Jeolojik zaman cetveli sayfasının kaynağını görüntüle

[[Dosya:GeologicTimeScale-WikiLeadImage-tr.svg|küçükresim|Eon/eonotemler ve era/eratemlere göre oranlanmış bir jeolojik zaman cetveli. Senozoyik dönem Sz. şeklinde kısaltılmıştır. Resim, yerküre tarihindeki kayda değer olayları ve yaşamın genel evrimini de göstermektedir.]]
'''Jeolojik zaman cetveli''' (veya '''ölçeği'''), [[Dünya]]'nın [[jeolojik kayıt]]larına dayanan bir [[zaman]] temsil şeklidir. Jeolojik zaman cetveli, [[kronostratigrafi]]yi (jeolojik [[katman]]ları zamanla ilişkilendirme) ve [[jeokronoloji]]yi (kayaçların yaşını belirlemeyi amaçlayan bir [[jeoloji]] dalı) kullanan bir [[kronolojik tarihleme]] sistemidir. Özellikle [[Yer bilimleri|yer bilimciler]] ([[jeolog]]lar, [[Paleontoloji|paleontologlar]], [[jeofizik]]çiler, [[jeokimya]]cılar ve [[Paleoklimatoloji|paleoklimatologlar]] dahildir) tarafından jeolojik tarihteki olayların zamanlamasını ve ilişkilerini tanımlamak için kullanılır. Zaman cetveli, kayaç katmanlarının incelenmesi, bu katmanların ilişkilerinin gözlemlenmesi, [[litoloji]], [[Paleomanyetizma|paleomanyetik]] özellikler ve [[fosil]]ler gibi özelliklerin tanımlanmasıyla geliştirilmiştir. Standartlaştırılmış uluslararası jeolojik zaman birimlerinin tanımlanması, birincil amacı<ref name="ICS_statutes2">{{Web kaynağı|url=https://stratigraphy.org/statutes|başlık=Statutes|erişimtarihi=5 Nisan 2022|website=stratigraphy.org|yayıncı=International Commission on Stratigraphy|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220323030036/https://stratigraphy.org/statutes|arşivtarihi=23 Mart 2022|ölüurl=hayır}}</ref> jeolojik zaman bölümlerini gösteren ''Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge''<nowiki/>'deki (ICC)<ref name="ICC_Cohen_20132">{{Akademik dergi kaynağı|url=http://www.episodes.org/journal/view.html?doi=10.18814/epiiugs/2013/v36i3/002|başlık=The ICS International Chronostratigraphic Chart|tarih=1 Eylül 2013|basım=updated|sayı=3|dil=İngilizce|sayfalar=199-204|dergi=Episodes|cilt=36|issn=0705-3797|doi=10.18814/epiiugs/2013/v36i3/002|soyadı1=Cohen|ad1=K.M.|soyadı2=Finney|ad2=S.C.|soyadı3=Gibbard|ad3=P.L.|soyadı4=Fan|ad4=J.-X.|erişimtarihi=22 Haziran 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220503123755/https://www.episodes.org/journal/view.html?doi=10.18814%2Fepiiugs%2F2013%2Fv36i3%2F002|arşivtarihi=3 Mayıs 2022|ölüurl=hayır}}</ref> global kronostratigrafik birimleri kesin olarak tanımlayan [[Uluslararası Jeolojik Bilimler Birliği]]'nin (IUGS) kurucu organı [[Uluslararası Stratigrafi Komisyonu]]'nun (ICS) sorumluluğundadır. Kronostratigrafik bölümler ise jeokronolojik birimleri tanımlamak için kullanılır.<ref name="ICC_Cohen_20132" />

Bazı yerel ve bölgesel terimler hala kullanımda olsa da,<ref name="GTS2012_Precambrian2">{{Kaynak|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/B9780444594259000160|başlık=A Chronostratigraphic Division of the Precambrian|erişimtarihi=5 Nisan 2022|tarih=2012|dil=İngilizce|sayfalar=299-392|iş=The Geologic Time Scale|yayıncı=Elsevier|isbn=978-0-444-59425-9|doi=10.1016/b978-0-444-59425-9.00016-0|soyadı1=Van Kranendonk|ad1=Martin J.|soyadı2=Altermann|ad2=Wladyslaw|soyadı3=Beard|ad3=Brian L.|soyadı4=Hoffman|ad4=Paul F.|soyadı5=Johnson|ad5=Clark M.|soyadı6=Kasting|ad6=James F.|soyadı7=Melezhik|ad7=Victor A.|soyadı8=Nutman|ad8=Allen P.|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210506123108/https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/B9780444594259000160|arşivtarihi=6 Mayıs 2021|ölüurl=hayır}}</ref> bu başlık altında sunulan jeolojik zaman çizelgesi, uluslararası bir standart kaynak olan '''Uluslararası Jeolojik Zaman Cetveli'''<nowiki/>'ne dayandığından, ICS tarafından belirlenmiş [[isimlendirme]], dönem ve renk kodlarına uymaktadır.<ref name="ICS_statutes">{{Web kaynağı|url=https://stratigraphy.org/statutes|başlık=Statutes|erişimtarihi=5 Nisan 2022|çalışma=stratigraphy.org|yayıncı=International Commission on Stratigraphy|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220323030036/https://stratigraphy.org/statutes|arşivtarihi=23 Mart 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref name="ICS_IGTS">{{Web kaynağı|url=https://stratigraphy.org/|başlık=International Commission on Stratigraphy|erişimtarihi=5 Haziran 2022|çalışma=International Geological Time Scale|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210124143414/https://stratigraphy.org/|arşivtarihi=24 Ocak 2021|ölüurl=hayır}}</ref>

== İlkeler ==
{{Ayrıca bakınız|Dünya'nın yaşı|Yerküre tarihi|Yerkürenin jeolojik tarihi}}

== Terminoloji ==
{{Ayrıca bakınız|Stratigrafi|Kronostratigrafi|Biyostratigrafi|Manyetostratigrafi|Litostratigrafi|Jeokronoloji}}

=== Jeolojik zamanın bölümleri{{Anchor|Divisions of geologic time}} ===
'''''Üst zaman''''', en büyük (resmî) jeokronolojik zaman birimidir ve bir kronostratigrafik birim olan [[eonotem]]in eşdeğeridir.<ref name="dictionary_of_geology_2020">{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/1137380460|başlık=A dictionary of geology and earth sciences|tarih=2020|yer=Oxford|basım=Fifth|isbn=978-0-19-187490-1|oclc=1137380460|author=Michael Allaby}}</ref> Nisan 2022 itibarıyla, resmî olarak tanımlanmış üç üst zaman/eonotem vardır. Bunlar kronolojik sırayla Arkeen, Proterozoyik ve Fanerozoyik'tir.<ref name="ICC_Cohen_20132" /> Hadeen gayri resmi bir üst zaman/eonotemdir, ancak yaygın olarak kullanılır.<ref name="dictionary_of_geology_2020" />

'''''Zaman''''', ikinci en büyük jeokronolojik zaman birimidir ve bir kronostratigrafik birim olan [[eratem]]in eşdeğeridir.<ref name="dictionary_of_geology_2020" /><ref name="ICS_chronostrat">{{Web kaynağı | url = https://stratigraphy.org/guide/chron |başlık= Chapter 9. Chronostratigraphic Units |erişimtarihi=2 Nisan 2022| website = stratigraphy.org |yayıncı= International Commission on Stratigraphy | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200612075254/https://stratigraphy.org/guide/chron | arşivtarihi = 12 Haziran 2020}}</ref> Nisan 2022 itibarıyla 10 tane tanımlanmış dönem/eratem vardır.<ref name="ICC_Cohen_20132" />

'''''Dönem''''', ''zamanın'' altında ve ''çağın'' üzerinde yer alan ana bir zaman birimidir. Bir kronostratigrafik birim olan [[Sistem (stratigrafi)|sistemin]] jeokronolojik eşdeğeridir.<ref name="dictionary_of_geology_2020" /><ref name="ICS_chronostrat" /> Nisan 2022 itibarıyla 22 tane tanımlanmış dönem/sistem vardır. Sadece Karbonifer Dönemi/Sistemi için bir istisna vardır ve bu dönem için diğer dönemlerin aksine iki adet alt dönem/alt sistem (Misisipiyen ve Pensilvaniyen) kullanılır.<ref name="ICS_chronostrat" />

'''''Devre''''', ''dönem'' ile ''çağ'' arasında yer alır ve ikinci en küçük jeokronolojik birimdir. Bir kronostratigrafik birim olan [[Seri (stratigrafi)|serinin]] eşdeğeridir.<ref name="dictionary_of_geology_2020" /><ref name="ICS_chronostrat" /> Nisan 2022 itibarıyla 37 adet resmî ve bir adet gayriresmî devre/seri vardır. Ayrıca hepsi [[Neojen]] ve [[Kuvaterner]] içinde olan 11 tane alt devre/alt seri vardır.<ref name="dictionary_of_geology_2020" /> Uluslararası kronostratigrafide alt serilerin/alt dönemlerin, resmi birer birim olarak kullanımı 2022'de onaylandı.<ref name="Aubry_2022_subseries2">{{Akademik dergi kaynağı|url=http://www.episodes.org/journal/view.html?doi=10.18814%2Fepiiugs%2F2021%2F021016|başlık=Ratification of subseries/subepochs as formal rank/units in international chronostratigraphy|tarih=1 Mart 2022|sayı=1|dil=İngilizce|sayfalar=97-99|dergi=Episodes|cilt=45|issn=0705-3797|doi=10.18814/epiiugs/2021/021016|soyadı1=Aubry|ad1=Marie-Pierre|soyadı2=Piller|ad2=Werner E.|soyadı3=Gibbard|ad3=Philip L.|soyadı4=Harper|ad4=David A. T.|soyadı5=Finney|ad5=Stanley C.|s2cid=240772165|erişimtarihi=24 Ağustos 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220725010133/https://www.episodes.org/journal/view.html?doi=10.18814%2Fepiiugs%2F2021%2F021016|arşivtarihi=25 Temmuz 2022|ölüurl=hayır}}</ref>

'''''Çağ''''', en küçük hiyerarşik jeokronolojik birimdir ve bir kronostratigrafik birim olan [[Kat (stratigrafi)|katın]] eşdeğeridir.<ref name="dictionary_of_geology_2020" /><ref name="ICS_chronostrat" /> Nisan 2022 itibarıyla 96 resmî ve 5 gayriresmî çağ/kat vardır.<ref name="ICC_Cohen_20132" />

''Kron'', hiyerarşik olmayan, resmî bir jeokronoloji birimidir ve bir kronostratigrafik birim olan kronozonun eşdeğeridir.<ref name="ICS_chronostrat" /> Bunlar önceden tanımlanmış stratigrafik birimlere veya jeolojik özelliklere dayandığından, [[manyetostratigrafi]]k, [[litostratigrafi]]k veya [[biyostratigrafi]]k birimlerle bağlantılıdır.

''Erken'' ve ''Geç'' alt bölümleri, kronostratigrafik ''Alt'' ve ''Üst''<nowiki/>'ün jeokronolojik eşdeğerleri olarak kullanılır. Örneğin, Alt [[Triyas]] Serisi (kronostratigrafik birim) yerine Erken Triyas Dönemi (jeokronolojik birim) kullanılır.

Özünde, belli bir kronostratigrafik birimi temsil eden kayaçların o kronostratigrafik birim olduğunu ve yerleştirildikleri zamanın da jeokronolojik birim olduğu söylenebilir. Buna bir örnek vermek gerekirse, [[Silüriyen]] Serisi'ni temsil eden kayaçların Silüriyen Serisi ''olduğunu'' ve bunların Silüriyen Dönemi ''sırasında'' çökeldiğinin söylenmesi doğrudur. 
{| class="wikitable mw-collapsible" style="margin-left: auto; margin-right: auto; border: none;"
|+Jeolojik zaman cetvelinin resmî ve hiyerarşik birimleri (büyükten küçüğe)
!Kronostratigrafik birim (tabaka)
!Jeokronolojik birim (zaman)
!Zaman aralığı<ref group="not">Jeolojik zaman birimlerinin, zaman aralıkları büyük ölçüde değişir ve temsil edebilecekleri zaman aralığı üzerinde sayısal bir sınırlama yoktur. Ait oldukları daha yüksek dereceli birimin zaman aralığı ile tanımlandıkları kronostratigrafik limitler ile sınırlıdırlar.</ref>
|-
|Eonotem
|Üst zaman
|Birkaç yüz milyon yıl
|-
|Eratem
|Zaman
|Onlarca milyon yıldan, yüzlerce milyon yıla kadar
|-
|Sistem
|Dönem
|Milyonlarca yıldan on milyonlarca yıla kadar
|-
|Seri
|Devre
|Yüz binlerce yıldan on milyonlarca yıla kadar
|-
|Alt seri
|Alt devre
|Binlerce yıldan milyonlarca yıla
|-
|Kat
|Çağ
|Binlerce yıldan milyonlarca yıla
|}

== Jeolojik zaman tablosu ==
Aşağıdaki tablo, yerkürenin jeolojik zaman ölçeğini oluşturan bölümlerin ana olaylarını ve özelliklerini özetlemektedir. Bu tablo, en yeni jeolojik dönemler üstte ve en eskiler altta olacak şekilde düzenlenmiştir. Tablodaki satırların yüksekliği, bu satırlardaki jeolojik birimlerin süresini yansıtmamaktadır. Bu nedenle tablo ölçekli değildir ve her bir jeokronolojik birimin zaman aralıklarını birbirileriyle oranlı bir şekilde temsil etmemektedir. Örneğin [[Fanerozoyik]] üst zaman, diğer üst zamanlardan daha uzun görünüyor olsa da yalnızca ~539 milyon yılı (Yerküre tarihinin ~%12'sini) kapsar. Fanerozoyik'ten önce gelen üç üst zaman<ref group="not">Kambriyen öncesi (Prekambriyen veya Pre-Kambriyen olarak da adlandırılır), Kambriyen dönemin öncesini ifade etmek için kullanılan resmî olmayan bir jeolojik terimdir.</ref> ise toplam ~3.461 milyon yılı (yerküre tarihinin ~%76'sı) kapsar. Yerküre tarihindeki son üst zaman olan Fanerozoyik'e yönelik bu önyargı, Fanerozoyik'ten önce gelen üç üst zamanda gerçekleşen olaylara dair bilgi eksikliğinden kaynaklanmaktadır.<ref name="Shields_2022_pre-Cryogenian">{{Akademik dergi kaynağı|url=http://jgs.lyellcollection.org/lookup/doi/10.1144/jgs2020-222|başlık=A template for an improved rock-based subdivision of the pre-Cryogenian timescale|tarih=2022|sayı=1|dil=İngilizce|sayfalar=jgs2020-222|dergi=Journal of the Geological Society|cilt=179|issn=0016-7649|doi=10.1144/jgs2020-222|soyadı1=Shields|ad1=Graham A.|soyadı2=Strachan|ad2=Robin A.|soyadı3=Porter|ad3=Susannah M.|soyadı4=Halverson|ad4=Galen P.|soyadı5=Macdonald|ad5=Francis A.|soyadı6=Plumb|ad6=Kenneth A.|soyadı7=de Alvarenga|ad7=Carlos J.|soyadı8=Banerjee|ad8=Dhiraj M.|soyadı9=Bekker|ad9=Andrey|soyadı10=Bleeker|ad10=Wouter|soyadı11=Brasier|ad11=Alexander|s2cid=236285974}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.digitalatlasofancientlife.org/learn/geological-time/geological-time-scale/ | başlık = Geological time scale | erişimtarihi = 17 Ocak 2022 | iş = Digital Atlas of Ancient Life | yayıncı = Paleontological Research Institution | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180720223302/https://www.digitalatlasofancientlife.org/learn/geological-time/geological-time-scale/ | arşivtarihi = 20 Temmuz 2018}}</ref> Alt serilerin/alt devrelerin kullanımı, Uluslararası Stratigrafi Komisyonu tarafından onaylanmıştır.<ref name="Aubry_2022_subseries2"/>

Tablonun içeriği, bu çizelgenin çevrimiçi etkileşimli bir sürümünü sağlayan Uluslararası Stratigrafi Komisyonu tarafından üretilen ve sürdürülen resmî Uluslararası Kronostragrafik Çizelge'ye dayanmaktadır. İnteraktif sürüm, zaman çizelgesinin, [[SPARQL]] uç noktasında, [[Commission for the Management and Application of Geoscience Information]] [[GeoSciML]] projesiyle üretilmiş<ref name="web_GTSelements">{{Web kaynağı | url = http://resource.geosciml.org/classifier/ics/ischart/ | başlık = Geologic Timescale Elements in the International Chronostratigraphic Chart | erişimtarihi = 3 Ağustos 2014 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20141027180759/http://resource.geosciml.org/classifier/ics/ischart/ | arşivtarihi = 27 Ekim 2014}}</ref> ve makine tarafından okunabilir [[Kaynak Tanımlama Çerçevesi]]/[[OWL|Web Ontoloji Dili]] temsiline dayalıdır. 
{| class="wikitable collapsible" style="clear:both;margin:0; font-size:95%"
!Eonotem/
Üst zaman
!Eratem/
Zaman
!Sistem/
Dönem
!Seri/
Devre
!Kat/
Çağ
!Ana olaylar
!Başlangıcı, milyon yıl önce
<ref group="not">Tarihler ve belirsizlik oranları, [[Uluslararası Stratigrafi Komisyonu]]'nun hazırladığı Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge'den alınmıştır (v2022/02). Yıldızlar (*), bir [[Küresel Sınır Stratotip Kesiti ve Noktası]]'nın uluslararası kabul gördüğü sınırları göstermektedir.</ref>
|-
| rowspan="102" style="background:#9AD9DD" |[[Fanerozoyik]]
| rowspan="24" style="background:#F2F91D" |[[Senozoyik]]<br /><ref group="not">[[Tersiyer]], 66 myö ile 2,6 myö aralığında bulunan ve artık kullanılmayan bir jeolojik sistem/dönemdir. Güncel Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge'de kesin bir karşılığı olmamakla birlikte yaklaşık olarak Paleojen ve Neojen dönemlerinin birleşimi kadarlık bir zaman aralığındadır.</ref>
| rowspan="7" style="background:#F9F97F" |[[Kuvaterner]]
| rowspan="3" style="background:#fef2e0" |[[Holosen]]
| style="background:#fcf0f2" |[[Meghaliyen]]
|[[:tr:4.2 binyıl olayı|4,2 binyıl olayı]], [[Avustronezyalılar|Avustronezyalıların genişlemesi]], [[Sanayi Devrimi|sanayiden]] salınan [[Dünya atmosferindeki karbondioksit|karbondioksitin]] artışı.
| style="background:#fcf0f2" |0,0042 *
|-
| style="background:#fcf0e8" |[[Nortgripiyen]]
|[[8.2 binyıl olayı|8,2 binyıl olayı]], [[Holosen klimatik optimum|Holosen iklim optimumu]]. Deniz seviyesindeki yükseliş ile [[Doggerland]] ve [[Sundaland]]'in su altında kalır. [[Sahra]] çöl hâline gelir. [[Taş Çağı]] sonlanır ve [[kayıtlı tarih]] başlar. İnsanlık, [[Kanada Arktik Adaları|Arktik Adaları]]'na ve [[Grönland]]'a genişler.
| style="background:#fcf0e8" |0,0082 *
|-
| style="background:#fcf0de" |[[Grönlandiyen]]
|İklim stabilize olur. Günümüzdeki [[interglasiyal]] ve [[Holosen yok oluşu]] başlar. [[Tarım devrimi|Tarım]] başlar. İnsanlık, [[Yeşil Sahra]], [[Arap Yarımadası]], [[Uzak Kuzey]] ve Amerika (ana kara ve [[Karayipler]]) bölgelerine yayılır.
| style="background:#fcf0de" |0,00117 ± 0,000099 * 
|-
| rowspan="4" style="background:#FFF2AE " |[[Pleyistosen]]
| style="background:#FFF2D3" |[[Geç Pleistosen|Üst/Geç]] ''("[[Tarantiyen]]")''
|[[Eemiyan|Eemiyen]] [[interglasiyal]]i ve [[Son Buzul Dönemi]], [[Erken Dryas Devri|Erken Dryas]] ile biter. [[Toba felaket teorisi|Toba yanardağı patlar]]. [[Kuaterner'de yok olma olayları|Pleyistosen megafaunasının (son terör kuşları da dahil olmak üzere) nesli tükenir]]. İnsanlık, [[Yakın Okyanusya]] ve [[Amerika]] kıtalarına yayılır.
| style="background:#FFF2D3" |0,129
|-
| style="background:#FFF2D3" |[[Orta Pleyistosen]]
|[[Orta Pleistosen Geçişi|Orta Pleyistosen Geçişi]] gerçekleşir. Döngüler hâlinde büyük aralıklı [[100.000 yıl sorunu|100 bin yıllık]] [[Buzul dönemi|buzul dönemleri]] meydana gelir. [[Homo sapiens]]'in yükselişi. 
| style="background:#FFF2D3" |0,774 *
|-
| style="background:#FFF2BA" |[[Kalabriyen]]
|İklim daha da soğuk hâle gelir. Dev [[Terör kuşu|terör kuşlarının]] nesli tükenir. [[Homo erectus]], [[Afrika-Avrasya]] boyunca yayılır.
| style="background:#FFF2BA" |1,8 *
|-
| style="background:#FFF2AE" |[[Gelasiyen]]
|[[Kuvaterner buzullaşması]]nın başlangıcı ve dengesiz iklim.<ref name="Hoag_2017">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev-environ-102016-060653|başlık=African Environmental Change from the Pleistocene to the Anthropocene|tarih=17 Ekim 2017|sayı=1|dil=İngilizce|sayfalar=27-54|dergi=Annual Review of Environment and Resources|cilt=42|issn=1543-5938|doi=10.1146/annurev-environ-102016-060653|soyadı1=Hoag|ad1=Colin|soyadı2=Svenning|ad2=Jens-Christian|erişimtarihi=19 Haziran 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220501144059/https://www.annualreviews.org/doi/10.1146/annurev-environ-102016-060653|arşivtarihi=1 Mayıs 2022|ölüurl=hayır}}</ref> [[Pleyistosen megafaunası]] ve [[Homo habilis]]'in yükselişi.
| style="background:#FFF2AE" |2,58 *
|-
| rowspan="8" style="background:#FFE619" |[[Neojen]]
| rowspan="2" style="background:#FFFF99" |[[Pliyosen]]
| style="background:#FFFFBF" |[[Piasenziyen]]
|Pleyistosen'e doğru hava soğukluğu yavaşça artarken [[Grönland buz örtüsü]] oluşur.<ref name="Bartoli_2005">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Final closure of Panama and the onset of northern hemisphere glaciation|sayı=1–2|sayfalar=33-44|dergi=Earth and Planetary Science Letters|yıl=2005|cilt=237|doi=10.1016/j.epsl.2005.06.020|soyadı1=Bartoli|ad1=G|soyadı2=Sarnthein|ad2=M|soyadı3=Weinelt|ad3=M|soyadı4=Erlenkeuser|ad4=H|soyadı5=Garbe-Schönberg|ad5=D|soyadı6=Lea|ad6=D.W|bibcode=2005E&PSL.237...33B|doi-access=ücretsiz}}</ref> Atmosferdeki [[oksijen]] ve [[karbondioksit]] miktarı günümüz seviyelerine ulaşırken kara parçaları da bugünkü yerlerine gelir (örneğin [[Panama Kıstağı]] [[Kuzey Amerika|Kuzey]] ve [[Güney Amerika]]'ya katılarak [[Büyük Amerikan Biyotik Değişimi|fauna değişimini]] sağlar). Methateria alt sınıfından son kesesiz hayvanların nesli tükenir. [[Australopithecus]] Doğu Afrika'da yaygınlaşır; [[Taş Çağı]] başlar.<ref name="Tyson_2009">{{Web kaynağı|url=https://www.pbs.org/wgbh/nova/hobbit/tree-nf.html|başlık=NOVA, Aliens from Earth: Who's who in human evolution|erişimtarihi=8 Ekim 2009|tarih=October 2009|yayıncı=PBS|soyadı=Tyson|ad=Peter|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220331005152/https://www.pbs.org/wgbh/nova/hobbit/tree-nf.html|arşivtarihi=31 Mart 2022|ölüurl=hayır}}</ref>
| style="background:#FFFFBF" |3,6 *
|-
| style="background:#FFFFB3" |[[Zankliyen]]
|Zankliyen'de [[Akdeniz Havzası]] [[Zankliyen su baskını|suyla dolar]]. Miyosen'de gerçekleşen soğuma devam eder. İlk [[tektırnaklılar]] ve [[elephantimorpha]] grubu memelilieri ortaya çıkar. [[Ardipithecus]] bu çağda Afrika'dadır.<ref name="Tyson_2009" />
| style="background:#FFFFB3" |5,333 *
|-
| rowspan="6" style="background:#FFFF90 " |[[Miyosen]]
| style="background:#FFFF73" |[[Messiniyen]]
| rowspan="2" |[[Messiniyen Tuz Krizi]] ile boş [[Akdeniz Havzası]]'nda hipertuzlu göller oluşur. Sahra'da çölleşme başlar. Buzul çağları ve [[Doğu Antarktika Buz Örtüsü]]'nün tekrar oluşmasıyla gerçekleşen kesintili ve [[Sera ve buz dünyası|ortalama sıcaklıklarda bir buz iklimi]] vardır. [[Choristoderes]]'in, son timsah olmayan [[Sebecosuchia|krokodilomorfların]] ve [[Kreodont|kredontların]] nesli tükenir. [[Şempanze ve insanın son ortak atası|Şempanze ve insanın ortak ataları]], [[Homininae|gorillerin atalarından]] ayrıldıktan sonra birbirinden gitgide ayrılır; [[Sahelanthropus tchadensis|Sahelanthropus]] ve [[Orrorin]] bu çağlarda Afrika'dadır.
| style="background:#FFFF73" |7,246 *
|-
| style="background:#FFFF66" |[[Tortoniyen]]
| style="background:#FFFF66" |11,63 *
|-
| style="background:#FFFF59" |[[Serravaliyen]]
| rowspan="2" |Orta Miyosen iklimsel optimumu geçici olarak sıcak bir iklim sağlar.<ref name="Gannon_2013_BryantUniHons3">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://digitalcommons.bryant.edu/honors_science/11|başlık=Understanding the Middle Miyosen Climatic Optimum: Evaluation of Deuterium Values (δD) Related to Precipitation and Temperature|tarih=26 Nisan 2013|dergi=Honors Projects in Science and Technology|soyadı=Gannon|ad=Colin|erişimtarihi=19 Haziran 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210510051441/https://digitalcommons.bryant.edu/honors_science/11/|arşivtarihi=10 Mayıs 2021|ölüurl=hayır}}</ref> [[Orta Miyosen bozulması]] sırasında gerçekleşen nesil tükenmelerinde köpekbalığı çeşitliliği azalır. İlk [[Su aygırı|su aygırları]] ve [[büyük insansı maymunlar]] ortaya çıkar.
| style="background:#FFFF59" |13,82 *
|-
| style="background:#FFFF4D" |[[Langiyen]]
| style="background:#FFFF4D" |15,97
|-
| style="background:#FFFF41" |[[Burdigaliyen]]
| rowspan="2" |[[Kuzey yarımküre|Kuzey Yarımküre]]'de [[orojenez]] görülür. [[Yeni Zelanda]]'da [[Güney Alpleri]]'ni oluşturan Kaikoura Orojenezi başlar. Geniş bölgelere yayılmış ormanlar, Miyosen sırasında devasa miktarlarda [[Fotosentez|karbondioksiti çekerek]] atmosferdeki karbondioksit seviyesini 650 ppmv'den 100 ppmv'ye aşama aşama düşürür.<ref name="Royer_2006">{{Akademik dergi kaynağı|url=http://droyer.web.wesleyan.edu/PhanCO2%28GCA%29.pdf|başlık=CO<sub>2</sub>-forced climate thresholds during the Phanerozoic|erişimtarihi=6 Ağustos 2015|arşivtarihi=27 Eylül 2019|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190927033455/http://droyer.web.wesleyan.edu/PhanCO2%28GCA%29.pdf|sayı=23|sayfalar=5665-75|dergi=Geochimica et Cosmochimica Acta|yıl=2006|cilt=70|doi=10.1016/j.gca.2005.11.031|soyadı1=Royer|ad1=Dana L.|ölüurl=evet|bibcode=2006GeCoA..70.5665R}}</ref><ref group="not" name=":1">Bu konuda daha fazla bilgi için [[Dünya atmosferi#Dünya atmosferinin evrimi]], [[Dünya atmosferindeki karbondioksit]] ve [[iklim değişikliği]] maddelerine bakınız. ~550, 65 ve 5 milyon önceki {{CO2}} seviyelerini gösteren özel grafikler sırasıyla [[:Dosya:Phanerozoic Carbon Dioxide.png]], [[:Dosya:65 Myr Climate Change.png]], [[:Dosya:Five Myr Climate Change.png]] resimlerinden görülebilir.</ref> Modern [[kuş]] ve memeli familyaları tanınır hâle gelmeye başlar. Son ilkel balinanın nesli tükenir. [[Buğdaygiller|Otlar]] her yeri kaplar. İnsanlar da dahil olmak üzere büyük insansı maymunlar ortaya çıkar.<ref name="web_LS_2017">{{Web kaynağı|url=https://www.livescience.com/60093-last-common-ancestor-of-apes-humans-revealed.html|başlık=Here's What the Last Common Ancestor of Apes and Humans Looked Like|tarih=10 Ağustos 2017|website=[[Live Science]]|erişimtarihi=19 Haziran 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190702012539/https://www.livescience.com/60093-last-common-ancestor-of-apes-humans-revealed.html|arşivtarihi=2 Temmuz 2019|ölüurl=hayır}}</ref><ref name="Nengo_2017">{{Akademik dergi kaynağı|url=http://www.nature.com/articles/nature23456|başlık=New infant cranium from the African Miocene sheds light on ape evolution|tarih=2017|sayı=7666|dil=İngilizce|sayfalar=169-174|dergi=Nature|cilt=548|issn=0028-0836|pmid=28796200|doi=10.1038/nature23456|soyadı1=Nengo|ad1=Isaiah|soyadı2=Tafforeau|ad2=Paul|soyadı3=Gilbert|ad3=Christopher C.|soyadı4=Fleagle|ad4=John G.|soyadı5=Miller|ad5=Ellen R.|soyadı6=Feibel|ad6=Craig|soyadı7=Fox|ad7=David L.|soyadı8=Feinberg|ad8=Josh|soyadı9=Pugh|ad9=Kelsey D.|soyadı10=Berruyer|ad10=Camille|soyadı11=Mana|ad11=Sara|s2cid=4397839|erişimtarihi=19 Haziran 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220512141954/https://www.nature.com/articles/nature23456|arşivtarihi=12 Mayıs 2022|ölüurl=hayır}}</ref> Afrika-Arabistan, Avrasya'yla çarpışırak [[Alpin kuşağı]]nı meydana getirir ve [[Tetis Okyanusu]]'nu kapatır; bu sayede fauna değişimi sağlanır. Aynı zamanda Afrika-Arabistan, [[Afrika]] ve [[Arap levhası|Batı Asya]] olmak üzere ikiye ayrılır.
| style="background:#FFFF41" |20,44
|-
| style="background:#FFFF33" |[[Akitaniyen]]
| style="background:#FFFF33" |23,03 *
|-
| rowspan="9" style="background:#FD9A52" |[[Paleojen]]
| rowspan="2" style="background:#FDC07A" |[[Oligosen]]
| style="background:#FEE6AA" |[[Şattiyen]]
| rowspan="2" |[[Eosen-Oligosen kitlesel yok oluşu]] gerçekleşir. [[Geç Senozoyik Buzul Çağı|Antarktika'da buzullaşma]] başlar.<ref name="Deconto_20033">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Rapid Senozoyik glaciation of Antarctica induced by declining atmospheric CO2|sayı=6920|sayfalar=245-249|dergi=Nature|yıl=2003|cilt=421|pmid=12529638|doi=10.1038/nature01290|ad2=David|soyadı2=Pollard|soyadı1=Deconto|ad1=Robert M.|bibcode=2003Natur.421..245D|s2cid=4326971}}</ref> Fauna (özellikle memeliler, örneğin [[Macropodiformes]] ve [[yüzgeçayaklılar]]) hızlı bir şekilde evrimleşir ve çeşitlenir. [[Çiçekli bitkiler]]in modern çeşitleri kayda değer düzeyde evrim geçirir ve etrafa yayılır. [[Cimolesta]]nlar, [[Miyasoidler|miyasitler]] ve [[kondilart]]ların nesli tükenir. İlk modern, tam gelişmiş [[balinalar]] ortaya çıkar.
| style="background:#FEE6AA" |27,82
|-
| style="background:#FED99A" |[[Rupeliyen]]
| style="background:#FED99A" |33,9 *
|-
| rowspan="4" style="background:#FDB46C" |[[Eosen]]
| style="background:#FDCDA1" |[[Priaboniyen]]
| rowspan="3" |[[Sera ve buzul dünyası|Ilıman, soğuyan iklim görülür]]. Arkaik memeliler (örneğin [[kreodont]]lar, [[miyasoidler]], "[[kondilart]]lar" vb.) bu devrede gelişmeye devam eder. Birkaç "modern" memeli familyası ortaya çıkar. [[Archaeoceti|İlkel balinalar]] ve [[deniz inekleri]] denizlere dönüşlerinden sonra çeşitlenir. [[Kuşlar]] çeşitlenmeye devam eder. İlk [[kelp]]ler, [[iki ön dişliler]], [[ayı]]lar ve [[simiyenler]] görülür. [[Çokyumrulular]] ve [[leptictida|leptiktida]]nların bu devrede nesilleri tükenir. Antarktika'da tekrar buzullaşma olur ve [[buz tabakası]] geri gelir. Kuzey Amerika'daki [[Rocky Dağları]]'nda [[Laramide Orojenezi]] biter ve [[Sevier Orojenezi]] başlar. Yunanistan'da ve [[Ege Denizi]]'nde [[Helenik Orojenez]] başlar.
| style="background:#FDCDA1" |37,71 *
|-
| style="background:#FDC091" |[[Bartoniyen]]
| style="background:#FDC091" |41,2
|-
| style="background:#FCB482" |[[Lütesiyen]]
| style="background:#FCB482" |47,8 *
|-
| style="background:#FCA773" |[[İpresiyen]]
|[[Eosen İklim Optimum]]'una kadar iklimde ısınma görülür ve iki adet geçici küresel ısınma olayı ([[Paleosen–Eosen Isıl Maksimumu|PETM]] ve [[Eosen–Isıl Maksimum 2|ETM-2]]) gerçekleşir. [[Azolla olayı]] ile karbondioksit seviyeleri 3500 ppm'den 650 ppm'e düşerek uzun dönemli soğumaya sebep olur.<ref name="Royer_20063">{{Akademik dergi kaynağı|url=http://droyer.web.wesleyan.edu/PhanCO2%28GCA%29.pdf|başlık=CO<sub>2</sub>-forced climate thresholds during the Phanerozoic|erişimtarihi=6 Ağustos 2015|arşivtarihi=27 Eylül 2019|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190927033455/http://droyer.web.wesleyan.edu/PhanCO2%28GCA%29.pdf|ölüurl=evet|sayı=23|sayfalar=5665-75|dergi=Geochimica et Cosmochimica Acta|yıl=2006|cilt=70|doi=10.1016/j.gca.2005.11.031|soyadı1=Royer|ad1=Dana L.|bibcode=2006GeCoA..70.5665R}}</ref><ref name=":1" group="not" /> [[Hint altkıtası]] Avrasya ile çarpışır [[Himalaya Orojenezi]] başlar (böylece [[biyotik değiş tokuş]] sağlandı). Aynı zamanda Avrasya, Kuzey Amerika'dan tamamen ayrılarak [[Kuzey Atlantik Okyanusu]]'nun oluşmasına sebep oldu. [[Güneydoğu Asya Adaları]] geri kalan Avrasya'dan ayrılır. İlk [[ötücü kuşlar]], [[gevişgetirenler]], [[pangolin]]ler, [[yarasalar]] ve gerçek [[primatlar]] bu çağdadır.
| style="background:#FCA773" |56 *
|-
| rowspan="3" style="background:#F8A75F" |[[Paleosen]]
| style="background:#FCBF6F" |[[Tanesiyen]]
| rowspan="3" |Senozoyik zaman, [[Chicxulub Krateri|Chicxulub çarpışmasıyla]] tüm kuş olmayan dinozorların, pterozorların, çoğu deniz sürüngenin, birçok omurgalının (örneğin Lavrasya'daki keseliler), kafadanbacaklıların (sadece [[Nautilidae]] ve [[Coleoidea]] kurtulmuştur) ve omurgasız hayvanların neslinin tükenmesine sebep olan [[Kretase-Paleojen yok oluşu]]yla başlar. [[Sera ve buzul dünyası|İklim bu devrede tropiktir]]. [[Memeliler]] ve [[kuşlar]] (kanatlılar), yok oluşu takiben hızla bir dizi soya ayrılarak çeşitlenir (deniz devrimi ise durmuştur). [[Çokyumrulular]] ve ilk [[kemirgenler]] yaygın hâle gelir. İlk büyük kuşlar (örneğin [[ratite]] ailesinden kuşlar ve [[terör kuşları]]) ve büyük memeliler ortaya çıkar. Avrupa ve Asya'da [[Alpin Orojenezi|Alpin orojenezi]] başlar. İlk [[plesiadapiform]]lar (kök-primatlar) ve [[hortumlular]] (ayı veya küçük su aygırı büyüklüğünde) ortaya çıkar. [[Australidelphia|Bazı keseliler]] Avustralya'ya göçer.
| style="background:#FCBF6F" |59,2 *
|-
| style="background:#FEBF65" |[[Selandiyen]]
| style="background:#FEBF65" |61,6 *
|-
| style="background:#FDB462" |[[Daniyen]]
| style="background:#FDB462" |66 *
|-
| rowspan="30" style="background:#67c5ca" |[[Mezozoyik]]
| rowspan="12" style="background:#7fc64e" |[[Kretase]]
| rowspan="6" style="background:#a6d84a" |[[Geç Kretase|Üst/Geç]]
| style="background:#F5FA8C" |[[Maastrihtiyen]]
| rowspan="12" |[[Çiçekli bitkiler]] (Karbonifer'den bu yana birçok özellik geliştirdikten sonra) yeni [[böcek]] türleri ile birlikte hızla çoğalırken, diğer tohumlu bitkilerin ([[açık tohumlular]] ve [[Pteridospermatophyta|tohumlu eğrelti otları]]) sayısı azalır. Daha modern [[gerçek kemikli balıklar]] görülmeye başlar. [[Ammonoidea|Ammonoitler]], [[Belemnoidea|belemnitler]], [[rudist]] [[Çift kabuklu yumuşakça|çift kabuklular]], [[deniz kestaneleri]] ve [[süngerler]]in tümü yaygındır. Birçok yeni [[dinozor]] türü (örneğin [[Tyrannosauridae|tiranozorlar]], [[Lithostrotia|titanozorlar]], [[hadrozor]]lar ve [[Ceratopsidae|ceratopsitler]]) karada gelişirken, [[timsahlar]] suda ortaya çıkar ve tahminen son [[Temnospondyli|temnospondillerin]] yok olmasına neden olurlar. Aynı zamanda [[mosazor]]lar ve modern köpekbalıkları denizlerde ortaya çıkar. Deniz sürüngenleri ve köpekbalıkları ile başlayan devrim zirveye ulaşır ancak [[ihtiyozorlar]], [[Senomaniyen-Turoniyen yok oluşu|Bonarelli Olayı]]'nda sayıca büyük ölçüde azalır ve birkaç milyon yıl sonra ortadan kaybolur. Dişli ve [[Kuş|dişsiz uçabilen kuşlar]], [[teruzor]]larla aynı zamanlarda yaşar. Son memeli olmayan [[sinodont]]lar ölürken, modern [[Tek delikliler|tek delikli]], [[Metatheria|methaterian]] (Güney Amerika'ya göç eden [[keseliler]] dahil) ve [[eutheria]]n ([[eteneliler]], [[leptiktida]]nlar ve [[cimolesta]]nlar dahil) memeliler ortaya çıkar. İlk [[Kara yengeci|kara yengeçleri]] ortaya çıkar. Birçok salyangoz türü karada yaşamaya başlar. [[Gondvana]]'nın daha da parçalanmasıyla [[Güney Amerika]], [[Afrika|Afro]]-[[Batı Asya|Arabistan]], [[Antarktika]], [[Okyanusya]], [[Madagaskar]], [[Hint alt kıtası|Büyük Hindistan]], [[Güney Atlantik]], [[Hint Okyanusu|Hint]] ve [[Antarktika okyanusu|Antarktika Okyanusları]] ile Hint (ve bazı Atlantik) Okyanusu adaları meydana gelir. [[Rocky Dağları]]'nı yaratan [[Laramid orojenezi|Laramid]] ve [[Sevier Orojenezi]] başlar. [[Dünya atmosferi|Atmosferdeki]] oksijen ve karbondioksit seviyeleri günümüze benzer. [[Akritarklar]] kaybolur. İklim, başlangıçta sıcaktır ancak daha sonra soğur.
| style="background:#F5FA8C" |72,1 ± 0,2 *
|-
| style="background:#e6f47f" |[[Kampaniyen]]
| style="background:#e6f47f" |83,6 ± 0,2 *
|-
| style="background:#d9ef74" |[[Santoniyen]]
| style="background:#d9ef74" |86,3 ± 0,5 *
|-
| style="background:#cce968" |[[Koniasiyen]]
| style="background:#cce968" |89,8 ± 0,5 *
|-
| style="background:#bfe35d" |[[Turoniyen]]
| style="background:#bfe35d" |93,9 *
|-
| style="background:#b3de53" |[[Senomaniyen]]
| style="background:#b3de53" |100,5 *
|-
| rowspan="6" style="background:#8ccd57" |[[Erken Kretase|Alt/Erken]]
| style="background:#ccea97" |[[Albiyen]]
| style="background:#ccea97" |~113 *
|-
| style="background:#bfe48a" |[[Apsiyen]]
| style="background:#bfe48a" |~121,4
|-
| style="background:#b3df7f" |[[Barremiyen]]
| style="background:#b3df7f" |~129,4
|-
| style="background:#a6d975" |[[Hotriviyen]]
| style="background:#a6d975" |~132,6 *
|-
| style="background:#99d36a" |[[Valanjiniyen]]
| style="background:#99d36a" |~139,8
|-
| style="background:#8ccd60" |[[Berriaziyen]]
| style="background:#8ccd60" |~145
|-
| rowspan="11" style="background:#34B2C9" |[[Jura (dönem)|Jura]]
| rowspan="3" style="background:#B3E3EE" |[[Geç Jura|Üst/Geç]]
| style="background:#D9F1F7" |[[Titoniyen]]
| rowspan="11" |İklim tekrar nemli hâle gelir. Açık tohumlular (özellikle [[kozalaklı ağaçlar]], [[Cycadales|çikaslar]] ve [[Bennettitales|cycadeoidler]]) ve [[eğrelti otları]] yaygındır. [[Sauropoda|Sauropodlar]], [[Carnosauria|karnozorlar]], [[Stegosauria|stegozorlar]] ve [[Coelurosauria|koelurozorlar]] da dahil olmak üzere [[dinozor]]lar, baskın kara omurgalıları hâline gelir. Memeliler [[Shuotheriidae|şuoteriidler]], [[Australosphenida|avustralosifenidanlar]], [[Eutriconodonta|ötrikonodontlar]], [[Çokyumrulular|çok yumrulular]], [[Symmetrodonta|simetrodontlar]], [[Dryolestidae|drayolestidler]] ve [[Tribosphenida|boreosifenidanlar]] olarak çeşitlenir ancak çoğunlukla küçük boyutlarda kalırlar. İlk [[Avialae|kuşlar]], [[Pullular|kertenkeleler, yılanlar]] ve [[kaplumbağa]]lar ortaya çıkar. İlk [[kahverengi algler]], [[vatoz]]lar, [[karides]]ler, [[yengeçler]] ve [[ıstakoz]]lar görülür. [[Parvipelvia]]n ihtiyozorlar ve [[plesiyozor]]lar çeşitlidir. Dünyanın her yerinde [[Rhynchocephalia|rinkosefalyanlar]] görülür. [[Bivalvia|Çift kabuklular]], [[Ammonoidea|ammonoitler]] ve [[Belemnoidea|belemnitler]] bol miktarda bulunur. [[Denizkestanesi|Deniz kestaneleri]], [[Deniz zambağı|deniz zambakları]], [[Denizyıldızı|denizyıldızları]], [[süngerler]], [[Terebratulida|terebratulidler]] ve [[Rhynchonellida|rinkonellid]] [[Brachiopoda|brakiyopodlar]] oldukça yaygındır. [[Pangea]] kıtası, [[Lavrasya]] ve [[Gondvana]]'ya bölünür, Gondvana da iki ana parçaya bölünür ve [[Büyük Okyanus]] ile [[Arktik Okyanusu]] oluşur. [[Tetis Okyanusu]] oluşur. Kuzey Amerika'da [[Nevada Orojenezi]] başlar. [[Rangitata orojenezi|Rangitata]] ve [[Kimmeriyen Orojenezi|Kimmeriyen orojenezleri]] gitgide azalır. Atmosferdeki CO<sub>2</sub> seviyeleri günümüz seviyelerinin 3&ndash;4 katıdır (bugünkü 400 ppmv ile karşılaştırıldığında 1200-1500 ppmv seviyesine denk gelir<ref name="Royer_20063" /><ref name=":1" group="not" />). [[Crocodylomorpha|Krokodilomorflar]] (son [[Pseudosuchia|psödosukiyanlar]]) sucul bir yaşama geçmeye başlar. Geç Triyas'taki [[mezozoyik deniz devrimi]] devam eder. [[Tentaculita]] yok olur.
| style="background:#D9F1F7" |152,1 ± 0,9
|-
| style="background:#CCECF4" |[[Kimmericiyen]]
| style="background:#CCECF4" |157,3 ± 1,0
|-
| style="background:#BFE7F1" |[[Oksfordiyen]]
| style="background:#BFE7F1" |163,5 ± 1,0
|-
| rowspan="4" style="background:#80CFD8" |[[Orta Jura|Orta]]
| style="background:#BFE7E5" |[[Kalloviyen]]
| style="background:#BFE7E5" |166,1 ± 1,2
|-
| style="background:#B3E2E3" |[[Batoniyen]]
| style="background:#B3E2E3" |168,3 ± 1,3 *
|-
| style="background:#A6DDE0" |[[Bajosiyen]]
| style="background:#A6DDE0" |170,3 ± 1,4 *
|-
| style="background:#9AD9DD" |[[Aaleniyen]]
| style="background:#9AD9DD" |174,1 ± 1,0 *
|-
| rowspan="4" style="background:#42AED0" |[[Erken Jura|Alt/Erken]]
| style="background:#99CDE3" |[[Toarsiyen]]
| style="background:#99CDE3" |182,7 ± 0,7 *
|-
| style="background:#80C5DD" |[[Pliyensbahiyen]]
| style="background:#80C5DD" |190,8 * 
|-
| style="background:#67BCD8" |[[Sinemuriyen]]
| style="background:#67BCD8" |199,3 ± 0,3 *
|-
| style="background:#4EB3D3" |[[Hettanjiyen]]
| style="background:#4EB3D3" |201,3 ± 0,2 *
|-
| rowspan="7" style="background:#812B92" |[[Triyas]]
| rowspan="3" style="background:#BD8CC3" |[[Geç Triyas|Üst/Geç]]
| style="background:#E3B9DB" |[[Resiyen]]
| rowspan="7" |[[Arkozor]]lar, karada [[Pseudosuchian|psödosukiyanlar]], havada ise [[teruzor]]lar ile baskındır. Dinozorlar iki ayaklı arkozorlardan dallanır. [[İhtiyozor]]lar ve [[Nothosaur|notozorlar]] (bir grup [[Sauropterygia|sauropterigiyan]]) deniz faunasının büyük kısmına hâkimdir. [[Sinodont]]lar daha küçük ve gececi hale gelerek sonunda ilk gerçek [[memeliler]]e dönüşürken, kalan diğer sinapsitler yok olur. [[Rhynchosaur|Rinkozorlar]] (arkozor akrabaları) da yaygındır. ''[[Dicroidium]]'' adı verilen [[Pteridospermatophyta|tohumlu eğrelti otları]], yerini gelişmiş açık tohumlulara bırakmadan önce Gondvana'da yaygındı. Birçok suda yaşayan büyük temnospondil amfibi görülür. [[Ceratitida]]n [[Ammonoidea|ammonoitler]] son derece yaygındır. [[Scleractinia|Modern mercanlar]] ve [[gerçek kemikli balıklar]], birçok modern [[böcek]] takımı ve alt takımıyla birlikte ortaya çıkar. İlk [[denizyıldızı]] görülür. Güney Amerika'da [[And Dağları|And Orojenezi]] meydana gelir. Asya'da ise [[Kimmeriyen Orojenezi]] meydana gelir. Yeni Zelanda'da [[Rangitata Orojenezi]] başlar. Kuzey Avustralya, Queensland ve Yeni Güney Galler'de Hunter-Bowen Orojenezi biter ({{Yaklaşık}} 260-225 myö). Yaklaşık 234-232 milyon yıl önce [[Karniyen pluvial olayı]] meydana gelerek ilk dinozorlar ve [[Lepidosauria|lepidozorların]] ([[Rhynchocephalia|rinkosefalyanlar]] dahil) yayılmasını sağlar. 201 milyon yıl önce [[Triyas-Jura yok oluşu]] gerçekleşerek tüm [[konodont]]ları, son [[Procolophonidae|parareptilleri]], birçok deniz sürüngenini (örneğin [[plesiyozor]]lar hariç tüm sauropterigiyanları ve [[parvipelvia]]nlar hariç tüm ihtiyozorları), krokodilomorflar dışındaki tüm [[Archosauromorpha|krokopodanları]], teruzorları, dinozorları, ammonoitleri (bütün [[Ceratitida]] takımındaki canlılar dahil olmak üzere), çift kabukluları, brakiyopodları, mercanları ve süngerleri yok eder. İlk [[Diyatome|diatomlar]] ortaya çıkar.<ref name="Medlin_19973">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Is the origin of the diatoms related to the end-Permiyen mass extinction?|sayı=1–4|sayfalar=1-11|dergi=Nova Hedwigia|yıl=1997|cilt=65|doi=10.1127/nova.hedwigia/65/1997/1|soyadı1=Medlin|ad1=L. K.|soyadı2=Kooistra|ad2=W. H. C. F.|soyadı3=Gersonde|ad3=R.|soyadı4=Sims|ad4=P. A.|soyadı5=Wellbrock|ad5=U.|hdl=10013/epic.12689}}</ref>
| style="background:#E3B9DB" |~208,5
|-
| style="background:#D6AAD3" |[[Noriyen]]
| style="background:#D6AAD3" |~227
|-
| style="background:#C99BCB" |[[Karniyen]]
| style="background:#C99BCB" |~237 *
|-
| rowspan="2" style="background:#B168B1 " |[[Orta Triyas|Orta]]
| style="background:#C983BF" |[[Ladiniyen]]
| style="background:#C983BF" |~242 *
|-
| style="background:#BC75B7" |[[Aniziyen]]
| style="background:#BC75B7" |~247,2
|-
| rowspan="2" style="background:#983999" |[[Erken Triyas|Alt/Erken]]
| style="background:#B051A5" |[[Olenekiyen]]
| style="background:#B051A5" |~251,2
|-
| style="background:#A4469F" |[[İnduyen]]
| style="background:#A4469F" |251,902 ± 0,024 *
|-
| rowspan="48" style="background:#99C080" |[[Paleozoyik]]
| rowspan="9" style="background:#F04028" |[[Permiyen]]
| rowspan="2" style="background:#FBA794" |[[Lopingiyen]]
| style="background:#FCC0B2" |[[Çangsingiyen]]
| rowspan="9" |[[Kara kütlesi|Kara kütleleri]], [[süperkıta]] [[Pangea]]'da birleşerek diğer sıradağların yanı sıra [[Urallar]]'ı, [[Ouachita Dağları]]'nı ve [[Apalaş Dağları|Apalaşlar]]'ı yaratır (aynı zamanda süperokyanus [[Panthalassa]] veya diğer adıyla Proto-Pasifik oluşur). Permo-Karbonifer buzullaşması sonlanır. Sıcak ve kuru bir iklim görülür. Oksijen seviyelerinde muhtemel bir düşüş vardır. [[Sinapsit]]ler ([[pelikozor]]lar ve [[terapsit]]ler) yaygın ve baskın hale gelirken, [[Parareptilia|parareptiller]] ve [[Temnospondyli|temnospondil]] [[amfibiler]] de yaygınlığını korur. Bu dönemde tahminen temnospondil amfibilerden [[Lissamphibia|modern amfibiler]] ortaya çıktı. Permiyen ortasında, likofitlerin yerini büyük oranda eğrelti otları ve tohumlu bitkiler alır. [[Sinek]]ler ve [[kın kanatlılar]] evrimleşir. Çok büyük [[eklem bacaklılar]] ve [[Tetrapoda|dört üyeli]] olmayan [[tetrapodomorf]]ların soyu tükenir. Deniz yaşamı, sıcak ve sığ resiflerde gelişir. [[Productida|Produktidan]] ve [[spiriferida]]n brakiyopodlar, çift kabuklular, [[delikliler]], ammonoitler ([[goniatit]]ler dahil) ve [[Orthocerida|ortoceridanlar]] bol miktarda bulunur. [[Sauria]] [[klad]]ı, daha önceki [[Diapsid|diapsitlerden]] ortaya çıkar ve [[Lepidosauromorpha|lepidozorlar]], [[Kuehneosauridae|kuehneozoritler]], [[Choristodera|koristoderler]], [[Archosauromorpha|arkozorlar]], [[Testudinata|testudinatlar]], [[Ichthyosauromorpha|ihtiyozorlar]], [[Thalattosauria|talattozorlar]] ve [[Sauropterygia|sauropterigiyanların]] ataları olan türlere ayrılır. Sinodontlar daha büyük terapsitlerden gelişir. [[Olson'un Yok Oluşu]] (273 myö), [[Kapitaniyen kitlesel yok oluşu]] (260 myö) ve [[Permiyen-Triyas yok oluşu]] (252 myö) birbiri ardına meydana gelir. Permiyen-Triyas yok oluşuyla birlikte çoğu retaryan plankton, mercanlar (Tabulata ve Rugosa tamamen yok olur), brakiyopodlar, [[yosun hayvancıkları]], gastropodlar, ammonoitler (goniatitlerin nesli tamamen tükenir), böcekler, parareptiller, sinapsitler, amfibiler ve deniz zambakları (sadece artikulatlar hayatta kalır), tüm [[Eurypterida|öripteritler]], [[trilobitler]], [[graptolit]]ler, [[Hyolitha|hiyolitler]], [[Edrioasteroidea|edrioasteroit krinozoalar]], [[Blastoidea|blastoitler]] ve [[Dikenli yüzgeçliler|diken yüzgeçliler]] de dahil olmak üzere, Dünya'daki yaşamın %80'inden fazlasının nesli tükenir. Kuzey Amerika'da [[Ouachita Orojenezi|Ouachita]] ve [[İnuitiyen orojenezi|İnuitiyen orojenezleri]] gerçekleşir. Avrupa ve Asya'da [[Ural Orojenezi]] gitgide azalır. Asya'da [[Altay Dağları|Altay]] orojenezi başlar. [[Avustralya (kıta)|Avustralya kıtasındaysa]] [[Hunter-Bowen Orojenezi]] başlayarak ({{Yaklaşık}} 260-225 myö) [[MacDonnell Sıradağları]]'nı meydana getirir.
| style="background:#FCC0B2" |254,14 ± 0,07 *
|-
| style="background:#FCB4A2" |[[Vuçepingiyen]]
| style="background:#FCB4A2" |259,51 ± 0,21 *
|-
| rowspan="3" style="background:#FB745C" |[[Guadalupiyen]]
| style="background:#FB9A85" |[[Kapitaniyen]]
| style="background:#FB9A85" |264,28 ± 0,16 *
|-
| style="background:#FB8D76" |[[Vordiyen]]
| style="background:#FB8D76" |266,9 ± 0,4 *
|-
| style="background:#FB8069" |[[Rodiyen]]
| style="background:#FB8069" |273,01 ± 0,14 *
|-
| rowspan="4" style="background:#EF5845" |[[Sisuraliyen]]
| style="background:#E38776" |[[Kunguriyen]]
| style="background:#E38776" |283,5 ± 0,6
|-
| style="background:#E37B68" |[[Artinskiyen]]
| style="background:#E37B68" |290,1 ± 0,26 *
|-
| style="background:#E36F5C" |[[Sakmariyen]]
| style="background:#E36F5C" |293,52 ± 0,17 *
|-
| style="background:#E36F5C" |[[Asseliyen]]
| style="background:#E36F5C" |298,9 ± 0,15 *
|-
| rowspan="7" style="background:#67A599" |[[Karbonifer]]<br/><ref group="not">[[Misisipiyen]] ve [[Pensilvaniyen]], resmî birer alt sistem/alt dönemdir.</ref><br />
| rowspan="4" style="background:#99C2B5" |[[Pensilvaniyen]]<br/><ref name=":2" group="not">Bu alt dönem, Alt/Erken, Orta ve Üst/Geç serilere/devrelere ayrılmıştır.</ref><br />
| style="background:#CCD4C7" |[[Gijeliyen]]
| rowspan="4" |[[Kanatlı böcekler]] aniden yayılır (özellikle [[Meganisoptera|Protodonata]] ve [[Palaeodiktiyoptera]]). Bazı kanatlı böcekler, kırkayaklar ve akrepler oldukça büyür. İlk [[kömür]] ormanları (''[[Lepidodendron]]'', eğrelti otları, ''[[Sigillaria]]'', [[Calamites|dev atkuyrukları]], ''[[Cordaites]]'', vb.) ortaya çıkar. [[Dünya atmosferi|Atmosferde]] [[oksijen]] seviyeleri daha yüksektir. Buz Devri, Erken Permiyen'e kadar devam eder. Denizler ve okyanuslarda [[goniatit]]ler, brakiyopodlar, bryozoa, çift kabuklular ve mercanlar bolca bulunur. İlk [[Oniscidae|karada yaşayan tespih böceği]] görülür. Sert kabuklu [[delikliler]] çoğalır. [[Lavrasya#Avroamerika/Lavrusya|Kuzey Atlantik Kıtası]], [[Gondvana]] ve Sibirya-Kazakistanya (bu kara parçası daha sonra [[Lavrasya]] ve [[Ural Orojenezi]]'ni meydana getirecektir) ile çarpışır. [[Hersiniyen orojenezi|Variskan orojenezi]] devam eder (bu çarpışmalar başka orojenezleri ve en nihayetinde [[Pangea]]'yı yarattı). [[Amfibiler]] (örneğin temnospondiller) Kuzey Atlantik Kıtası'nda yayıldı ve bazıları ilk [[amniyot]]lara dönüştü. [[Karbonifer yağmur ormanı çöküşü]] meydana gelir ve amfibilerden ziyade amniyotların tercih ettiği kuru bir iklim yaratır. Amniyotlar, hızla [[sinapsit]]ler, [[Parareptilia|parareptiller]], [[Captorhinidae|kotilozorlar]], [[Protorothyrididae|protorotirididler]] ve [[Diapsid|diapsitler]] hâlinde çeşitlenir. [[Rhizodontida|Rizodontlar]], dönem boyu yaygındılar ancak dönemin sonunda yok oldular. [[Köpekbalığı|Köpekbalıkları]] ilk kez görülür.
| style="background:#CCD4C7" |303,7
|-
| style="background:#BFD0C5" |[[Kasımoviyen]]
| style="background:#BFD0C5" |307 ± 0,1
|-
| style="background:#B3CBB9" |[[Moskoviyen]]
| style="background:#B3CBB9" |315,2 ± 0,2
|-
| style="background:#99C2B5" |[[Başkiriyen]]
| style="background:#99C2B5" |323,2 *
|-
| rowspan="3" style="background:#678F66" |[[Misisipiyen]]<br/><ref name=":2" group="not" /><br />
| style="background:#BFC26B" |[[Serpukoviyen]]
| rowspan="3" |Büyük [[Likofit|likopod ilkel ağaçlar]] gelişir. Amfibi [[Eurypterida|öripteritler]], ileride [[kömür]]leşecek olan kıyı [[Acı su|bataklıklarında]] yaşar ve son kez kayda değer ölçüde yayılır. İlk [[açık tohumlular]] görülür. İlk [[Endopterygota|holometabol]], [[paraneoptera]]n, [[Polyneoptera|polineopteran]], [[odonatoptera]]n ve [[Mayıs sineği|efemeropteran]] böcekler ile ilk [[sülükayaklılar]] ortaya çıkar. İlk beş parmaklı [[Tetrapoda|tetrapodlar]] (amfibiler) ve [[Kara salyangozu|kara salyangozları]] görülür. Okyanuslarda [[Kemikli balıklar|kemikli]] ve [[kıkırdaklı balıklar]] baskın durumda ve çeşitlidir; [[derisidikenliler]] de (özellikle [[deniz zambakları]] ve [[Blastoidea|blastoidler]]) bol miktarda bulunur. [[Koral (canlı)|Korallar]], [[bryozoa]]nlar, [[Orthocerida|ortoceridanlar]], [[goniatit]]ler ve [[Brachiopoda|brakiyopodların]] ([[Productida]], [[Spiriferida]], vb.) sayıları yeniden artar ve tekrar çok yaygın hale gelirler fakat [[Trilobitler|trilobit]] ve [[nautiloid]] popülasyonu azalır. Doğu [[Gondvana]]'daki [[Karoo Buzul Çağı|buzullaşma]], Geç Devoniyen'den bu yana devam eder. Yeni Zelanda'daki [[Tuhua Orojenezi]] azalır. Rizodont adı verilen bazı lob yüzgeçli balıklar baskın hâle gelir ve tatlı sularda bol miktarda görülür. [[Sibirya (kıta)|Sibirya]], bir başka küçük kıta olan [[Kazakistanya]] ile çarpışır.
| style="background:#BFC26B" |330,9 ± 0,2
|-
| style="background:#A6B96C" |[[Vizeyen]]
| style="background:#A6B96C" |346,7 ± 0,4 *
|-
| style="background:#8CB06C" |[[Turneziyen]]
| style="background:#8CB06C" |358,9 ± 0,4 *
|-
| rowspan="7" style="background:#CB8C37" |[[Devoniyen]]
| rowspan="2" style="background:#F1E19D" |[[Geç Devoniyen|Üst/Geç]]
| style="background:#F2EDC5" |[[Fameniyen]]
| rowspan="7" |İlk [[Lycopodiopsida|likopodlar]], [[Eğrelti|eğrelti otları]], [[tohumlu bitkiler]] (önceki [[Progymnosperm|progimnospermlerden]] ortaya çıkan [[Pteridospermatophyta|tohumlu eğrelti otları]]), ilk ağaçlar (bir progimnosperm olan ''[[Archaeopteris]]'') ve ilk [[kanatlı böcekler]] (palaeoptera ve neoptera) ortaya çıkar. [[Strophomenida|Strofomenit]] ve [[Atrypa|atripit]] [[Brachiopoda|brakiyopodlar]], [[rugosa]] ve [[tabulata]] koralları ile [[Deniz zambağı|deniz zambaklarının]] tümü okyanuslarda bol miktarda bulunur. İlk tamamen sarmal kafadanbacaklılar ([[Ammonoidea]] ve [[Nautilida]], birbirinden bağımsız olarak) ortaya çıkar. Ammonoitler denizlerde bolca bulunur (özellikle [[goniatit]]ler). Trilobitler ve [[ostrakoderm]]ler azalırken, çeneli balıklar ([[zırhlı balıklar]], [[Sarcopterygii|lob yüzgeçli balıklar]], [[Actinopterygii|ışın yüzgeçli]] [[kemikli balıklar]], [[dikenli yüzgeçliler]] ve ilkel [[kıkırdaklı balıklar]]) çoğalır. Bazı [[Tetrapodomorpha|lob yüzgeçli balıklar]], [[Stegocephali|ayaklı balıklara]] dönüşerek yavaş yavaş amfibi olurlar. Son trilobit olmayan [[Artiopoda|artiyopodlar]] yok olur. İlk [[on ayaklılar]] ([[teke]]ler gibi) ve [[Tespih böceği|tespih böcekleri]] ortaya çıkar. Çeneli balıklardan gelen baskı, öripteritlerin azalmasına ve [[Coleoidea|bazı kafadanbacaklıların]] kabuklarını kaybetmelerine neden olurken, [[Anomalocaris|anomalokaritler]] de yok olur. "Eski Kızıl Kıta" olarak da bilinen [[Lavrasya#Avroamerika/Lavrusya|Kuzey Atlantik Kıtası]], Kaledoniyen orojenezinde oluştuktan sonra varlığını sürdürür. Kuzey Afrika'daki [[Atlas Dağları#Anti-Atlas Dağları|Anti-Atlas Dağları]] ve Kuzey Amerika'daki [[Apalaş Dağları]] için [[Akadiyen Orojenezi]] başlar. Aynı zamanda Yeni Zelanda'daki [[Antler orojenezi|Antler]], [[Hersiniyen orojenezi|Hersiniyen]] ve [[Tuhua Orojenezi|Tuhua orojenezleri]] başlar. Kitlesel [[Geç Devoniyen yok oluşu#Kellwasser yok oluşu|Kellwasser]] ve [[Geç Devoniyen yok oluşu#Hangenberg yok oluşu|Hangenberg]] yok oluşları da dahil olmak üzere bir dizi yok oluş tüm zırhlı balıklar ve ostrakodermleri ortadan kaldırır. Bunlara ek olarak, bu bir dizi yok oluş ile birçok akritark, koral, sünger, yumuşakça, trilobit, öripterit, graptolit, brakiyopod, deniz zambağı (örneğin tüm [[Cystoidea|sistoitler]]) ve balığın nesli tükenir.
| style="background:#F2EDC5" |372,2 ± 1,6 *
|-
| style="background:#F2EDAD" |[[Frasniyen]]
| style="background:#F2EDAD" |382,7 ± 1,6 *
|-
| rowspan="2" style="background:#F1C868" |[[Orta Devoniyen|Orta]]
| style="background:#F1E185" |[[Jivesiyen]]
| style="background:#F1E185" |387,7 ± 0,8 *
|-
| style="background:#F1D576" |[[Eyfeliyen]]
| style="background:#F1D576" |393,3 ± 1,2 *
|-
| rowspan="3" style="background:#E5AC4D" |[[Erken Devoniyen|Alt/Erken]]
| style="background:#E5D075" |[[Emsiyen]]
| style="background:#E5D075" |407,6 ± 2,6 *
|-
| style="background:#E5C468" |[[Pragiyen]]
| style="background:#E5C468" |410,8 ± 2,8 *
|-
| style="background:#E5B75A" |[[Lohkoviyen]]
| style="background:#E5B75A" |419,2 ± 3,2 *
|-
| rowspan="8" style="background:#B3E1B6" |[[Silüriyen|Siluriyen]]
| colspan="2" style="background:#E6F5E1" |[[Pridoli]]
| rowspan="8" |[[Ozon tabakası]] kalınlaşır. İlk damarlı bitkiler ile [[çok bacaklılar]], [[altı bacaklılar]] ([[böcekler]] dahil) ve [[örümceğimsiler]] gibi tamamen karasallaşmış eklembacaklılar ortaya çıkar. [[Eurypterida|Öripteritler]] hızla çeşitlenir, yaygınlaşır ve baskın hâle gelir. Kafadanbacaklılar gelişmeye devam eder. Ostrakodermlerle birlikte [[Gerçekçeneliler|gerçek çeneli balıklar]] denizlerdedir. [[Tabulata]] ve [[rugosa]] koralları, [[Brachiopoda|brakiyopodlar]] (''[[Pentamerida]]'', [[Rhynchonellida|Rinkonellida]], vb.), [[Cystoidea|sistoidler]] ve [[Deniz zambağı|deniz zambaklarının]] tümü bol miktarda bulunur. [[Trilobitler]] ve [[yumuşakçalar]] çeşitlidir. [[Graptolit]]ler ise pek çeşitli değildir. Üç küçük çaplı yok oluş gerçekleşir. Bazı derisidikenlilerin soyu tükenir. İngiltere, İrlanda, Galler, İskoçya ve [[İskandinav Dağları]]'ndaki tepeler için [[Kaledoniyen Orojenezi]] başlar ([[Laurentia]], [[Baltika]] ve Gondvana'nın eski bir küçük [[mikrolevha]]sı arasındaki çarpışma). Kaledonyen orojenezi, [[Akadiyen Orojenezi]] olarak Devoniyen dönemine kadar devam etti (böylece Kuzey Atlantik Kıtası oluşur). [[Takonik orojenez]] azalır. Geç Ordovisiyen'de başlayan [[And-Sahra buzullaşması|buzul çağı]], bu dönemin sonlarına doğru biter. Avustralya kıtasındaki [[Lachlan Orojenezi]] azalır.
| style="background:#E6F5E1" |423 ± 2,3 *
|-
| rowspan="2" style="background:#BFE6CF" |[[Ludlov]]
| style="background:#D9F0DF" |[[Ludfordiyen]]
| style="background:#D9F0DF" |425,6 ± 0,9 *
|-
| style="background:#CCECDD" |[[Gorstiyen]]
| style="background:#CCECDD" |427,4 ± 0,5 *
|-
| rowspan="2" style="background:#B3E1C2" |[[Venlok]]
| style="background:#CCEBD1" |[[Homeriyen]]
| style="background:#CCEBD1" |430,5 ± 0,7 *
|-
| style="background:#BFE6C3" |[[Şenvudiyen]]
| style="background:#BFE6C3" |433,4 ± 0,8 *
|-
| rowspan="3" style="background:#99D7B3" |[[Landoveri]]
| style="background:#BFE6CF" |[[Telisiyen]]
| style="background:#BFE6CF" |438,5 ± 1,1 *
|-
| style="background:#B3E1C2" |[[Aroniyen]]
| style="background:#B3E1C2" |440,8 ± 1,2 *
|-
| style="background:#A6DCB5" |[[Ruddaniyen]]
| style="background:#A6DCB5" |443,8 ± 1,5 *
|-
| rowspan="7" style="background:#009270" |[[Ordovisyen|Ordovisiyen]]
| rowspan="3" style="background:#7FCA93" |[[Geç Ordovisiyen|Üst/Geç]]
| style="background:#A6DBAB" |[[Hirnansiyen]]
| rowspan="7" |Plankton sayısının artmasıyla [[Büyük Ordovisiyen Biyoçeşitlilik Olayı]] meydana gelir, omurgasızlar birçok yeni türe çeşitlenir (özellikle brakiyopodlar ve yumuşakçalar bu omurgasızlar grubuna dahildir; örnek olarak uzun ömürlü ve birçok çeşide sahip [[Orthocerida|Ortocerida]] gibi uzun ve [[Ortokoni|düz kabuklu]] kafadanbacaklılar verilebilir). İlkel [[Koral (canlı)|korallar]], eklemli [[Brachiopoda|brakiyopodlar]] (''Orthida'', ''Strophomenida'', vb.), [[Bivalvia|çift kabuklular]], [[kafadanbacaklılar]] (nautiloidler), [[trilobitler]], [[ostrakod]]lar, [[bryozoa]]nlar, birçok [[Derisidikenliler|derisidikenli]] türü ([[Blastoidea|blastoidler]], [[Cystoidea|sistoidler]], [[Deniz zambağı|deniz zambakları]], [[Denizkestanesi|deniz kestaneleri]], [[Deniz hıyarı|deniz hıyarları]] ve [[Asterozoa|yıldız benzeri canlı formları]], vb.), dallı [[graptolit]]ler ve diğer [[takson]]ların tümü yaygındır. [[Akritarklar]] hâlâ varlığını sürdürmektedir ve yaygın olarak bulunurlar. Kafadanbacaklılar, baskın ve yaygın hale gelir. Bazı kafadanbacaklılar sarmal bir kabuğa sahip olma eğilimi gösterir. Anomalokaritler azalır. Gizemli [[tentakulita]]nlar ortaya çıkar. İlk [[Eurypterida|öripteritler]] ve [[ostrakoderm]] balıkları ortaya çıkar. Tahminen dönemin sonuna doğru ostrakodermlerden [[çeneli balıklar]] ortaya çıkar. İlk varlığı tartışmasız kara [[mantarlar]]ı ve tamamen karada yaşayan [[Kara bitkileri|bitkiler]] görülür. Bu dönemin sonunda gerçekleşen [[Geç Ordovisiyen buzullaşması|buzul çağının]] yanı sıra bir dizi [[Geç Ordovisiyen yok oluşu|kitlesel yok oluş]] ile kafadanbacaklıların, birçok brakiyopodun, bryozoanların, derisidikenlilerin, graptolitlerin, trilobitlerin, çift kabukluların, mercanların ve [[konodont]]ların bazısı yok olur.
| style="background:#A6DBAB" |445,2 ± 1,4 *
|-
| style="background:#99D69F" |[[Katiyen]]
| style="background:#99D69F" |453 ± 0,7 *
|-
| style="background:#8CD094" |[[Sandbiyen]]
| style="background:#8CD094" |458,4 ± 0,9 *
|-
| rowspan="2" style="background:#4DB47E" |[[Orta Ordovisiyen|Orta]]
| style="background:#74C69C" |[[Darriviliyen]]
| style="background:#74C69C" |467,3 ± 1,1 *
|-
| style="background:#66C092" |[[Dapingiyen]]
| style="background:#66C092" |470 ± 1,4 *
|-
| rowspan="2" style="background:#1A9D6F" |[[Erken Ordovisiyen|Alt/Erken]]
| style="background:#41B087" |[[Floyen]]<br />(eski adıyla [[Arenig]])
| style="background:#41B087" |477,7 ± 1,4 *
|-
| style="background:#33A97E" |[[Tremadosiyen]]
| style="background:#33A97E" |485,4 ± 1,9 *
|-
| rowspan="10" style="background:#7FA056" |[[Kambriyen]]
| rowspan="3" style="background:#B3E095" |[[Frongiyen]]
| style="background:#E6F5C9" |[[Kat 10]]
| rowspan="10" |Atmosferdeki oksijen seviyesi arttıkça [[Kambriyen patlaması|Kambriyen Patlaması]]'nda (fosiller esas olarak bilateryandır) yaşam büyük ölçüde çeşitlenir. Çok sayıda fosil ile birçok modern [[hayvan]] [[şube]]si ([[eklem bacaklılar]], [[yumuşakçalar]], [[halkalı solucanlar]], [[derisidikenliler]], [[Hemichordata|hemikordalılar]] ve [[kordalılar]] dahil olmak üzere) ortaya çıkar. Resif oluşturan [[arkeosiyata]]n süngerleri başlangıçta bol miktarda bulunur, sonra yok olurlar. Bu süngerlerin yerini stromatolitler alır, ancak bazı hayvanlar mikrobiyal matları delip geçmeye başladığında stromatolitler hızla [[Kambriyen substrat devrimi|Agronomi devrimine]] yenik düşer (diğer bazı hayvanlar da bundan etkilenir). İlk [[Artiopoda|artiyopodlar]] ([[trilobitler]] dahil), [[Priapulida|priapulit]] solucanlar, eklemsiz [[Brachiopoda|brakiyopodlar]] (dallı bacaklılar), [[Hyolitha|hiyolitler]], [[bryozoa]]nlar, [[graptolit]]ler, pentaradyal derisidikenliler (örneğin [[blastozoa]]nlar, [[Crinozoa|krinozoanlar]] ve [[Eleutherozoa|eleuterozoanlar]]) ve diğer çok sayıda hayvan türü ortaya çıkar. [[Ediyakaran sonu yok oluşu|Ediyakaran faunasından birçok türün nesli tükenirken]], [[Anomalocarida|anomalokaritler]] baskınlığını korur ve dev birer yırtıcıdırlar. [[Kabuklular]] ve yumuşakçalar hızla çeşitlenir. [[Prokaryot]]lar, [[protistler]] (örneğin delikliler), [[algler]] ve [[mantarlar]] günümüze kadar varlığını sürdürür. Daha önceki kordalılardan ilk [[omurgalılar]] ortaya çıkar. [[Avustralya (kıta)|Avustralya kıtasındaki]] [[Petermann Orojenezi]] azalır (550-535 myö). Antarktika'da [[Ross orojenezi]] görülür. Avustralya kıtasında ise [[Adelaide süper havzası#Delamerian Orojenezi|Delamerian Orojenezi]] ({{Yaklaşık}} 514-490 myö) görülür. Bazı küçük [[mikrolevha]]lar Gondvana'dan ayrıldı. [[Dünya atmosferi|Atmosferdeki]] {{CO2}} içeriği, günümüz ([[Holosen]]) seviyelerinin kabaca 15 katıdır (bugünkü 400 ppm ile karşılaştırıldığında 6000 ppm'e denk gelir).<ref name="Royer_20063" /><ref name=":1" group="not" /> [[Eklem bacaklılar]] ve [[Embryophyte|streptofita]] karada kolonileşmeye başlar. 517, 502 ve 488 milyon yıl önce üç yok oluş gerçekleşir. Bunların [[Botomiyen sonu yok oluşu|ilki]] ve [[Kambriyen–Ordovisiyen yok oluşu|sonuncusu]] anomalokaritlerin, eklem bacaklıların, hiyolitlerin, brakiyopodların, yumuşakçaların ve konodontların (ilkel çenesiz omurgalılar) çoğunu yok eder.
| style="background:#E6F5C9" |~489,5
|-
| style="background:#D9F0BB" |[[Jiyangşaniyen]]
| style="background:#D9F0BB" |~494 *
|-
| style="background:#CCEBAE" |[[Payibiyen]]
| style="background:#CCEBAE" |~497 *
|-
| rowspan="3" style="background:#A6CF86" |[[Miaolingiyen]]
| style="background:#CCDFAA" |[[Guzhangiyen]]
| style="background:#CCDFAA" |~500,5 *
|-
| style="background:#BFD99D" |[[Drumiyen]]
| style="background:#BFD99D" |~504,5 *
|-
| style="background:#B3D492" |[[Vuliuyan]]
| style="background:#B3D492" |~509
|-
| rowspan="2" style="background:#99c178" |[[Seri 2]]
| style="background:#B3CA8E" |[[Kat 4]]
| style="background:#B3CA8E" |~514
|-
| style="background:#A6C583" |[[Kat 3]]
| style="background:#A6C583" |~521
|-
| rowspan="2" style="background:#8CB06C" |[[Terrenöviyen]]
| style="background:#A6BA80" |[[Kat 2]]
| style="background:#A6BA80" |~529
|-
| style="background:#99B575 " |[[Fortuniyen]]
| style="background:#99B575 " |~538,8 ± 0,2 <sup>*</sup>
|-
| rowspan="10" style="background:#F73563" |[[Proterozoyik]]
| rowspan="3" style="background:#FEB342" |[[Neoproterozoyik]]
| style="background:#FED96A" |[[Ediyakaran]]
| colspan="3" |İlkel [[hayvan]]ların [[fosil]]leri gözlemlenir. [[Ediyakaran faunası|Ediyakaran biyotası]], muhtemelen büyük ölçekli bir oksidasyon olayının neden olduğu bir [[Avalon patlaması|patlamadan]] sonra ortaya çıkarak dünya çapında, denizlerde gelişir.<ref name="Williams_20193">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=A tectonically driven Ediyakaran oxygenation event|tarih=2019|sayı=1|dil=İngilizce|sayfalar=2690|dergi=Nature Communications|cilt=10|issn=2041-1723|pmc=6584537|pmid=31217418|doi=10.1038/s41467-019-10286-x|soyadı1=Williams|ad1=Joshua J.|soyadı2=Mills|ad2=Benjamin J. W.|soyadı3=Lenton|ad3=Timothy M.}}</ref> İlk [[Vendobionta|vendozoanlar]] (hayvanlar arasında bilinmeyen yakınlığa sahiptir), [[knidliler]] ve [[Bilateria|bilateryenler]] görülür. Esrarengiz vendozoanlar arasında, şekil olarak çanta, disk veya yorgana (''[[Dickinsonia]]'' gibi) benzeyen birçok yumuşak jöleli yaratık vardır. Olası solucan benzeri ''[[Treptichnus|Trichophycus]]'', vb. canlıların basit [[İz fosili|iz fosilleri]] görülür. Kuzey Amerika'da [[Takonik Orojenez]] görülür. [[Hint alt kıtası]]nda [[Aravalli Dağları Orojenezi]] gerçekleşir. [[Pan-Afrikan orojenezi]]nin başlangıcı, kısa ömürlü Ediyakaran süper kıtası [[Panotya]]'nın oluşumunu sağlar. Panotya ise dönemin sonunda [[Laurentia]], [[Baltika]], [[Sibirya (kıta)|Sibirya]] ve [[Gondvana]]'ya ayrılır. Avustralya kıtasında [[Petermann orojenezi]] gerçekleşir. 633-620 milyon yıl önce, Antarktika'da [[Beardmore orojenezi]] görülür. [[Ozon tabakası]] oluşur. Okyanuslardaki [[mineral]] seviyelerinde bir artış gerçekleşir.
| style="background:#FED96A" |~635 *
|-
| style="background:#FECC5C" |[[Kriyojeniyen]]
| colspan="3" |Olası "[[Kartopu Dünya]]" dönemi. Fosiller hâlâ nadir görülür. Antarktika'daki Geç Ruker / Nimrod orojenezi azalır. İlk varlığı tartışmasız [[Süngerler|hayvan]] fosilleri ortaya çıkar. İlk varsayımsal [[Amastigomycota|kara mantarları]]<ref name="NaranjoOrtiz_20193">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Fungal evolution: major ecological adaptations and evolutionary transitions|tarih=25 Nisan 2019|sayı=4|sayfalar=1443-1476|dergi=[[Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society]]|yayıncı=[[Cambridge Philosophical Society]] ([[Wiley Publishing|Wiley]])|cilt=94|issn=1464-7931|pmid=31021528|doi=10.1111/brv.12510|ad2=Toni|soyadı2=Gabaldón|soyadı1=Naranjo‐Ortiz|ad1=Miguel A.|s2cid=131775942}}</ref> ve [[Streptophyta|streptofitler]] görülür.<ref name="Zarsky_20223">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Kriyojeniyen Glacial Habitats as a Plant Terrestrialisation Cradle – The Origin of the Anydrophytes and Zygnematophyceae Split|tarih=27 Ocak 2022|sayfalar=735020|dergi=Frontiers in Plant Science|cilt=12|issn=1664-462X|pmc=8829067|pmid=35154170|doi=10.3389/fpls.2021.735020|ad2=Vojtěch|ad3=Martin|ad4=Viktor|soyadı2=Žárský|soyadı3=Hanáček|soyadı4=Žárský|soyadı1=Žárský|ad1=Jakub|doi-access=ücretsiz}}</ref>
| style="background:#FECC5C" |~720<ref name=":0" group="not">Mutlak yaşa göre belirlenmiştir (bkz. [[Küresel Standart Stratigrafik Yaş]]).</ref>
|-
| style="background:#FEBF4E" |[[Toniyen]]
| colspan="3" |[[Rodinya]] süperkıtasının son birleşimi Erken Toniyen'de gerçekleşirken, dağılmalar yaklaşık 800 milyon yıl önce başlar. [[Sveconorwegian Orojenezi]] sona erer. Kuzey Amerika'da [[Grenville Orojenezi]] azalmaya başlar. Antarktika'da [[Ruker Gölü Orojenezi|Ruker Gölü / Nimrod Orojenezi]], 1.000 ± 150 milyon yıl önce gerçekleşir. [[Edmundian Orojenezi]] ({{Yaklaşık}} 920-850 milyon yıl önce), Batı Avustralya'daki [[Gascoyne Kompleksi]]'nde meydana gelir. Avustralya kıtasında [[Adelaide Süperhavzası]] ve [[Centralian Süperhavzası]]'nın birikerek oluşma süreci başlar. İlk varsayımsal [[hayvan]]lar (holozoanlardan) ve karasal alg matları ortaya çıkar. Kırmızı ve yeşil alglerle ilgili birçok endosimbiyotik olay gerçekleşir, [[plastit]]ler [[Ochrophyta|okrofitlere]] (örneğin [[Diyatome|diatomlar]], kahverengi algler), [[Dinoflagellata|dinoflagellatlar]], [[Cryptophyceae|kriptofitler]], [[Haptophyte|haptofitler]] ve [[Öglenalar|öglenitlere]] transfer edilir (bu olaylar [[Mezoproterozoyik]]'te başlamış olabilir)<ref name="Yoon_20043">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://academic.oup.com/mbe/article-lookup/doi/10.1093/molbev/msh075|başlık=A Molecular Timeline for the Origin of Photosynthetic Eukaryotes|erişimtarihi=19 Haziran 2022|arşivtarihi=21 Ocak 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220121035201/https://academic.oup.com/mbe/article-lookup/doi/10.1093/molbev/msh075|tarih=2004|ölüurl=hayır|sayı=5|dil=İngilizce|sayfalar=809-818|dergi=Molecular Biology and Evolution|cilt=21|issn=1537-1719|pmid=14963099|doi=10.1093/molbev/msh075|ad2=Jeremiah D.|ad3=Claudia|ad4=Gabriele|ad5=Debashish|soyadı2=Hackett|soyadı3=Ciniglia|soyadı4=Pinto|soyadı5=Bhattacharya|ad1=Hwan Su|soyadı1=Yoon}}</ref> ve aynı dönemde ilk [[Retaria|retaryanlar]] (örneğin [[delikliler]]) da görünmeye başlar. Ökaryotlar hızla çeşitlenir, bunlar arasında algler, ökaryotlarla beslenenler ve [[Biyomineralizasyon|biyomineralize]] canlılar bulunur. Basit çok hücreli ökaryotların [[İz fosili|iz fosillerine]] rastlanır.
| style="background:#FEBF4E" |1000<ref name=":0" group="not" />
|-
| rowspan="3" style="background:#FDB462" |[[Mezoproterozoyik]]
| style="background:#FED99A" |[[Steniyen]]
| colspan="3" |Rodinya'nın oluştuğu sırada gerçekleşen orojenez nedeniyle oluşan dar ve yüksek derecede [[Başkalaşım kayaçları|metamorfik]] kuşaklar, [[Pan-Afrikan Okyanusu]] tarafından çevrelenir. Sveconorwegian Orojenezi başlar. Muhtemelen Antarktika'da Ruker Gölü / Nimrod Orojenezi gerçekleşir. [[Musgrave Orojenezi]] ({{Yaklaşık}} 1.080-), [[Orta Avustralya]]'daki [[Musgrave Bloğu]]'nda meydana gelir. [[Su yosunları|Algler]] çoğaldıkça, [[stromatolit]]ler azalır.
| style="background:#FED99A" |1200<ref name=":0" group="not" />
|-
| style="background:#FDCC8A" |[[Ektasiyen]]
| colspan="3" |[[Platform (jeoloji)|Platform]] örtüleri genişlemeye devam eder. Denizlerde [[Su yosunları|alg]] [[Koloni (biyoloji)|kolonileri]] görülür. Kuzey Amerika'da [[Grenville Orojenezi]] başlar. [[Kolombiya (kıta)|Kolombiya]] parçalanır.
| style="background:#FDCC8A" |1400<ref name=":0" group="not" />
|-
| style="background:#FDC07A" |[[Kalimiyen]]
| colspan="3" |Platform örtüleri genişler. [[Kuzey Avustralya]]'da [[McArthur Havzası]]'nda [[Barramundi Orojenezi]] ve yaklaşık 1.600 milyon yıl önce [[Queensland]]'daki Isa Dağı Bloğu'nda da [[Isa Orojenezi]] meydana gelir. İlk [[Archaeplastida|arkeoplastidanlar]] (siyanobakterilerden [[plastit]]lere sahip ilk ökaryotlar; örneğin [[Kırmızı algler|kırmızı]] ve [[yeşil algler]]) ve [[Opisthokont|opistokontlar]] (ilk [[mantarlar]]ı ve holozoanları meydana getirenler) ortaya çıkar. [[Akritark]]lar (muhtemelen deniz alglerinin kalıntıları) fosil kayıtlarında görünmeye başlar.
| style="background:#FDC07A" |1600<ref name=":0" group="not" />
|-
| rowspan="4" style="background:#F74370" |[[Paleoproterozoyik]]
| style="background:#F875A7" |[[Stateriyen]]
| colspan="3" |İlk tartışmasız [[ökaryot]]lar olan, [[hücre çekirdeği]]ne ve [[iç zar]] sistemine sahip protistler görülür. En eski ikinci tartışmasız süperkıta olan Kolombiya oluşur. Avustralya kıtasında [[Kimban Orojenezi]] sona erer. Batı Avustralya'daki [[Yilgarn KratonU|Yilgarn kratonunda]] [[Yapungku Orojenezi]] görülür. Batı Avustralya'daki [[Gascoyne Kompleksi]] üzerinde 1.680-1.620 milyon yıl önce [[Mangaroon Orojenezi]] meydana gelir. [[Güney Avustralya]]'daki [[Gawler Kratonu]]'nda [[Kararan Orojenezi]] (1.650 myö) gerçekleşir. Oksijen seviyeleri tekrar düşer.
| style="background:#F875A7" |1800<ref name=":0" group="not" />
|-
| style="background:#F76898" |[[Orosiriyen]]
| colspan="3" |[[Dünya atmosferi|Atmosfer]] çok daha [[oksijen]]li hale gelirken siyanobakterilerden oluşan stromatolitlerin sayısı artar. [[Vredefort Kubbesi|Vredefort]] ve [[Sudbury Havzası]]'na asteroit çarpar. Birden fazla orojenez gerçekleşir. Kuzey Amerika'da [[Penokean Orojenezi|Penokean]] ve [[Trans-Hudsonian Orojenezi]] gerçekleşir. Antarktika'da Ruker Orojenezi, yaklaşık 2.000-1.700 milyon yıl önce başlar. Avustralya kıtasındaki [[Glenburgh Mikrolevhası]]'nda yaklaşık 2.005-1.920 milyon yıl önce [[Glenburgh Orojenezi]], başlar. [[Avustralya (kıta)|Avustralya kıtasında]] yer alan [[Gawler Kratonu]]'nda ise Kimban Orojenezi başlar.
| style="background:#F76898" |2050<ref name=":0" group="not" />
|-
| style="background:#F75B89" |[[Riyasiyen]]
| colspan="3" |[[Bushveld Magmatik Kompleksi]] oluşur. [[Huronian Buzul Çağı]] görülür. İlk varsayımsal [[ökaryot]]lar ortaya çıkar. Çok hücreli [[Francevillian biyotası]] ortaya çıkar. [[Kenorland]] parçalanır.
| style="background:#F75B89" |2300<ref name=":0" group="not" />
|-
| style="background:#F74F7C" |[[Sideriyen]]
| colspan="3" |[[Büyük Oksidasyon Olayı]] ([[siyanobakteri]]ler kaynaklı) atmosferdeki oksijeni artırır. Avustralya kıtasında yer alan [[Gawler Kratonu]]'nda yaklaşık 2.440-2.420 milyon yıl önce [[Sleaford Orojenezi]] meydana gelir.
| style="background:#F74F7C" |2500<ref name=":0" group="not" />
|-
| rowspan="4" style="background:#F0047F" |[[Arkeen]]
| style="background:#F99BC1" |[[Neoarkeen]]
| colspan="4" |Olası bir [[Manto (jeoloji)|manto]] terslenme olayıyla modern [[kraton]]ların çoğu stabilize olur. 2.650 ± 150 milyon yıl önce [[Insell Orojenezi]] meydana gelir. Günümüzde [[Ontario]] ve [[Québec|Quebec]]'te bulunan [[Abitibi Yeşiltaş Kuşağı]] oluşmaya başlar ve 2.600 milyon yıl öncesine gelindiğinde stabilize olur. İlk tartışmasız [[süperkıta]] olan [[Kenorland]] oluşur ve ilk karasal [[prokaryot]]lar ortaya çıkar.
| style="background:#F99BC1" |2800<ref name=":0" group="not" />
|-
| style="background:#F768A9" |[[Mesoarkeen]]
| colspan="4" |İlk stromatolitler (muhtemelen siyanobakteri gibi koloni halinde yaşayan fototrof bakteriler) ortaya çıkar. En eski [[makrofosil]]ler görülür. Antarktika'da [[Humboldt Orojenezi]] meydana gelir. [[Blake Nehri Megakaldera Kompleksi]], günümüzde Ontario ve Quebec'te bulunan bölgede yaklaşık 2.696 milyon yıl önce kadar oluşmaya başlar.
| style="background:#F768A9" |3200<ref name=":0" group="not" />
|-
| style="background:#F4449F" |[[Paleoarkeen]]
| colspan="4" |Prokaryot [[Arkea|arkeler]] (örneğin [[metanojenler]]) ve bakteriler (örneğin [[siyanobakteri]]ler) ilkel virüslerle birlikte hızla çeşitlenir. Bilinen ilk fototrof bakteriler ortaya çıkar. Varlığı kesinleşmiş en eski mikrofosiller görülür. İlk [[mikrobiyal mat]]lar ortaya çıkar. Dünyadaki en eski [[kraton]]lar (örneğin [[Kanada Kalkanı]] ve [[Pilbara Kratonu]]) bu zamanda oluşmuş olabilir.<ref group="not">Yaşı ölçülebilir en yaşlı [[kraton]]un (veya [[Kıtasal kabuk|kıtasal kabuğun]]) yaşı 3.600-3.800 milyon yıl öncesine tarihlenir.</ref> Antarktika'da [[Rayner Orojenezi]] meydana gelir.
| style="background:#F4449F" |3600<ref name=":0" group="not" />
|-
| style="background:#DA037F" |[[Eoarkeen]]
| colspan="4" |İlk varlığı kesin [[Yaşam|canlılar]] ortaya çıkar. İlk olarak, yaklaşık 4.000 milyon yıl önce [[RNA dünyası hipotezi|RNA tabanlı genlere]] sahip proto-hücreler, ardından yaklaşık 3.800 milyon yıl önce ilk gerçek [[hücre]]ler ([[prokaryot]]lar) [[protein]]ler ve [[DNA]] tabanlı genlerle birlikte evrim geçirirler. [[Geç Dönem Ağır Bombardıman]] sonlanır. Yaklaşık 4.000 ± 200 milyon yıl önce Antarktika'da [[Napier Dağları|Napier]] Orojenezi meydana gelir.
| style="background:#DA037F" |4000<ref name=":0" group="not" />
|-
| style="background:#AE027E" |[[Hadeen]]
| colspan="5" |Bilinen en eski kayacın ([[Acasta Gnaysı]]) [[protolit]]i yaklaşık 4.031 ila 3.580 milyon yıl önce oluştu.<ref name="Bowring_19993">{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Priscoan (4.00&ndash;4.03 Ga) orthogneisses from northwestern Canada|sayı=1|sayfalar=3|dergi=Contributions to Mineralogy and Petrology|yıl=1999|cilt=134|doi=10.1007/s004100050465|ad2=Ian S.|soyadı2=Williams|ad1=Samuel A.|soyadı1=Bowring|bibcode=1999CoMP..134....3B|s2cid=128376754}}</ref><ref name="Iizuka_20073">{{Kaynak|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0166263507150313|başlık=Chapter 3.1 The Early Arkeen Acasta Gneiss Complex: Geological, Geochronological and Isotopic Studies and Implications for Early Crustal Evolution|erişimtarihi=1 Mayıs 2022|arşivtarihi=29 Haziran 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180629230037/https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0166263507150313|tarih=2007|ölüurl=hayır|dil=İngilizce|sayfalar=127-147|iş=Developments in Pre-Kambriyen Geology|yayıncı=Elsevier|cilt=15|isbn=978-0-444-52810-0|doi=10.1016/s0166-2635(07)15031-3|ad1=Tsuyoshi|ad2=Tsuyoshi|ad3=Shigenori|soyadı1=Iizuka|soyadı2=Komiya|soyadı3=Maruyama}}</ref> [[Levha tektoniği]]nin tahminen ilk meydana gelişi. İlk varsayımsal canlılar. Erken Bombardıman'ın sonu. Bilinen en eski [[mineral]] ([[Zirkon]], 4.404 ± 8 milyon yıl önce).<ref name="Wilde_20013">{{Akademik dergi kaynağı|url=http://www.nature.com/articles/35051550|başlık=Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans on the Earth 4.4 Gyr ago|erişimtarihi=19 Haziran 2022|arşivtarihi=23 Nisan 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220423093649/http://www.nature.com/articles/35051550|tarih=2001|ölüurl=hayır|sayı=6817|dil=İngilizce|sayfalar=175-178|dergi=Nature|cilt=409|issn=0028-0836|pmid=11196637|doi=10.1038/35051550|ad2=John W.|ad3=William H.|ad4=Colin M.|soyadı2=Valley|soyadı3=Peck|soyadı4=Graham|ad1=Simon A.|soyadı1=Wilde|s2cid=4319774}}</ref> [[Asteroit]]ler ve [[kuyruklu yıldız]]lardan gelen su, Dünya'da ilk okyanusların oluşmasını sağladı. Muhtemelen [[Büyük Çarpışma Hipotezi|astronomik bir çarpışmadan]] dolayı [[Ay]]'ın oluşumu (4.533 ila 4.527 milyon yıl önce) gerçekleşti. Dünya oluştu (4.570 ila 4.567,17 milyon yıl önce).
| style="background:#AE027E" |4600<ref name=":0" group="not" />
|}

== Notlar ==
<references group="not" />

== Kaynakça ==
{{kaynakça|3}}

== Konuyla ilgili yayınlar ==

* {{Akademik dergi kaynağı|başlık=Terminology of geological time: Establishment of a community standard|tarih=2009|sayı=2|sayfalar=100-105|dergi=Stratigraphy|cilt=6|doi=10.7916/D8DR35JQ|soyadı1=Aubry|ad1=Marie-Pierre|soyadı2=Van Couvering|ad2=John A.|soyadı3=Christie-Blick|ad3=Nicholas|soyadı4=Landing|ad4=Ed|soyadı5=Pratt|ad5=Brian R.|soyadı6=Owen|ad6=Donald E.|soyadı7=Ferrusquia-Villafranca|ad7=Ismael}}
* {{Akademik dergi kaynağı|url=https://eesc.columbia.edu/courses/w4937/Readings/Gradstein_Ogg_2004.pdf|başlık=A Geologic Time scale 2004 – Why, How and Where Next!|erişimtarihi=30 Kasım 2018|arşivtarihi=17 Nisan 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180417173639/http://eesc.columbia.edu/courses/w4937/Readings/Gradstein_Ogg_2004.pdf|tarih=2004|sayı=2|sayfalar=175-181|dergi=Lethaia|cilt=37|doi=10.1080/00241160410006483|soyadı1=Gradstein|ad1=F. M.|soyadı2=Ogg|ad2=J. G.|ölüurl=evet}}
* {{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=rse4v1P-f9kC|başlık=A Geologic Time Scale 2004|erişimtarihi=18 Kasım 2011|tarih=2004|yer=Cambridge, UK|yayıncı=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-78142-8|soyadı1=Gradstein|ad1=Felix M.|soyadı2=Ogg|ad2=James G.|soyadı3=Smith|ad3=Alan G.|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140101100953/http://books.google.com/books?id=rse4v1P-f9kC|arşivtarihi=1 Ocak 2014|ölüurl=hayır}}
* {{Akademik dergi kaynağı|başlık=A new Geologic Time Scale, with special reference to Precambrian and Neogene|tarih=June 2004|sayı=2|sayfalar=83-100|dergi=Episodes|cilt=27|doi=10.18814/epiiugs/2004/v27i2/002|soyadı1=Gradstein|ad1=Felix M.|soyadı2=Ogg|ad2=James G.|soyadı3=Smith|ad3=Alan G.|soyadı4=Bleeker|ad4=Wouter|soyadı5=Laurens|ad5=Lucas, J.|doi-access=ücretsiz}}
* {{Haber kaynağı|url=https://www.npr.org/sections/13.7/2014/09/28/351692717/embracing-deep-time-thinking|başlık=Embracing 'Deep Time' Thinking.|tarih=28 Eylül 2014|gazete=NPR|yayıncı=NPR Cosmos & Culture|soyadı=Ialenti|ad=Vincent|erişimtarihi=19 Haziran 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190706115100/https://www.npr.org/sections/13.7/2014/09/28/351692717/embracing-deep-time-thinking|arşivtarihi=6 Temmuz 2019|ölüurl=hayır}}
* {{Haber kaynağı|url=https://www.npr.org/sections/13.7/2014/09/21/350344129/pondering-deep-time-could-inspire-new-ways-to-view-climate-change|başlık=Pondering 'Deep Time' Could Inspire New Ways To View Climate Change.|tarih=21 Eylül 2014|gazete=NPR|yayıncı=NPR Cosmos & Culture|soyadı=Ialenti|ad=Vincent|erişimtarihi=19 Haziran 2022|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190706115101/https://www.npr.org/sections/13.7/2014/09/21/350344129/pondering-deep-time-could-inspire-new-ways-to-view-climate-change|arşivtarihi=6 Temmuz 2019|ölüurl=hayır}}
* {{Akademik dergi kaynağı|url=http://www.ldeo.columbia.edu/~ncb/Selected_Articles_all_files/17_Science%20305.621.pdf|başlık=A New Period for the Geologic Time Scale|erişimtarihi=18 Kasım 2011|tarih=30 Temmuz 2004|sayı=5684|sayfalar=621-622|dergi=[[Science (dergi)|Science]]|cilt=305|pmid=15286353|doi=10.1126/science.1098803|yazarbağı1=Andrew H. Knoll|soyadı1=Knoll|ad1=Andrew H.|soyadı2=Walter|ad2=Malcolm R.|soyadı3=Narbonne|ad3=Guy M.|soyadı4=Christie-Blick|ad4=Nicholas|s2cid=32763298|arşivurl=https://web.archive.org/web/20111215034718/http://www.ldeo.columbia.edu/%7Encb/Selected_Articles_all_files/17_Science%20305.621.pdf|arşivtarihi=15 Aralık 2011|ölüurl=hayır}}
* {{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=D0yl7Cqsu78C|başlık=The Earth Through Time|erişimtarihi=18 Kasım 2011|bölüm=Time and Geology|bölümurl=https://books.google.com/books?id=D0yl7Cqsu78C&pg=PA29|tarih=2010|yer=Hoboken, New Jersey|yayıncı=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-38774-0|soyadı=Levin|ad=Harold L.|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190708072601/https://books.google.com/books?id=D0yl7Cqsu78C|arşivtarihi=8 Temmuz 2019|ölüurl=hayır}}
* {{Kitap kaynağı|başlık=Stratigraphy and Timescales|tarih=2016|yer=Amsterdam|yayıncı=Academic Press (Elsevier)|basım=1.1isbn=978-0-12-811549-7|soyadı=Montenari|ad=Michael}}

== Dış bağlantılar ==
{{Commons kategori|Geologic time scale}}{{Wikibooks|Historical Geology|Geological column}}

* The current version of the International Chronostratigraphic Chart can be found at [https://stratigraphy.org/chart stratigraphy.org/chart] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140530005940/http://www.stratigraphy.org/index.php/ics-chart-timescale |tarih=30 Mayıs 2014 }}
* Interactive version of the International Chronostratigraphic Chart is found at [https://stratigraphy.org/timescale stratigraphy.org/timescale] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20220531082319/https://stratigraphy.org/timescale/ |tarih=31 Mayıs 2022 }}
* A list of current Global Boundary Stratotype and Section Points is found at [https://stratigraphy.org/gssps/ stratigraphy.org/gssps] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20220426045439/https://stratigraphy.org/gssps/ |tarih=26 Nisan 2022 }}
* [https://web.archive.org/web/20050418090602/http://rst.gsfc.nasa.gov/Sect2/Sect2_1b.html NASA: Geologic Time]
* [https://web.archive.org/web/20190120115100/https://www.geosociety.org/GSA/Education_Careers/Geologic_Time_Scale/GSA/timescale/home.aspx GSA: Geologic Time Scale]
* [http://www.bgs.ac.uk/discoveringGeology/time/timechart/home.html British Geological Survey: Geological Timechart] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20201129202901/https://www2.bgs.ac.uk/discoveringgeology/time/timechart/home.html |tarih=29 Kasım 2020 }}
* [https://web.archive.org/web/20040623025505/http://www.stratigraphy.org/geowhen/ GeoWhen Database]
* [https://web.archive.org/web/20051111150720/http://www.nmnh.si.edu/paleo/geotime/index.htm National Museum of Natural History - Geologic Time]
* [https://www.seegrid.csiro.au/twiki/bin/view/CGIModel/GeologicTime SeeGrid: Geological Time Systems] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080723195950/https://www.seegrid.csiro.au/twiki/bin/view/CGIModel/GeologicTime|tarih=23 Temmuz 2008}} Information model for the geologic time scale
* [http://exploringtime.org/?page=segments Exploring Time] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20150221180700/http://exploringtime.org/?page=segments |tarih=21 Şubat 2015 }} from Planck Time to the lifespan of the universe
* [https://web.archive.org/web/20120425232455/http://www.episodes.co.in/www/backissues/272/Time%20Scale.pdf Episodes], Gradstein, Felix M. et al. (2004) ''A new Geologic Time Scale, with special reference to Precambrian and Neogene'', Episodes, Vol. 27, no. 2 June 2004 (pdf)
* Lane, Alfred C, and Marble, John Putman 1937. [https://books.google.com/books?id=ckIrAAAAYAAJ&printsec=toc#PPP1,M1 Report of the Committee on the measurement of geologic time] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20220619203945/https://books.google.com/books?id=ckIrAAAAYAAJ&printsec=toc#PPP1,M1 |tarih=19 Haziran 2022 }}
* [https://web.archive.org/web/20110714173934/http://www.newsciencelessons.com/geology_lesson_plans.html Lessons for Children on Geologic Time]
* [http://deeptime.info/ Deep Time - A History of the Earth : Interactive Infographic] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110529010824/http://deeptime.info/ |tarih=29 Mayıs 2011 }}
* [https://geology.buzz/threads/geologic-time-scale.36/ Geology Buzz: Geologic Time Scale] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20210812084221/https://geology.buzz/threads/geologic-time-scale.36/ |tarih=12 Ağustos 2021 }}
{{Jeolojik devirler}}
{{Kronoloji}}
{{Zaman ölçümü ve standartları}}
{{Dünya}}
{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Jeolojik devirler|#]]