Kaya balığı sayfasının kaynağını görüntüle

{{Otomatik taksokutu
| ad = Kaya balığı
| resim = Partnergrundel Amblyeleortis guttata 060311.jpg
| resim_bilgi =''[[Amblyeleotris guttata]]''
| takson = Gobiidae
| altbölüm_sıra =Alt familyalar
| altbölüm =
[[Amblyopinae]]<br />
[[Gobiinae]]<br />
[[Gobionellinae]]<br />
[[Oxudercinae]]<br />
[[Sicydiinae]]<br />
}}
'''Kaya balığı''', oldukça geniş bir balık türü ailesi olan 200'den fazla [[cins]]i ve 2.000'den fazla [[tür]]ü bulunan '''Gobiidae''' [[familya]]sından bir [[balık]]tır.<ref>{{FishBase family | family = Gobiidae | month = January | year = 2006}}</ref> Çoğunluğu tipik olarak 10&nbsp;cm (4 inç) büyüklüğünde olup, göreceli olarak oldukça küçüktürler. Bu türden ''[[Trimmatom nanus]]'' ve ''[[Pandaka pygmaea|Cüce kayabalığı]]'', dünya üzerinde bilinen en küçük [[Omurgalılar|omurgalı]] türlerindendir ve büyüdüklerinde boyları 1&nbsp;cm'nin (3/8) altında olur. ''[[Gobioides]]'' ve ''[[Periophthalmodon]]'' cinsleri gibi bazı kaya balığı türleri ise 30&nbsp;cm (1&nbsp;ft) uzunluğa kadar ulaşabilir veya bu boyu da aşabilirler. Az sayıda insan için bir gıda olarak önemi bulunmasına rağmen, özellikle ''[[morina]], [[mezgit balığı]], [[barramundi]], [[yassı balıklar]]'' kadar ticari açıdan önemi olan balıklardır. Pek çok ülkede önemli bir av türüdürler. ''[[Brachygobius]]'' (''yaban arısı balığı'') gibi bazı kaya balığı türlerine ise, akvaryumlarda beslemek için yoğun ilgi gösterilmektedir.

== Tanım ==
{{Çoklu resim
| direction = vertical
| width = 220
| image1 =Warasubo0903.jpg
| alt1 =
| caption1 =[[Amblyopinae]]: ''[[Odontamblyopus lacepedii]]''
| image2 =Neogobiusfluviatilisandkessleri.JPG
| alt2 =
| caption2 =[[Benthophilinae]]: maymun kaya balığı (''[[Neogobius fluviatilis]]'') ve kendini beğenmiş kaya balığı (''[[Ponticola kessleri]]'')
| image3 =Microgobius gulosus2.jpg
| alt3 =
| caption3 =[[Gobiinae]]: palyaço kaya balığı (''[[Microgobius gulosus]]'')
| image4 =Tridentiger brevispinis(Hamamatsu,Shizuoka,Japan,2007).jpg
| alt4 =
| caption4 =[[Gobionellinae]]: ''[[Tridentiger brevispinis]]''
| image5 =GambianMudskippers.jpg
| alt5 =
| caption5 =[[Oxudercinae]]: Atlantik çamur zıpzıpı (''[[Periophthalmus barbarus]]'')
| image6 =Sicyopterus stimpsoni01.gif
| alt6 =
| caption6 =[[Sicydiinae]]: ''[[Sicyopterus stimpsoni]]''

}}
Kaya balığı morfolojisinin en belirgin özelliği, balığın emiciliğini oluşturan disk şeklinde [[balık yüzgeci|leğen yüzgeçleri]] bulunmasıdır. Bu emiciliğe sahip leğen yüzgeçleri [[Remora]]lar veya [[Lumpsucker]]lar gibi ama [[sırt yüzgeci]]nden anatomik olarak farklıdırlar ve benzerlik [[yakınsak evrim]]in ürünüdür. Balık genellikle kayalara ve mercanlara bir uyum içerisinde emicilik yaparken görülebilir ve kaya balıkları akvaryumlarda tankın cam duvarlarına sürekli yapışmış ve emer vaziyette görülürler.

== Alt familyalar ==
{{Ana|Gobiidae cinsleri listesi}}
Gobiidae altı ana alt familya içerir.

=== Amblyopinae ===
{{Ana|Amblyopinae}}
Alt familya Amblyopinae türü üyeleri yılan balığı veya solucan balığı olarak da bilinen ince, uzun ve çamurda yaşayan kaya balıklarıdır. Bunların iki sırt yüzgeçleri bir zar yapısı ile bağlıdır ve gözleri son derece küçüktür. Renkleri genellikle pembe, kırmızı veya mordur. Amblyopinae'ler 12 cins ve yaklaşık olarak 23 tür içerir.<ref name="murdy11">{{Kitap kaynağı|yazar=Edward Murdy|yazar =B.G. Kapoor|başlık =The Biology of Gobies|bölüm =Systematics of Amblyopinae|yayıncı =Science Publishers|yıl =2011|sayfa=107–118|isbn =978-1-4398-6233-9|doi=10.1201/b11397-10}}</ref><ref name="worms">{{Web kaynağı | yazar = WoRMS | yıl = 2012 |id= 267093 | başlık = Amblyopinae | url = http://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=267093 | erişimtarihi = 27 Şubat 2012 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20131029214609/http://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=267093 | arşivtarihi = 29 Ekim 2013}}</ref>

=== Benthophilinae ===
{{Ana|Benthophilinae}}
Benthophilinae üyeleri Ponto-Hazar bölgesi ([[Marmara Denizi]], [[Karadeniz]], [[Azak Denizi]], [[Hazar Denizi]] ve [[Aral Denizi]]'ndeki türler de dahil olmak üzere) endemiktir.<ref>Simonović P.D., Nikolić V.P., Skóra K.E. (1996) [http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1095-8649.1996.tb00098.x/abstract Vertebral number in Ponto-Caspian gobies: phylogenetic relevance] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20151128120642/http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1095-8649.1996.tb00098.x/abstract |tarih=28 Kasım 2015 }}. J. Fish Biol., 49: 1027–1029.</ref>  Alt familya temsilcilerinin leğen yüzgeçleri ve uzun sırt ile anal yüzgeçleri birleşmiştir.<ref>Miller P.J. (1986) Gobiidae. In: Whitehead P.J.P., Bauchot M.-L., Hureau J.-C., Nielsen J., Tortonese E. (eds.) Fishes of the North-eastern Atlantic and the Mediterranean, Vol. 3. UNESCO, Paris.</ref> Yetişkin ve bu tür ile yakından ilişkili bir [[Gobiinae]] ile alt familyası, [[yüzgeç]] zarının [[yüzme kesesi]] ve [[göğüs yüzgeci]]nin en üstünde bulunması nedeniyle ayırt edilebilir.<ref>Pinchuk V.I. (1991) K voprosu o grupirovkakh vidov v predelakh roda ''[[Neogobius]]'' (Perciformes). Voprosy Ikhtiologii, 31: 380–393.</ref> Bu türün üyelerine [[Maymun kaya balığı]], [[Kendini beğenmiş kaya balığı]] ve [[İribaş kaya balığı]] da dâhildir.

=== Gobiinae ===
{{Ana|Gobiinae}}
Gobiinae üyeleri gerçek balığı olarak bilinir. 2000 tür ve 150 cins içeren Gobiidae familyasının alt familyası olarak en yaygın balık türüdür.

=== Gobionellinae ===
{{Ana|Gobionellinae}}
Bazılarının tatlı sularda yaşamamalarına rağmen Gobionellinae üyeleri genellikle [[Nehir ağzı|nehir ağızlarında]] yaşamaktadırlar. Bunlar kuzeydoğu Atlantik Okyanusu, Akdeniz ve Ponto-Hazar bölgesinin dışında kalan tüm dünyadaki tropik ve ılıman bölgelerde bulunur. Bu alt familya yaklaşık olarak 350 tür ve 55 cinsi içerir.<ref name="pezold">{{Kitap kaynağı |yazar =Robert Patzner, James L. Van Tassell, Marcelo Kovacic, and B. G. Kapoor |başlık =The Biology of Gobies |bölüm =Systematics of the Family Gobionellidae |yayıncı =Science Publishers, Inc. |yıl =2011 |isbn =978-1-57808-436-4 |url =http://sci.tamucc.edu/~lsci/marb/uploads/FishLabPublications/Publication.pdf }}{{Ölü bağlantı}}</ref>

=== Oxudercinae ===
{{Ana|Çamur zıpzıpı}}
Oxudercinae üyeleri yaygın olarak çamur zıpzıpı adıyla bilinir. Bunlar ailenin son derece uzmanlaşmış üyeleridir. Bu alt familya davranışsal ve fizyolojik adaptasyon kombinasyonuyla arazide uzun süre hayatta kalabilirler. Göğüs yüzgeçlerini basit bacakları olarak kullanır ve ilerlerler. Kurbağa gibi derilerinden nefes alma yetenekleri gelişmiştir ve derilerinin kurumasını önlemek ve nemli kalmasını sağlamak için [[yuva]]lar kazarlar. Çamur zıpzıpları [[gel-git]]lerin sık yaşandığı çamur yatakları ve mangrov ormanları gibi ancak tropik ve subtropik bölgelerde bulunurlar.

=== Sicydiinae ===
{{Ana|Sicydiinae}}
Sicydiinae tatlı su kaya balığı alt familyasının ancak dokuz cins alt ailesi vardır.<ref>{{Doi|10.1080/00222933.2011.602479}}</ref> Genellikle tropikal adalarda hızlı hareket eden, debisi yüksek dağ akarsularında bulunurlar.<ref name="watson">{{Dergi kaynağı|yazar=Ronald E. Watson & Maurice Kottelat|yıl=2006|başlık=Two new freshwater gobies from Halmahera, Maluku, Indonesia (Teleostei: Gobioidei: Sicydiinae)|dergi=Ichthyological Exploration of Freshwaters |cilt=17|sayı=2|sayfa=121–128}}</ref><ref name="watson2">{{Dergi kaynağı|yazar=Ronald E. Watson, Philippe Keith, & Gérard Marquet|yıl=2007|başlık=''Akihito vanuatu'', a new genus and new species of freshwater goby (Sicydiinae) from the South Paciﬁc|dergi=Cybium|cilt=31|sayı=3|sayfa= 341&–349|url=http://www.mnhn.fr/sfi/cybium/numeros/313/06.Watson%20448.pdf}}</ref>

== Ekoloji ve biyoloji ==
Kaya balıkları öncelikle [[Gelgit havuzu|gelgit havuzları]], [[Mercan resifi|mercan kayalıkları]] ve [[Deniz çayırı|deniz çayırları]] da dâhil olmak üzere sığ deniz yaşam alanları balıklarıdır. Ayrıca sıklıkla nehirlerin aşağı kesimlerinde, [[Mangrov]] ormanları ve [[Tuzla|tuzlu bataklılar]] da dahil olmak üzere [[acı su]]ların bulunduğu [[Nehir ağzı|nehir ağızlarında]] daha yoğun şekilde bulunurlar. Çok az sayıda kaya balığı (tam olarak bilinmemekle birlikte, düşük düzeylerde olduğu biliniyor.) tamamen [[tatlı su]] ortamlarına uyum sağlamışlardır. Bunlar Asya nehir kaya balığı (''[[Rhinogobius]]'' dahil), Avustralya çöl kaya balığı (''[[Chlamydogobius|Chlamydogobius eremius]]''), Avrupa tatlı su kaya balığı (''[[Padogobius bonelli]]'')'dır. Büyük türlerin başlıcaları başka balıkları yemelerine rağmen, küçük omurgasızlar ve bazı plankton türleri ile beslenirler.

== Üreme ==
Kaya balığı yumurtalarını bir bitki örtüsü, mercan veya kaya üzerine bırakır. Bunlar beş türe bağlı olarak birkaç yüz yumurta bırakabilirler. Yumurtaların döllenmesinin ardından, onları erkek avcılardan korumak ve uzak tutmak için dişiler üstlerine tortu bırakırlar. Larvalar yumurtadan birkaç gün sonra çıkarlar. Larvalar ilk başta şeffaf olarak doğarlar ve uygun bir yaşam alanı bulduktan sonra zamanla renkleri gelişmeye başlar. Birçok tatlı su türü larvası nehir ağızlarından aşağıdaki tuzlu sulara hatta denizlere doğru taşınırlar. Ancak daha sonraki haftalarda ve aylarda tekrar tatlı sulara dönerler.<ref name=EoF>{{Kitap kaynağı |yazar=Paxton, J.R. & Eschmeyer, W.N.|yazar= Hoese, Douglas F.|yıl=1998|başlık=Encyclopedia of Fishes|url=https://archive.org/details/encyclopediaoffi00unse|yayıncı= Academic Press|yer=San Diego|sayfa= [https://archive.org/details/encyclopediaoffi00unse/page/n221 218]–222|isbn= 0-12-547665-5}}</ref>

Sıcak sularda kaya balığı yaklaşık bir ay kadar bir zaman zarfında yetişkin boyutlara ulaşır, serin sularda bu süre iki yıla kadar uzayabilir. Kaya balığının yaşam süresi ılıman ortamlarda daha uzun sürerken, bu süre bir yıldan on yıla kadar değişiklik gösterir.<ref name=EoF/>

''[[Siyah gözlü kaya balığı]]'' gibi birkaç tür kaya balığının dişilerinin, seks için erkek cinsiyetine geçebildiği bilinmektedir. Bu türlerin çoğunluğu dişi olarak doğarlar. Yumurtaları korumak için birden fazla erkeğin çaba harcaması gerektiği için cinsiyet değiştirirler.<ref name=EoF/> Bu tür, güney [[Papua Yeni Gine]]'deki [[Bootless Körfezi]] çevresindeki okyanusta, nadir mercanlarda yaşar ve diğer ebeveyn tür tarafından reddedilir. Bu şekilde oğul tür, ebeveyn türle iç içe yaşamasına ve aralarında herhangi bir coğrafi yalıtım bulunmamasına rağmen üreysel olarak ebeveyn türden izole hale gelmiştir.

Türleşmenin erken dönemlerinde evrilen kaya balıklarının, eşleşmek için aynı bölgedeki nadir mercanlıklarda yumurtalarını bırakan diğer balıkları tercih ettiği bir sınıflandırıcı eşleşme ile ilişkilidir.<ref name="Munday 2004">Munday, Philip L., Lynne van Herwerden, and Christine L. Dudgeon (2004). "Evidence for sympatric speciation by host shift in the sea." ''[[Current Biology]]'' '''14''' (16), pp. 1498-1504.</ref>
[[Dosya:Goby fish with shrimp.jpg|küçükresim|Kaya balıklarının bazı deniz türleri, karidesler ile ortak bir yaşam sürerler.]]

== Ortak yaşam ==
Kaya balıkları bazen tünel kazan [[karides]]lerde (burrowing) olduğu gibi diğer türler ile [[ortam yaşam|simbiyotik]] ilişkiler kurarlar.<ref>{{Kitap kaynağı | yazar = G. S. Helfman, B. B. Colette & D. E. Facey | yıl = 1997 | başlık = The Diversity of Fishes | url = https://archive.org/details/diversityoffishe0000helf | bölüm = Chapter 21: Fishes as social animals | yayıncı = Blackwell | isbn = 0-86542-256-7}}</ref> Karidesin kurduğu kum yuvada hem karides hem de kaya balığı birlikte yaşarlar. Karidesin kaya balığına göre görme duyusu daha zayıftır. Ancak karides kaya balığını kısmen görse de yuvanın içerisine doğru yüzdüğünü hisseder. Kaya balığı ile karides birbirleri ile temas kurmak için karidesin antenlerini kullanırlar. Kaya balığı kuyruğu ile karidesin antenlerine hafifçe vurur ve iletişim kurarlar. Bu türdeki kaya balıkları, bu nedenden dolayı bazen [[Bekçi kaya balığı|bekçi]] veya karides balığı olarak bilinirler. İkili arasındaki bu ilişkiden her iki tarafında kazançları vardır. Karides kaya balığı sayesinde yaklaşan tehlikelerden haberdar olur, kaya balığı ise yumurtaları için güvenli bir yuva bulmuş olur.

Simbiyoz yani ortak yaşamın bir başka türü de neon kaya balığı (''[[Elacatinus]]'' spp.) için gösterilmiştir. "Temizleyici kaya balığı" olarak bilinen bu kaya balığı türü, büyük balıkların deri ve kuyruklarında bulunan çeşitli solungaç [[parazit]]lerini temizlemektedir. Bu ortak yaşamın en dikkat çekici yönü, büyük balığın kaya balığını küçük bir hamle ile gıda olarak tüketebilecek olmasına karşın, onu bir temizlik istasyonu gibi kullanması ve ona zarar vermemesidir (Örneğin [[Orfoz]] ve [[Lutjanidae]] gibi). Aynı şekilde bu ilişki ve ortak yaşam her iki taraf için de çıkar amaçlıdır. Büyük balık kaya balığını [[temizlik istasyonu]] gibi kullandığından dolayı sürekli olarak sağlıklı kalır ve kaya balığı da kolay şekilde gıdasını temin eder.

Bir başka ortak yaşam formu ise, (''[[Fungiidae]]'' temsilcilerinden olan) ''Heliofungia actiniformis'' mantar mercanı ve kaya balığı arasında bulunmaktadır. ''Eviota Tentacles'' muhtemelen avcılardan gizlenmek için sürekli olarak arasında dolaşmaktadır.<ref>{{Dergi kaynağı |yazar=Bos, Arthur R |yıl=2012 |başlık=Fishes (Gobiidae and Labridae) associated with the mushroom coral ''Heliofungia actiniformis'' (Scleractinia: Fungiidae) in the Philippines |dergi=Coral Reefs |cilt=31 |sayı= |sayfa=133 |doi=10.1007/s00338-011-0834-3 |pmid= |pmc= |url=http://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2Fs00338-011-0834-3 |erişimtarihi= |arşivurl=https://web.archive.org/web/20180825143136/https://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2Fs00338-011-0834-3 |arşivtarihi=25 Ağustos 2018 |ölüurl=hayır }}</ref>

== Ticari önemi ==
[[Dosya:Gobies for sale.jpg|sağ|küçükresim|[[Odessa]], [[Ukrayna]]'da piyasaya satılmak için kurutulmuş kaya balıkları.]]
Kaya balığı [[Ukrayna]]'da ciddi bir ticari öneme sahiptir. Burada kaya balığını [[Azak Denizi]] ve [[Karadeniz]]'de avlarlar. Ticari türlerin arasında en önemli olanlar; [[Yuvarlak kaya balığı]], [[Maymun kaya balığı]], [[Kurbağa kaya balığı]] ve [[Çimen kaya balığı]]dır. [[Çimen kaya balığı]] [[İtalya]]'da çokça avlanan ticari bir balıktır.

== Akvaryumlarda ==
Kaya balığının birkaç türü akvaryumlar için idealdir ve çokça tutulur.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Brackish-Water Fishes|yayıncı=Aqualog|yıl=2005|isbn=3-936027-82-X|yazar=Frank Schäfer}}</ref> [[Tatlı su akvaryumu|Tatlı su akvaryumlarında]] bulundurulsa da, [[Tuzlu su akvaryumu|tuzlu su akvaryumlarının]] vzageçilmezleri arasındadır. Sağlıklı ve temiz resif akvaryumlarda sıkça bulunur. Belki de en çok tutulan türü ''[[Elacatinus|Neon kaya balığı]]'' türüdür. Kaya balığı akvaryumlarda en çok dip ve kayalık kısımları tercih eder. Ancak bazı türleri (özellikle karides kaya balığı) daha çok yuva kazmayı tercih ederler. Kaya balığının akvaryumlarda her an zarar görmeye hassas alt tarafları için, zemini ince taneli yüzey olacak şekilde ayarlamalıdırlar.

Tuzlu su akvaryumlarında çokça tutulan türleri bekçi kaya balığı adıyla da anılan, Randall karides kaya balığıdır. Bazı cins ''[[Brachygobius]]'' yaban arısı kaya balıkları da hem renkli olmaları hem de bakımlarının kolay olması nedeniyle akvaristler tarafından sevilirler. Kaya balıklarının, doğal yaşam alanları olan tropikal ortamları, akvaryum koşullarında oluşturmak için, suyun biraz sert ve alkalinli acı su gibi olması gerekir.

Kaya balığı kendi tank arkadaşları ile genellikle uyumlu şekilde yaşar ve kendi huzurlu bölgesini oluşturur. Diğer balıklara karşı bazı durumlarda yırtıcı olduğundan dolayı genellikli [[Karma akvaryum|toplu sistemlerde]] sayısı az oranda tutulmalıdır. Kaya balıkları [[Çiklitgiller|Çiklit]] gibi aktif türler ile rekabette iyi olmadığından dolayı birkaç istisna dışında onlara pul yem yerine canlı veya dondurulmuş, hızla dibe ulaşan gıdalar verilmelidir. Bir başka önemli sorun ise, tanklardan sıklıkla dışarı atladıklarından dolayı buna uygun tedbirlerin tankın çevresinde alınmasıdır. [[Yarım gaga]] ve [[lepistes]]ler gibi huzurlu, su üstünü seven canlılar ile birlikte beslenmesi tavsiye edilebilir.

== Ayrıca bakınız ==
* [[Gobiidae cinsleri listesi]], türün 231 adet cinsinin listelendiği madde.
* [[Eleotridae]], bu balık türü tipik kaynaşmış leğen yüzgeci ve emicilikten yoksun olan (Eleotridae) ailesi ile ilişkilidir. Ancak boyut, şekil ve ekolojik yaşam tarzı olarak kaya balığı ailesini benzerlik gösterir.
* [[Blennioidei]], sığ sularda yaşayan deniz balıkların bir gruptur ve kaya balığı ile karıştırılmamalıdır.
* [[Dragonet]], kaya balığına çok benzeyen yapısı vardır, ancak kaya balığı ile karıştırılmamalıdır.
* [[Pholidichthys leucotaenia]], genellikle mühendis kaya balığı veya hükümlü kaya balığı olarak adlandırılmasına rağmen, bir kaya balığı değildir.

== Kaynakça ==
{{Kaynakça|2}}

== Dış bağlantılar ==
{{Commons kategori|Gobiidae}}
{{Vikitür|Gobiidae}}
*[http://www.gobiidae.com Gobioid Araştırma Enstitüsü] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20190424112510/http://gobiidae.com/ |tarih=24 Nisan 2019 }}
*[http://www.themudskipper.org Themudskipper.org: çamur zıpzıpı üzerine internet sitesi] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20190721223130/http://www.themudskipper.org/ |tarih=21 Temmuz 2019 }}
*[http://www.wetwebmedia.com/clnrfaqs.htm Akvaryumlardaki temizleyici balıklar] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20190416092551/http://www.wetwebmedia.com/clnrfaqs.htm |tarih=16 Nisan 2019 }}

{{Temiz}}

[[Kategori:Gobiidae]]