Rol (dilbilim)

Başlığın diğer anlamları için Rol (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Rol, theta rolü veya θ-rolü, üretici dilbilgisinde eylem tarafından ad öbeklerine yüklenen ve başın anlamsal içeriğiyle belirlenen anlambilimsel özelliktir. Örneğin, koymak fiili üç üye gerektirir:

1) Öğrenci₁ kitabını₂ sıraya₃ koydu.

Yukarıdaki örnek cümlede, öğrenci ad öbeğine kılıcı rolü, kitabını ad öbeğine etkilenen rolü ve sıraya ad öbeğine erek rolü koy- eylemi tarafından yüklenmiştir.

Teta rolleri, yönetim ve bağlama kuramında ve dönüşümsel dilbilgisi kuramında önemli yere sahiptir.

Tematik ilişkiler

"Teta rolü" terimi, genellikle tematik ilişkiler terimiyle birbirinin yerine kullanılır (özellikle üretici dilbilgisi çerçevesinde - bir istisna için bkz. Carnie 2006). Bunun nedeni basittir: teta rolleri tipik olarak tematik ilişkilere atıfta bulunur. Özellikle, teta rolleri genellikle içlerindeki en belirgin tematik ilişki ile anılır. Örneğin eylemi bilinçli bir şekilde gerçekleştiren bir ad öbeğinin, ki bu genelde dışsal üyedir, belirli bir rol ile anılır. Bu role ise kılıcı rol denir.

• Tematik ilişkiler, isim öbekleri ile gösterilen varlıkların(örn. Özne, nesne vs.) fiil tarafından belirtilen eyleme veya duruma karşı taşıdıkları anlamsal ilişkileri ifade eder. Buna karşılık, teta rolleri, zorunlu üyelerin sayısı, türü ve yerleşimi hakkında sözdizimsel bir kavramdır. Örneğin, Köpek mamayı yedi cümlesinde
  • iki argüman bulunmalıdır (köpek ve mama) ve
  • Köpek iradeye ve eylemi yapma yeteneğine sahip olmalı ve
  • kuru mama yenebilecek bir şey olmalı

Bu kriterlerin hepsi teta rolleriyle ilgili bir durumdur, bir başka deyişle üye sayısı ve türüdür. Üyenin gerçek anlamsal türü tematik ilişki ile tanımlanır. Örneğin,

• Taylan örümceklerden korkar.

cümlesinde Taylan ad öbeği, eylemi bilinçli yapan bir dışsal üye(kılıcı) gibi görünse de aslında içsel üyedir(etkilenen). Buna karşılık, örümcekler ad öbeği içsel üye gibi görünse de aslında dışsal üyedir ve bundan dolayı kılıcı rolünü üstlenmektedir, çünkü Taylan’ı korkutan onlardır. Bir başka deyişle, varlıklar kendi kendine korkamaz. Teta rolleri özetle sözdizimsel olarak kaç tane üyeye yüklenmek zorunda olduğuyla ilgiliyken, tematik ilişkiler bu yüklenen rollerin anlamsal olarak nasıl algılanacağıyla ilgilidir.