ve serpantin gibi daha değerli taşlar da dahil olmak üzere her türden küçük taşlar kullanılmıştır.

En ünlü başyapıtlardan bazıları, dünyanın günümüze ulaşan en eski telli çalgıları olarak kabul edilen Ur Lirleridir. Bunlar Leonard Woolley tarafından Ur Kraliyet Mezarlığı'nda 1922-1934 yılları arasında yapılan kazılarda keşfedilmiştir.<gallery widths="170px" heights="170px">
Dosya:Cylinder_seal_and_modern_impression-_ritual_scene_before_a_temple_facade_MET_DP270679.jpg|Üzerinde tapınak cephesi önünde bir ritüel sahnesi bulunan silindir mühür ve baskı; MÖ 3500-3100; bitümlü kireçtaşı; yükseklik: 4,5&nbsp;cm; [[Metropolitan Museum of Art|Metropolitan Sanat Müzesi]] (New York)
Dosya:Raminathicket2.jpg|[[Çalılıktaki Koç]]; MÖ 2600-2400; altın, bakır, deniz kabuğu, lapis lazuli ve kireçtaşı; yükseklik: 45,7&nbsp;cm; Ur Kraliyet Mezarlığı'ndan (Dhi Qar Valiliği, Irak); [[British Museum]] (Londra)
Dosya:Denis_Bourez_-_British_Museum,_London_(8747049029)_(2).jpg|[[Ur Standardı]]; MÖ 2600-2400; ahşap üzerine kabuk, kırmızı kireçtaşı ve lapis lazuli; uzunluk: 49,5&nbsp;cm; Ur Kraliyet Mezarlığı'ndan; British Museum
Dosya:Bull's_head_ornament_for_a_lyre_MET_DP260070.jpg|Bir lirden boğa başı süsü; MÖ 2600-2350; kabuk ve lapis lazuli kakmalı bronz; yükseklik: 13,3&nbsp;cm, genişlik: 10,5&nbsp;cm; [[Metropolitan Museum of Art|Metropolitan Sanat Müzesi]]
</gallery>

=== Tarım ve avcılık ===
Sümerler belki de MÖ 5000-4500 gibi erken bir tarihte tarımsal bir yaşam tarzını benimsemişlerdir. Bölge, organize sulama, büyük ölçekli yoğun toprak işleme, saban tarımının kullanıldığı tek ürün yetiştirme ve bürokratik kontrol altında tarımsal uzmanlaşmış işgücü kullanımı gibi bir dizi temel tarım tekniği sergilemiştir. Tapınak hesaplarının bu organizasyonla yönetilmesi gerekliliği yazının gelişmesine yol açmıştır (MÖ 3500 civarı) Erken Sümer Uruk döneminde, ilkel [[piktogram]]lar koyun, keçi, sığır ve domuzun evcilleştirildiğini göstermektedir. Başlıca yük hayvanları olarak öküzleri, başlıca taşıma hayvanları olarak eşekleri ya da atları kullanmışlardır ve "yünlü giysilerin yanı sıra kilimler de hayvanların yünlerinden ya da kıllarından yapılırdı... Evin yan tarafında ağaçlar ve diğer bitkilerle ekili kapalı bir bahçe vardı; tarlalarda buğday ve muhtemelen diğer tahıllar ekiliyordu ve sulama amacıyla [[şaduf]] kullanılıyordu. Bitkiler saksılarda ya da vazolarda da yetiştiriliyordu. "Sümerler bilinen ilk bira içen toplumlardan biriydi. Tahıllar bol miktarda bulunuyordu ve erken dönem biralarının ana maddesini oluşturuyordu. Buğday, arpa ve karışık tahıl biralarından oluşan çok çeşitli biralar üretmişlerdir. Bira yapımı Sümerler için çok önemliydi. [[Gılgamış Destanı]]'nda Enkidu'nun Gılgamış halkının yiyecekleri ve birasıyla tanıştırıldığı zaman bu konuya değinilmiştir: "Ülkenin geleneği olduğu gibi birayı iç... Birayı içti -yedi testi! ve genişledi ve sevinçle şarkı söyledi!" Sümerler, Mısır'da kullanılanlara benzer sulama teknikleri uygulamışlardır. Amerikalı antropolog [[Robert McCormick Adams, Jr.|Robert McCormick Adams]], sulamanın gelişmesinin kentleşmeyle ilişkili olduğunu ve nüfusun %89'unun kentlerde yaşadığını söylüyor.

Arpa, nohut, mercimek, buğday, hurma, soğan, sarımsak, marul, pırasa ve hardal yetiştiriyorlardı. Sümerler çok sayıda balık avlıyor, kümes hayvanı ve ceylan avlıyorlardı.

Sümer tarımı büyük ölçüde sulamaya bağlıydı. Sulama, şaduf, kanallar, bentler, savaklar ve rezervuarlar kullanılarak gerçekleştiriliyordu. Dicle'nin ve daha az olmak üzere Fırat'ın sık sık şiddetli taşkınlara maruz kalması, kanalların sık sık onarılması ve sürekli olarak alüvyonların temizlenmesi gerektiği ve ölçüm işaretlerinin ve sınır taşlarının sürekli olarak değiştirilmesi gerektiği anlamına geliyordu. Hükûmet, zenginlerin kendilerini muaf tutabilmelerine rağmen, bireylerin kanallarda bir [[Angarya (iş)|angarya]] içinde çalışmalarını zorunlu kılıyordu.

"Sümer Çiftçi Almanağı "ndan bilindiği üzere, sel mevsiminden sonra ve Bahar ekinoksu ile Akitu veya Yeni Yıl Festivali'nden sonra, çiftçiler kanalları kullanarak tarlalarını sular ve ardından suyu tahliye ederlerdi. Daha sonra öküzlere toprağı ezdirip yabani otları öldürtürlermiş. Daha sonra tarlaları kazmalarla sürüklerlerdi. Kuruduktan sonra, tohum ekmeden önce toprağı üç kez sürüyor, tırmıklıyor ve bir çapa ile toz haline getiriyorlardı. Ne yazık ki, yüksek buharlaşma oranı tarlaların tuzluluğunda kademeli bir artışa neden olmuştur. [[Üçüncü Ur Hanedanı|Ur III]] dönemine gelindiğinde çiftçiler ana ürün olarak buğdaydan tuza daha dayanıklı olan arpaya geçmişlerdi.

Sümerler ilkbaharda bir orakçı, bir bağlayıcı ve bir demet taşıyıcıdan oluşan üç kişilik ekipler halinde hasat yaparlardı. Çiftçiler, tahıl başlarını saplarından ayırmak için öküzlerin çektiği harman arabalarını kullanır ve ardından tahılı ayırmak için harman kızaklarını kullanırlardı. Daha sonra tahıl/saman karışımını harmanlarlardı.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/drinkculturalhis00gate_0/page/5|başlık=Drink: A Cultural History of Alcohol|sayfa=[https://archive.org/details/drinkculturalhis00gate_0/page/5 5]|yayıncı=Gotham Books|yıl=2008|isbn=978-1-59240-303-5|soyadı1=Gately|ad1=Iain}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Footprints of Early Man|url=https://archive.org/details/b2982767x|yayıncı=Blackie & Son Limited|yıl=1927|soyadı=Mackenzie|ad=Donald Alexander}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Heartland of Cities|url=https://archive.org/details/heartlandofcitie0000adam|yayıncı=University of Chicago Press|yıl=1981|soyadı=Adams|ad=R. McC.}}</ref><ref>By the sweat of thy brow: Work in the Western world, Melvin Kranzberg, Joseph Gies, Putnam, 1975</ref>

==== Astronomi ve burçlar ====
Sümerler [[Gökbilim|astronomide]] de gelişmişlerdir. Burçları ilk Sümerler bulmuştur ve günümüze değin gelmiştir.

Artıklı ve doğru bir takvim kullanmışlar, bir ayı 30, bir yılı 360 gün olarak hesaplamışlardır. Ayrıca Güneş saatini icat etmişlerdir. Dünyada ilk kez ay yılı hesabına dayanan takvimi Sümerler bulmuşlardır.

== Türk edebiyatında Sümerler ==
[[Cevat Şakir Kabaağaçlı]], eserlerinde Sümerlerin Mezopotamya bölgesine Orta Asya'dan göç ettiklerini belirtir. Sümer medeniyeti ile Orta Asyalılar arasındaki benzerlikler ortaya atılarak bu tez ispatlanmaya çalışılmıştır.<ref>Altıncı Kıta Akdeniz, Halikarnas Balıkçısı</ref> Orta Asya ve Sümer kültüründe dağların doruklarının kutsal sayılması ve dağların doruklarında yaşayan çeşitli tanrılara inanılması gibi benzerlikler iki bölge arasında köken birliği ya da kültür etkileşimi olduğunun kanıtı olarak öne sürülmüştür.<ref>Son Truvalılar, Sinan Meydan, s. 96</ref>

== Ayrıca bakınız ==
* [[Sümerce]]
* [[Sümer ve Türk Dillerinin Tarihî İlgisi ve Türk Dilinin Yaşı Meselesi]]
* [[Sümer mitolojisi]]
* [[Sümer kralları listesi]]

== Kaynakça==
{{kaynakça}}

== Dış bağlantılar ==
*[https://web.archive.org/web/20130511095150/http://www.mitoloji.gen.tr/pandoranin-kutusu.html] Sümer, Yahudi ve Yunan Mitolojisi
*[http://turkoloji.cu.edu.tr/GENEL/27.php]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120415112607/http://turkoloji.cu.edu.tr/GENEL/27.php |tarih=15 Nisan 2012 }} Sümer, Türk ve İslam mitolojisi

{{Antik Mezopotamya konuları}}{{Irak konuları}}{{Antik Suriye ve Mezopotamya}}

{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Sümer| ]]