Genetik sayfasının kaynağını görüntüle

[[Dosya:Genome-tr.svg|küçükresim|upright=1.5|[[DNA]] molekülünden [[canlı]] hücreye doğru...]]
{{Biyoloji kenar kutusu}}
'''Genetik''' ya da '''kalıtım bilimi''',<ref name="TDK">{{TDK2|genetik|Güncel Türkçe Sözlük|2 Ağustos 2012}}</ref> [[biyoloji]]nin [[organizma]]lardaki [[kalıtım]] ve [[genetik varyasyon]]u inceleyen bir dalıdır.<ref>Griffiths et al. (2000), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.60 Chapter 1 (Genetics and the Organism): Introduction]</ref><ref>Hartl D, Jones E (2005)</ref> [[Türkçe]]ye [[Almanca]]dan geçen<ref name="TDK"/> ''genetik'' sözcüğü 1831 yılında [[Yunanca]] γενετικός - genetikos ("genitif") sözcüğünden türetildi. Bu sözcüğün kökeni ise γένεσις - genesis ("köken") sözcüğüne dayanmaktadır.<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?search=Genetic&searchmode=none "genetic."] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110823020616/http://www.etymonline.com/index.php?search=Genetic&searchmode=none |tarih=23 Ağustos 2011 }} Online Etimology Dictionary. Erişim: 2 Ağustos 2012.</ref>

Canlıların özelliklerinin kalıtsal olduğunun bilinci ile tarih öncesi çağlardan beri bitki ve hayvanlar ıslah edilmiştir. Bununla birlikte, kalıtımsal aktarım mekanizmalarını anlamaya çalışan modern genetik bilimi ancak 19. yüzyılın ortalarında, [[Gregor Mendel]]’in çalışmasıyla başlamıştır.<ref>Weiling F (1991). "Historical study: Johann Gregor Mendel 1822–1884". American Journal of Medical Genetics 40 (1): 1–25; discussion 26. PMID 1887835.</ref> Mendel, kalıtımın fiziksel temelini bilemediyse de, bu özelliklerin ayrık (kesikli) bir tarzda aktarıldığını gözlemlemiştir; günümüzde bu kalıtım birimlerine "[[gen]]" adı verilmektedir.

Genler [[DNA]]'da belli bölgelere karşılık gelir. DNA dört tip [[nükleotit]]ten oluşan bir zincir moleküldür. Bu zincir üzerinde nükleotitlerin dizisi, organizmaların kalıt aldığı genetik bilgidir (enformasyon). Doğada DNA, iki zincirli bir yapıya sahiptir. DNA'daki her "iplikçik"teki nükleotitler birbirini [[Tamamlayıcılık (moleküler biyoloji)|tamamlar]], yani her iplikçik, kendine eş yeni bir iplikçik [[DNA ikileşmesi|oluşturmak]] için bir kalıp olabilme özelliğine sahiptir. Bu, genetik bilginin kopyalanması ve kalıtımı için işleyen fiziksel mekanizmadır.

Nükleotitlerin DNA'daki dizilişi, [[hücre]] tarafından [[aminoasit]] zincirleri üretmek için kullanılır. Bunlardan [[protein]] oluşur. Bir proteindeki amino asitlerin sırası, [[gen]]deki nükleotitlerin sırasına karşılık gelir. Aradaki bu ilişkiye [[genetik kod]] denir. Amino asitlerin bir proteindeki dizilişi, proteinin nasıl bir üç boyutlu şekil alacağını belirler. Bu yapının şekli de proteinin fonksiyonundan sorumludur. Hücrelerin yaşamaları ve üremeleri için gerekli hemen hemen tüm fonksiyonları proteinler icra ederler. DNA dizisindeki bir değişim, bir proteinin amino asit dizisini ve dolayısıyla onun şekli ve fonksiyonunu değiştirir: Bu, hücrede ve onun bağlı bulunduğu canlıda önemli sonuçlara yol açabilir.

Genetik, organizmaların görünüşünün ve davranışının belirlenmesinde önemli bir rol oynuyorsa da, sonucun oluşmasında, organizmanın çevre ile etkileşimi ve genetik birlikte etki eder. Örneğin genler kişinin [[Yükseklik|boy]]unun uzunluğunda bir rol oynuyorsa da, kişinin çocukluk çağındaki [[beslenme]]sinin ve [[sağlık|sağlığının]] da büyük bir etkisi vardır.

[[Dosya:DNA animation.gif|küçükresim|upright=1.5|Kalıtımın temel molekülü olan DNA molekülünün üç boyutlu yapısı. DNA’nın ikili bir merdivenin basamakları gibi baz çiftleriyle ortadan birbirine tutturulmuş iki sarmal ipliğinden her biri bir nükleotitler zinciridir.]]

== Tarihçe ==
{{detaylar|Genetik tarihi}}
Genetik bilimi [[1800'ler|1800'lü]] yılların ortalarında Gregor Mendel'in uygulamalı ve teorik çalışmalarıyla başladıysa da, kalıtım ile ilgili başka teoriler Mendel'den önce mevcuttu. Mendel'in zamanında popüler olan bir [[teori]], [[karışmalı kalıtım]] kavramıydı: Bireylerin, ebeveyninin özelliklerinin [[homojen]] bir karışımını kalıt aldığı fikriydi bu. Mendel'in çalışmaları bunu yanlışladı, özelliklerin ayrık genlerin birleşimi olduğunu, sürekli özelliklerin bir karışımı olmadığını gösterdi. (Örneğin, kırmızı ve beyaz gözlü sinekler çiftleştiğinde yavruları ya kırmızı ya beyaz gözlü olur, ama pembe gözlü olmaz.) O devirde geçerli olan bir diğer teori, [[edinilmiş özelliklerin kalıtımı]] idi: kişilerin ebeveyninin kuvvetlendirdiği özellikleri taşıdığı inancıydı. Bu fikrin (genelde [[Jean-Baptiste Lamarck]]'a atfedilir) bugün yanlış olduğu bilinmektedir.

Kişilerin deneyimleri, yavrularına aktardıkları genleri değiştirmez. Diğer teoriler arasında [[Charles Darwin]]'in [[Genetik tarihi#Pangenezis|Pangenezis]] fikri (ki bu hem kalıtsal hem de edinilmiş özellikler öne sürer) ve [[Francis Galton]]'un [[Pangenezis]]'e getirdiği yeni bir yorum olarak, kalıtımın hem tanecikli hem de kalıtsal olduğu fikriydi.
 
=== İlk genetik deneyi, Mendel ve Klasik Genetik ===
{{Ana|Mendel|Klasik genetik}}
[[Dosya:Gregor Mendel.png|küçükresim|sol|upright=0.45|Gregor Mendel]]
[[Dosya:Mendelian inheritance 3 1.png|küçükresim|upright=0.68|sağ|Baskın ve çekinik gametlerle çaprazlama ve Punnet karesi ile sonucun gösterimi. Baskın (<font color="#990000">kırmızı</font>) ve çekinik (beyaz) özelliklerin kalıtım şekilleri. Ebeveynler (1) baskın veya çekinik özellik için homozigot olunca, F1 neslinin tüm üyeleri (2) heterozigottur ve aynı baskın fenotipe sahiptir. F1 neslindeki bireylerin birbiriyle çiftleşmesi sonucu oluşan F2 nesli üyeleri (3) ise, baskın ve çekinik fenotipi 3:1 oranında sergilerler.]]

Modern genetik biliminin kökü, [[Avusturyalılar|Avusturyalı]] (Alman-Çek) bir Augustin'ci keşiş ve bir [[botanik]]çi olan [[Gregor Mendel|Gregor Johann Mendel]]’in gözlemlerine dayanır.

Günümüzün bu popüler biliminin babası olarak kabul edilen Mendel, bitkilerde kalıtım özellikleri üzerine ayrıntılı çalışmalar yapmıştır. Mendel 1856 yılından itibaren çeşitli [[bezelye]] (''Pisum sativum'') varyetelerine ait tohumları toplamaya ve onları manastır bahçesinde yetiştirerek aralarındaki farkları incelemeye başladı. 10 yıl süren gözlem ve deneylerinin ardından, bu çalışmasının önemli bulgularını “''Versuche Über Pflanzenhybriden''” (“Bitki melezleri üzerinde denemeler”) adlı ünlü inceleme yazısıyla yayımladı ve bu yazıyı 1865'te Brunn Doğa Tarihi Derneğine sundu. Mendel, bezelye bitkilerindeki bazı özelliklerin kalıtımsal tekrarını izlemiş ve bunların matematiksel olarak tanımlanabileceğini göstermiştir.<ref>Mendel, GJ (1866). "Versuche über Pflanzen-Hybriden'']". Verhandlungen des naturforschenden Vereins Brünn 4: 3–47. (in English in 1901, J. R. Hortic. Soc. 26: 1–32) [http://www.mendelweb.org/Mendel.html English translation available online] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20191011082823/http://www.mendelweb.org/Mendel.html |tarih=11 Ekim 2019 }}</ref> Mendel'in çalışması kalıtımın edinilmiş değil, tanecikli olduğunu ve pek çok özelliğin kalıtımının basit kural ve orantılar ile açıklanabileceğini öne sürmüştür.

O tarihlerde [[DNA]], [[kromozom]], [[mayoz]] bölünme gibi kavramların henüz ortaya konmamış olduğu ve bilinmediği göz önüne alınırsa, Mendel'in sadece [[fenotip]]ik (gözlenebilen) karakter ayrılıklarına göre yapmış olduğu değerlendirmelerin son derece başarılı olduğu söylenebilir.

Mendel'in ölümünden sonra gelen 1890'lara kadar, onun çalışmasının önemi geniş çaplı olarak anlaşılamadı. O dönemde benzer problemler üzerinde çalışan başka bilimciler onun çalışmalarını tekrar keşfettiler. Ölümünden 16 yıl sonra Hollanda'da Hugo De Vries, Almanya'da Correns ve Avusturya'da E. Von Tschermak adlı üç [[biyolog]], çeşitli bitki türlerinde, birbirlerinden habersiz yaptıkları araştırmalarda, Mendel yasalarının geçerliliğini gösterdiler ve tüm sonuçları "Mendel yasaları" adı altında toparladılar. Mendel'in çalışması aynı zamanda, kalıtım çalışmalarında [[istatistik]] yönteminin kullanımını önermekteydi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://mendel.imp.ac.at/mendeljsp/biography/biography.jsp | başlık = Gregor Mendel The Beginning of Biomathematics | erişimtarihi = 21 Aralık 2008 | arşivengelli = evet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20080117233318/http://mendel.imp.ac.at/mendeljsp/biography/biography.jsp | arşivtarihi = 17 Ocak 2008 | ölüurl = evet }}.{{Web kaynağı | url = http://www.biology.ewu.edu/aHerr/Genetics/Bio310/Pages/ch3pages/ch3page.html | başlık = Mendel's Methods and Statistics | erişimtarihi = 21 Aralık 2008 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150311193751/http://www.biology.ewu.edu/aHerr/Genetics/Bio310/Pages/ch3pages/ch3page.html | arşivtarihi = 11 Mart 2015 | ölüurl = evet }}.{{Web kaynağı | url = http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache%3AL607ZQc9SK4J%3Awww.math.ucsd.edu%2F~gptesler%2F283%2Flinks.html+Mendel+statistic+method&hl=tr&ct=clnk&cd=31&gl=tr | başlık = Statistical methods in Bioinformatics | erişimtarihi = 21 Aralık 2008 | arşivengelli = evet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20151224190726/http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache%3AL607ZQc9SK4J%3Awww.math.ucsd.edu%2F~gptesler%2F283%2Flinks.html+Mendel+statistic+method&hl=tr&ct=clnk&cd=31&gl=tr | arşivtarihi = 24 Aralık 2015 | ölüurl = evet }}.{{Web kaynağı | url = http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1933/press.html | başlık = Physiology or Medicine 1933 | erişimtarihi = 21 Aralık 2008 | arşivengelli = evet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20081231215508/http://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1933/press.html | arşivtarihi = 31 Aralık 2008 | ölüurl = hayır }}.{{Web kaynağı | url = http://www.mendel-museum.org/eng/1online/room2.htm | başlık = The Mathematics of Inheritance | erişimtarihi = 21 Aralık 2008 | arşivengelli = evet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20080919083336/http://www.mendel-museum.org/eng/1online/room2.htm | arşivtarihi = 19 Eylül 2008 | ölüurl = hayır }}</ref>

"Genetik" terimi, 1905'te Mendel'in çalışmasının önemli savunucularından William Bateson tarafından Adam Sedgwick'e gönderilen bir mektupta ortaya atılmıştır.<ref>Genetics, n., Oxford English Dictionary, 3rd ed.</ref><ref>Bateson W. [http://www.jic.ac.uk/corporate/about/bateson.htm Letter from William Bateson to Alan Sedgwick in 1905] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20071013020831/http://www.jic.ac.uk/corporate/about/bateson.htm |tarih=13 Ekim 2007 }}. The John Innes Centre. Retrieved on 2008-03-15.</ref> Bateson 1906'da Londra'da yapılan Üçüncü Uluslararası Bitki Melezleri Konferansı'nda yaptığı açış konuşmasında kalıtım çalışmasını tanımlarken “genetik” terimini kullanarak, bu terimin yaygınlaşmasını sağlamıştır.<ref>Bateson, W (1907). "The Progress of Genetic Research". Wilks, W (editor) Report of the Third 1906 International Conference on Genetics: Hybridization (the cross-breeding of genera or species), the cross-breeding of varieties, and general plant breeding, London: Royal Horticultural Society.</ref> (bir sıfat olarak ''genetik'', [[Yunanca]] ''genesis - γένεσις'' ("kaynak")'tan türemiştir, o da ''genno - γεννώ'' ("doğurmak")'tan; biyolojik anlamıyla bu sıfat, isim hâliyle 'genetik'ten daha önce, ilk defa 1860'ta kullanılmıştır)<ref>genetic, adj., Oxford English Dictionary, 3rd ed.</ref>)

Mendel'in çalışmasının yeniden keşfinin ve popüler hâle gelişinin ardından, DNA moleküler temelini gün ışığına çıkarmaya yönelik birçok deney yapılmıştır. Beyaz gözlü ''Drosophila'' (meyve sineği) üzerindeki gözlemlerinden yola çıkan Thomas Hunt Morgan 1910'da genlerin [[kromozom]]larda yer aldığını ileri sürmüş ve 1911'de [[mutasyon]]ların varlığını ortaya koymuştur.<ref>Moore JA (1983). "[http://icb.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/23/4/855 ''Thomas Hunt Morgan—The Geneticist''] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090904042522/http://icb.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/23/4/855 |tarih=4 Eylül 2009 }}". American Zoologist 23 (4): 855–865.</ref> Morgan'ın öğrencisi Alfred Sturtevant ise [[genetik bağlantı]] fenomenini kullanmış ve 1913'te genlerin kromozom boyunca birbirini izleyen dizilişi ve düzenini gösteren, ilk "genetik harita”yı yayımlamıştır.<ref>Sturtevant AH (1913). "The linear arrangement of six sex-linked factors in Drosophila, as shown by their mode of association". Journal of Experimental Biology 14: 43–59. [http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/s/ahs-13.pdf pdf from Electronic Scholarly Publishing] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20190203233024/http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/s/ahs-13.pdf |tarih=3 Şubat 2019 }}</ref>

=== Moleküler genetik ===
{{Ana|Moleküler Genetik}}

Önceleri, [[kromozom]]ların genleri içerdiği ve [[protein]] ile [[DNA]]'dan oluştuğu bilinmekteyse de, kalıtımdan hangisinin sorumlu olduğu bilinmiyordu. 1928'de Frederick Griffith, yayımladığı makalesinde, keşfettiği [[transformasyon]] fenomenini açıkladı. Bundan 16 yıl sonra da, 1944'te, Oswald Theodore Avery, Colin McLeod ve Maclyn McCarty bu transformasyondan sorumlu molekülün DNA olduğunu gösterdiler.<ref>Avery OT, MacLeod CM, and McCarty M (1944). "Studies on the Chemical Nature of the Substance Inducing Transformation of Pneumococcal Types: Induction of Transformation by a Desoxyribonucleic Acid Fraction Isolated from Pneumococcus Type III". Journal of Experimental Medicine 79 (1): 137–158. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/33226?dopt=AbstractPlus 35th anniversary reprint available] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100920084429/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/33226?dopt=AbstractPlus |tarih=20 Eylül 2010 }}</ref> 1952'deki Hershey-Chase deneyi de, DNA'nın (proteinden farklı olarak) [[virüs]]lerin genetik malzemesi olduğunu, diğer molekülün kalıtımdan sorumlu olamayacağını kanıtladı.<ref>Hershey AD, Chase M (1952). "Independent functions of viral protein and nucleic acid in growth of bacteriophage". The Journal of General Physiology 36: 39–56. doi:[http://www.jgp.org/cgi/content/abstract/36/1/3910.1085/jgp.36.1.39.]{{Ölü bağlantı|tarih=Nisan 2020}}</ref>

[[James D. Watson]] ve [[Francis Crick]] 1953'te DNA'nın yapısını çözdüler ve [[Rosalind Franklin]]'in çalışması olan [[X ışını]] kırınım çalışması sonuçlarını kullanarak DNA molekülünün [[sarmal]] bir yapısı olduğunu gösterdiler.<ref>Judson, Horace (1979). ''The Eighth Day of Creation: Makers of the Revolution in Biology''. Cold Spring Harbor Laboratory Press, 51–169. ISBN 0-87969-477-7.</ref><ref>Watson JD, Crick FHC (1953). "Molecular structure of Nucleic Acids: A Structure for Deoxyribose Nucleic Acid" (PDF). Nature 171 (4356): 737–738.</ref> Onların ikili sarmal modeli, nükleotit dizisinin diğer iplikçikte [[tamamlayıcılık (moleküler biyoloji)|tamamlayıcı]] eşleri olduğunu gösterdi.<ref>Watson JD, Crick FHC (1953). "[http://www.nature.com/nature/dna50/watsoncrick2.pdf ''Genetical Implications of the Structure of Deoxyribonucleic Acid''] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110919233621/http://www.nature.com/nature/dna50/watsoncrick2.pdf |tarih=19 Eylül 2011 }}" (PDF). Nature 171 (4361): 964–967.</ref> Bu yapı, nükleotitlerin sıralanmalarıyla genetik bilginin saklanabileceğini göstermekle kalmadı, aynı zamanda ikileşme için fiziksel mekanizmasını gösterdi: iki iplikçik birbirinden ayrışınca, her iplikçik kendine eş olacak yeni bir iplikçiğin oluşumu için kendi dizisini bir kalıp olarak kullanabilirdi.

Bu yapı, kalıtım sürecini açıklamaktaysa da; DNA'nın hücre davranışlarını nasıl etkilediği henüz bilinmiyordu. Sonraki yıllarda, bazı bilim insanları, DNA'nın, [[ribozom]]lardaki protein üretim süreçlerini kontrol mekanizmasını anlamaya çalıştılar ve DNA'nın genetik kodunun [[mesajcı RNA]] (mRNA) ile okunduğunu ve çözüldüğünü buldular.<ref>[https://web.archive.org/web/20160314160305/http://www.junkware.net/bootstraps/00-0101.htm History of genetic code].[http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=1804381 Discoverer of the genetic code] {{Webarşiv|url=https://archive.today/20130801121553/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=1804381 |tarih=1 Ağustos 2013 }}.[https://web.archive.org/web/20100225021901/http://nobelprize.org/educational_games/medicine/gene-code/history.html Crack the code]. [https://web.archive.org/web/20190823120937/http://biology.kenyon.edu/courses/biol114/Chap05/Chapter05.html Genetic code].</ref> RNA, DNA'ya benzer, nükleotitlerden oluşmuş bir moleküldür; mRNA'nın nükleotit dizisi proteinlerdeki amino asit dizisini oluşturmak için kullanılır. Nükleotit dizisinin amino asit dizisine çevirisi [[genetik kod]] aracılığıyla gerçekleşir.

Kalıtım konusunda yapılan bu moleküler düzeydeki buluşlar, DNA'nın moleküler yapısının anlaşılmasını ve [[biyoloji]]deki yeni bilgilere uygulanan bir araştırma patlamasını sağlamıştı. 1977'de Frederick Sanger'in zincir sonlandırmalı [[DNA dizileme]] yöntemi önemli bir gelişme olmuştur; bu teknoloji bilimcilerin DNA moleküllerini okumasını sağlamıştır.<ref>Sanger F, Nicklen S, and Coulson AR (1977). "DNA sequencing with chain-terminating inhibitors". Nature 74 (12): 5463–5467. doi:[http://www.pnas.org/cgi/content/abstract/74/12/5463 10.1073/pnas.74.12.5463.] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20070402004654/http://www.pnas.org/cgi/content/abstract/74/12/5463 |tarih=2 Nisan 2007 }}</ref> 1983'te Kary Mullis tarafından geliştirilen [[polimeraz zincir tepkimesi]] ise, DNA izolasyonunu ve DNA parçalarının istenen bölgelerinin kolayca çoğaltılmasını sağladı.<ref>Saiki RK, Scharf S, Faloona F, Mullis KB, Horn GT, Erlich HA, Arnheim N (1985). "Enzymatic Amplification of β-Globin Genomic Sequences and Restriction Site Analysis for Diagnosis of Sickle Cell Anemia". Science 230 (4732): 1350–1354. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2999980 PMID 2999980.] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20081206095214/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2999980 |tarih=6 Aralık 2008 }}</ref> Bu ve diğer teknikler ve bir yandan [[İnsan Genom Projesi]]’nin ekip çalışması, diğer yandan [[Celera Genomics]]’in özel çalışması sonucunda, 2003’te insan [[genom]]u dizileri tümüyle gün ışığına çıkarılmıştır.<ref name="ref573">[http://www.ornl.gov/sci/techresources/Human_Genome/home.shtml Human Genome Project Information] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080315062131/http://www.ornl.gov/sci/techresources/Human_Genome/home.shtml |tarih=15 Mart 2008 }}. Human Genome Project. Retrieved on 2008-03-15.</ref>

== Kalıtım özellikleri ==
=== Kesikli kalıtım ve Mendel yasaları ===
{{Ana|Mendel yasaları}}
[[Dosya:Punnett square mendel flowers.svg|küçükresim|sol|upright=0.68|Mor (B) ve beyaz (b) çiçek rengi genleri için heterozigot olan iki bezelye bitkisinin çaprazlanmasını gösteren bir bir Punnett karesi]]

En temel düzeyde, organizmalardaki kalıtım, günümüzde [[gen]]ler adını verdiğimiz ayrık özellikler aracılığıyla meydana gelir.<ref>Griffiths et al. (2000), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.199 Chapter 2 (Patterns of Inheritance): Introduction] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095754/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21844/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref> (Bir özelliğin büyüklüğü iki, veya birkaç değer etrafında toplanmışsa bu özellik ''ayrıktır''; eğer sürekli bir değerler dağılımı gösteriyorsa, ''süreklidir'') Bu konuda gözlemde bulunan ilk kişi, [[bezelye]] bitkisi de kalıtımsal özelliklerinin ayrışımı üzerinde çalışmış [[Gregor Mendel]] olmuştur.<ref>Mendel, GJ (1866). "Versuche über Pflanzen-Hybriden". Verhandlungen des naturforschenden Vereins Brünn 4: 3–47. (in English in 1901, J. R. Hortic. Soc. 26: 1–32) [http://www.mendelweb.org/Mendel.html English translation available online] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20191011082823/http://www.mendelweb.org/Mendel.html |tarih=11 Ekim 2019 }}</ref><ref>Griffiths et al. (2000), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.200 Chapter 2 (Patterns of Inheritance): Mendel's experiments] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095838/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK22098/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref> Çiçek rengi üzerine yaptığı araştırmalarda, Mendel her bir çiçeğin ya mor ya beyaz olduğunu, ara bir renk olmadığını gözlemledi. Aynı genin farklı, birbirinden ayrık versiyonları [[alel]] olarak adlandırılır.

Mendel farklı bitki çeşitlerinin her birinden tohumlar toplayarak bahçesinde ekti. Bezelye bitkilerini düzenli “tozlaşma”lara tabi tutan Mendel, bunlarda 7 özelliğin değişmediğini keşfetti ve bezelyelerdeki bu 7 özelliğin (tanelerin biçimi, rengi, bitkilerin boyu vs.) dölden döle nasıl aktarıldığını gözlemledi. Her dölde elde ettiği bireyleri, birbirlerine ve ebeveynine benzeyip benzemediklerine göre ayrıma tâbi tuttu. Böylece özellikleri farklı 7 saf döl elde etti. Bunlarla yaptığı çaprazlamalarda<ref>[http://video.google.com/videoplay?docid=8343856530057432062 Çaprazlama (cross-breed, cross-breeding, cross-fertilize)] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110629093011/http://video.google.com/videoplay?docid=8343856530057432062 |tarih=29 Haziran 2011 }}. Ayrıca bkz. [[Monohibrit çaprazlama]]</ref> bazı belirli özelliklerin değişmediğini saptadı. Bu özelliklerin her birine “saf özellik” adını verdi. İki eş "saf özellik" [[:wikt:çaprazlamak|çaprazlandığında]], sadece bu saf özellik ortaya çıkmaktaydı ki, Mendel yasalarının esasını teşkil eden de bu husustur. 
[[Dosya:Coquina variation3.jpg|küçükresim|upright=0.68|[[Yumuşakçalar]] türünün (''Donax variabilis'') üyeleri, farklı renkleri ve motifleri içeren fenotiplere sahip olabilirler.]]

Mendel, ayrıca, yaptığı çaprazlamalarda bazı özelliklerin baskın olduğunu gözlemledi. Örneğin, uzunluk karakteri, kısalık karakterine baskın olduğundan, melez bireyler uzun görünümdeydi. İki uzun melezin çaprazlanması sonucunda ise %25 oranında saf uzun, %25 saf kısa, %50 melez uzun çıkmaktaydı.

Mendel, bezelye bitkisinin [[çiçek]]lerinin rengi üzerindeki deneme çalışmasında, rengin ya mor ya da beyaz olduğunu ve asla bu iki rengin karışımı bir rengin oluşmadığını gözlemledi. Aynı genin bu farklı versiyonlarına [[alel]] adı verilir.
 
Bezelye bitkilerinde her organizma her genin iki aleline sahiptir.<ref name="ref268">Griffiths et al. (2000), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.484 Chapter 3 (Chromosomal Basis of Heredity): Mendelian genetics in eukaryotic life cycles] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20081219041430/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.484 |tarih=19 Aralık 2008 }}</ref> İnsan da dahil olmak üzere birçok [[organizma]]da bu kalıtım modeli geçerlidir. (Genetikte böyle bir organizmadaki genin iki alelinden birinin anneden, diğerinin babadan geçtiği kabul edilir.) Aynı alelin iki kopyasını içeren organizmalara homozigot, iki farklı alele sahip organizmalara ise [[heterozigot]] adı verilir.

Bir organizmadaki alellerden oluşan genetik yapısına [[genotip]] denir. Organizmanın sahip olduğu gözlemlenebilir özelliklere ise [[fenotip]] adı verilir.

Heterozigot organizmalarda genellikle, alellerden birinin nitelikleri diğerininkileri bastıracak şekilde organizmanın fenotipini belirler; alellerden nitelikleri organizmanın fenotipine hakim olanına (baskın çıkana) "baskın" (dominant), niteliklerinin fenotipe hakim olmadığı gözlemlenen öteki alele ise "çekinik" (resesif) adı verilir. Bununla birlikte, bazen bir alelin tam anlamıyla baskın olmadığı görülmüştür ki, bu duruma “eksik baskınlık” adı verilir. Bazen de her iki alelin niteliklerinin birden etkili olduğu gözlemlenir ki, bu duruma da “eşbaskınlık” (kodominans) adı verilir.<ref>Griffiths et al. (2000), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.630 Chapter 4 (Gene Interaction): Interactions between the alleles of one gene] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095754/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21920/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref>

Bir çift organizma çiftleştiğinde, döl (yavru), rastgele bir biçimde, iki alelinden birini anneden, diğerini babadan miras (kalıt) alır. Ayrık kalıtım ve alellerin ayrışımı üzerine yapılmış bütün bu gözlemler, toplu olarak, [[Mendel genetiği|Mendel’in birinci yasası]] veya Ayrışma Yasası adıyla bilinir.

[[Dosya:Pedigree-chart-example-Turkish.png|küçükresim|sol|upright=0.68|Genetik soyağacı çizelgesi, özelliklerin kalıtımsal örneklerinin izlenmesine yardımcı olur.]]

=== Sembolik gösterim sistemi ve şemalar ===
Genetikçiler kalıtımı betimlemede şema ve semboller kullanırlar. Bir gen bir veya birkaç harfle temsil edilir. Bu temsilde büyük harf baskın aleli, küçük harf çekinik aleli temsil eder.<ref>Richard W. Cheney.[http://faculty.users.cnu.edu/rcheney/Genetic%20Notation.htm Genetic Notation] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080103021518/http://faculty.users.cnu.edu/rcheney/Genetic%20Notation.htm |tarih=3 Ocak 2008 }}. Retrieved on 2008-03-18.</ref> Genellikle bir “+” sembolü bir gen için normal, [[mutant]] olmayan aleli temsil etmede kullanılır. [[Döllenme]]de ve Mendel'le ilgili üretme deneylerinde ebeveyn, "parent" sözcüğünün başharfi olan “P” ile, döl (yavru) F1 ile (“F” "filial" sözcüğünün başharfi, “1” de birinci nesil anlamında) temsil edilir. F1 neslindeki döller birbiriyle çiftleşince meydana gelen yeni nesildeki döller F2 olarak temsil edilir. Çaprazlamanın sonucunu öngörmede kullanılan yaygın şemalardan biri "Punnett karesi" olarak bilinir.

Genetikçiler insandaki genetik hastalıkları incelerken genellikle, özelliklerin kalıtımını temsil etmede [[Pedigre çizelgesi|soyağacı çizelgesi]] kullanırlar.<ref>Griffiths et al. (2000), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.229 Chapter 2 (Patterns of Inheritance): Human Genetics] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095754/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21977/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref>

=== Genlerin etkileşimi ===
[[Dosya:Galton-height-regress.png|küçükresim|sağ|upright=0.68|İnsanın boyu karma bir özelliktir. Francis Galton'un 1889 verileri anne ve babanın ortalaması olan boy ile evladın boyu arasındaki ilişkiyi göstermektedir. Arada bir korelasyon olmasına rağmen, çocukalrın boylarındaki çeşitlilik, bu özellikte çevrenin de etkisi olduğunu göstermektedir.]]

Organizmalar binlerce gen içerir ve cinsel çiftleşmeyle üreyen organizmalarda bu genlerin birlikte bulunmaları (tertiplenmeleri) genellikle birbirlerinden bağımsızdır. Yani, örneğin, sarı veya yeşil renkli bir bezelye alelinin kalıtımı (aktarımı), çiçeklerin beyaz veya mor oluşunu belirleyen alellerin kalıtımıyla ilişkisizdir. “[[Mendel genetiği|Mendelin ikinci yasası]]” veya “Bağımsız Tertiplenme Yasası” olarak bilinen bu olguda, ebeveynin her ikisinden gelerek karışan farklı genlerin alellerinin, dölü oluştururken farklı pek çok kombinasyonla bir araya gelebileceği anlamına gelir. (Ancak "Genetik bağlantı" gösteren bazı genler bağımsız olarak bir araya gelmezler edilmezler, bu konu aşağıda daha ayrıntılı işlenecektir.)

Sıkça görüldüğü gibi, farklı genler aynı özelliği (fenotipi) oluşmasını sağlayacak tarzda birbirlerini etkileyebilirler. Avrupa kökenli ''Omphalodes verna'' bitkisinin genleri bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Bu bitkide, çiçeklerin renginin mavi ya da [[magenta]] olmasını sağlayan iki alelli bir gen vardır. Fakat bu bitkide bir de, çiçeklerin renkli olup olmayacağını, yani renkli veya beyaz olacağını denetleyen, iki alelli bir başka gen daha vardır. Bitki bu ikinci genin beyaz alelinin iki kopyasına sahip olduğu zaman, birinci gendeki mavi ile magenta rengi alellerden birinin bitkide etkili olmasına meydan verilmeksizin, çiçekler beyaz olur. Genler arasındaki bu etkileşime "epistasis" adı verilir, sıfat olarak da, birinci genin ikincisi üzerinde "episatik" olduğu söylenir.<ref>Griffiths et al. (2000), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.644 Chapter 4 (Gene Interaction): Gene interaction and modified dihybrid ratios] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095742/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21850/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref>

Birçok özellik ayrık özellik (beyaz ya da mor çiçekler örneğinde olduğu gibi) olmak yerine sürekli özelliktir (insan boyu ve deri rengi gibi). Bu karmaşık özellikler birçok genin ürünüdür.<ref>Mayeux R (2005). "Mapping the new frontier: complex genetic disorders". The Journal of Clinical Investigation 115 (6): 1404–1407. doi:10.1172/JCI25421. PMID 15931374.</ref> Bu genlerin etkisi, organizmanın deneyimlerde bulunduğu çevrenin etkileriyle çeşitli derecelerde dengelenir. Bir organizmanın genlerinin böyle bir karmaşık özelliğe katkıda bulunma derecesine “kalıtsallık” adı verilir.<ref>Griffiths et al. (2000), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.4009 Chapter 25 (Quantitative Genetics): Quantifying heritability ] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095738/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21866/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref> Bir özelliğin kalıtsallık ölçüsü, çevrenin o özellik üzerindeki değişen etkilerine bağlı olarak görecelidir. Örneğin insanın boyu dediğimiz karma özelliğin kalıtsallığı A.B.D.'nde %89 olarak belirlenmişken, beslenme ve sağlık sorunlarının bulunduğu Nijerya gibi yoksul bir ülkede çevrenin etkisi daha büyük olduğundan, bu oran ancak %62 olarak belirlenmiştir.<ref>Luke A, Guo X, Adeyemo AA, Wilks R, Forrester T, Lowe W Jr, Comuzzie AG, Martin LJ, Zhu X, Rotimi CN, Cooper RS (2001). "Heritability of obesity-related traits among Nigerians, Jamaicans and US black people". Int J Obes Relat Metab Disord 25 (7): 1034–1041. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11443503?dopt=Abstract Abstract from NCBI] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100920082825/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11443503?dopt=Abstract |tarih=20 Eylül 2010 }}</ref>

== Kalıtımın moleküler temeli ==
=== DNA ve kromozomlar ===

[[Dosya:Chromosome Turkish Text.png|küçükresim|upright=1.51|Büyükten küçüğe doğru sırasıyla birimler: [[Hücre]], [[hücre çekirdeği]], [[kromatit]], [[kromozom]], DNA çift sarmalı, [[histon]], baz çiftleri.]]

Genlerin moleküler temeli deoksiribonükleik asittir (DNA). DNA da 4 tipteki bir nükleotitler zincirinden oluşur: [[adenin]] (A), [[sitozin]] (C), [[guanin]] (G) ve [[timin]] (T). Genetik enformasyon (kalıtım bilgisi) nükleotitlerin dizilişinde bulunmakta olup, genler DNA zinciri boyunca uzanan diziler olarak mevcuttur.<ref>Pearson H (2006). "Genetics: what is a gene?". Nature 441 (7092): 398–401. PMID 16724031.</ref> Bu kuralın dışında kalabilen tek istisna [[virüs]]lerdir; virüsler bazen DNA yerine benzeri olan [[RNA]] molekülü kullanırlar; çünkü virüslerin genetik malzemesi RNA'dır.<ref>Prescott, L (1993). Microbiology. Wm. C. Brown Publishers. 0-697-01372-3.</ref>

DNA, normal olarak, ikili sarmal biçimde dolanan iki iplikçikli bir moleküldür. DNA'nın iki iplikçiğinden birindeki her nükleotit, karşıt iplikteki nükleotit partneriyle bir çift oluşturur; yani A, T ile bir çift oluşturur, C de G ile. Dolayısıyla iki iplikçikten her biri, tüm gerekli enformasyona sahip bulunur, diğer iplikçikte de bu enformasyonun yedeği bulunur. DNA'nın bu yapısı, kalıtımın fiziksel temelidir. [[DNA ikileşmesi]]nde, iplikçiklerin ayrışması ve her iplikçiğin yeni iplikçik eşinin bir kalıbı olarak kullanılmasıyla, genetik enformasyon kopyalanır.<ref>Griffiths et al. (2000), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.1523 Chapter 8 (The Structure and Replication of DNA): Mechanism of DNA Replication] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095739/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21862/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref>

Genler, [[kromozom]] denen DNA dizisi zincirleri boyunca doğrusal bir düzende sıralanmışlardır. [[Bakteri]]lerde her hücrenin, basit bir dairesel kromozoma sahip olmasına karşılık, bitki ve hayvanların da dahil bulunduğu [[ökaryot]] organizmalar, çoklu doğrusal kromozomlar halinde düzenlenmiş DNA'lara sahiptirler. Bu DNA zincirleri son derece uzundur; örneğin en uzun insan kromozomu 247 milyon [[baz çifti]]ni içerecek uzunluktadır.<ref>Gregory SG et al. (2006). "The DNA sequence and biological annotation of human chromosome 1". Nature 441. doi: [http://www.nature.com/nature/journal/v441/n7091/abs/nature04727.html 10.1038/nature04727] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080707014949/http://www.nature.com/nature/journal/v441/n7091/abs/nature04727.html |tarih=7 Temmuz 2008 }}. [http://www.nature.com/nature/journal/v441/n7091/full/nature04727.html free full text available] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20150326032310/http://www.nature.com/nature/journal/v441/n7091/full/nature04727.html |tarih=26 Mart 2015 }}</ref>

Bir kromozomdaki DNA, onu düzenleyen, sıkıştıran ve ona erişimi kontrol eden yapısal proteinlerle beraber, [[kromatin]] denen bir yapı oluşturur. Ökaryotlarda kromatin genellikle [[nükleozom]]lardan oluşur, bunlar DNA üzerinde düzenli aralıklarla yer alan, DNA'nın etrafında sarılı olduğu, [[histon]] proteinlerinden oluşmuş yapılardır.<ref>Alberts et al. (2002), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mboc4.section.608|II.4. DNA and chromosomes: Chromosomal DNA and Its Packaging in the Chromatin Fiber]</ref> Bir organizmadaki kalıtımsal malzemenin bütününe (yani, genelde, tüm kromozomlarındaki DNA dizilerinin tamamına) [[genom]] adı verilir.

[[Haploit]] organizmaların her kromozomdan yalnızca bir kopyaya sahip olmalarına karşın, hayvanların çoğu ve birçok bitkinin dahil olduğu [[diploit]]lerde, her kromozomdan iki kopya ve dolayısıyla her genden iki kopya bulunur.<ref name="ref268" /> Bir genin iki [[alel]]i, kardeş kromozomlardalerde aynı “lokus”larda (konumlarda) yer alır; bu alellerin her biri bir ebeveynden (biri anneden, biri babadan) alınmıştır.

Bunun bir istisnası, organizmanın cinsiyetinin belirlenmesinde rol oynayan, cinsiyeti belirleyen [[eşey kromozomları]]nda söz konusudur.<ref>Griffiths et al. (2000), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.222 Chapter 2 (Patterns of Inheritance): Sex chromosomes and sex-linked inheritance] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095739/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK22079/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref> Bu kromozomlardan (örneğin insandaki 23. kromozom çiftinden), insanlarda ve memelilerde çok az gene sahip olan Y kromozomu erkeklik özelliklerinin gelişimini başlatmasına karşın, diğeri, X kromozomu, öteki kromozomlara benzemekte olup, cinsel belirlenmeyle ilgili olmayan birkaç gen içerir. Dişiler [[X kromozomu]]ndan iki kopyaya sahip olurlarken, erkekler bir X, bir de [[Y kromozomu]]na sahip olurlar. Dolayısıyla, cinsiyetle bağlantılı hastalıklar olarak ortaya çıkan alışılmadık kalıtım örnekleri de X kromozomunun kopyasındaki bu sayısal farklılıktan ileri gelir.

=== Üreme ===
{{Ana|Üreme}}
[[Dosya:Three cell growth types-tr.png|küçükresim|left | Hücrelerin üç tip bölünme biçimi: Basit bölünme, mitoz bölünme, mayoz bölünme]]
Hücreler bölündüğünde, onların tüm [[genom]]u kopyalanır ve her yavru hücre onun bir kopyasını miras alır (kalıt alır). [[Mitoz]] adı verilen bu süreç, en sade üreme biçimi olup, “[[eşeysiz üreme]]”nin temelidir. Eşeysiz üreme, bazı çok hücreli organizmalarda da, anne veya babadan birinin genomunu miras alan bir yavru (döl) üremesini sağlayacak şekilde, oluşabilir. Genetik olarak, ebeveyninin tıpkısı olan döllere [[Klonlama|klon]] denir.

[[Ökaryot]]ik organizmalarda ise genellikle “eşeyli üreme” olur. [[Eşeyli üreme]]de ebeveynlerin her ikisinden gelen kalıtımsal materyalin karışımını içeren bir döl üretilir. Eşeyli üreme sürecinde, [[haploit]] ve [[diploit]] hücre tipleri arasında almaşık bir sıralama olur.<ref name="ref268" /> Haploit hücreler birbirleriyle kaynaşarak genetik materyalleri birleştirir ve çift kromozomlu bir diploit hücre yaratırlar. Diploit organizmalar, [[DNA ikileşmesi]] olmadan bölünerek haploit hücreler meydana getirirler. Bu yolla meydana gelen yavru haploit hücreler her kromozom çiftinden birini ya da diğerini rastlantısal olarak kalıt (miras) almışlardır. Hayvan ve bitkilerin çoğu, yaşamlarının hemen tamamını diploit olarak geçirirler, haploit biçimleri sadece, tek hücreli gametlerden ibarettir.

[[Bakteri]]ler eşeyli üremenin bu haploit/diploit yöntemini kullanmasalar da, yeni kalıtımsal enformasyonun edinilmesinde birçok yöntem kullanırlar. Örneğin, bazı bakteriler [[konjugasyon]] denilen yolla, dairesel bir DNA parçasını bir bakteriden diğerine aktarırlar.<ref>Griffiths et al. (2000), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.1304 Chapter 7 (Gene Transfer in Bacteria and Their Viruses): Bacterial conjugation] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095741/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21942/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref> Bakteriler aynı zamanda, çevrelerinde bulunan DNA parçalarını alıp genomlarına dahil edebilirler ki, bu fenomen, [[transformasyon]] olarak bilinir.<ref>Griffiths et al. (2000), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.1343 Chapter 7 (Gene Transfer in Bacteria and Their Viruses): Bacterial transformation] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20041123010444/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.1343 |tarih=23 Kasım 2004 }}</ref> Bu süreçler sonucunda “[[yatay gen aktarımı]]” denen, birbiriyle ilişkisiz organizmalar arasında kalıtımsal enformasyon parçalarının nakli meydana gelir.

[[Dosya:Morgan crossover 1.jpg|küçükresim|Thomas Hunt Morgan'dan "krosover" ya da kromozomal parça değişimi çizimi ("Evrim Teorisinin bir Eleştirisi", 1916)]]

=== Kromozomal parça değişimi ve genetik bağlantı ===
{{Ana|Krosover (genetik)}}

Kromozomların diploit tabiatı, farklı kromozomlardaki genlere, [[eşeyli üreme]] sırasında, yeni gen kombinasyonları oluşturacak şekilde "bağımsız ayrışım" olanağı sağlar. Genlerin yeni gen kombinasyonları oluşturacak şekilde bu birleşmelerinde (rekombinasyonda), eğer kromozomların parça değiştirdiği [[krosover (genetik)|krosover]] denilen süreç olmasaydı, aynı kromozomdaki genler teorik olarak asla birleşmezlerdi. Bu süreç sırasında kromozomlar, DNA parçalarını değiş tokuş yaparak, gen alellerinin değişmesini sağlarlar.<ref>Griffiths et al. (2000), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.929 Chapter 5 (Basic Eukaryotic Chromosome Mapping): Nature of crossing-over] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095756/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21900/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref> Bu kromozomal parça değişimi süreci genellikle [[mayoz bölünme]] sırasında, yani [[gamet]]in [[haploit]] "[[germ hücreleri]]"ni yaratan bir dizi hücre bölünmesi sırasında meydana gelir. (Bu germ hücreler de daha sonra birleşerek yavru organizmayı meydana getirirler.)

Kromozomdaki belirli iki nokta arasında meydana gelebilecek rekombinasyon olasılığı bu iki nokta arasındaki uzaklığa bağlıdır. Yeterince uzak olan genler arasında hep rekombinasyon olacağından bu genlerin alleleri rastgele bir şekilde dağılırlar. Nispeten yakın genler durumunda, krosover olma olasılığının düşük olması, bu genlerin [[genetik bağlantı]] göstermesi anlamına gelir; her iki genin alelleri birlikte kalıt olmaya eğilimlidir. Genlerin dizileri arasındaki bağlantı miktarı çizgisel bir [[Genetik bağlantı|bağlantı haritası]] oluşturur ki, bu harita genlerin kromozom boyunca düzenlenişine kabaca karşılık gelir.<ref>Griffiths et al. (2000), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.899 Chapter 5 (Basic Eukaryotic Chromosome Mapping): Linkage maps] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095743/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21827/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref>

== Gen ifadesi ==

=== Genetik kod ===

[[Dosya:041-Hemoglobin-2hbs-fiber Turkish.jpg|sağ|küçükresim|upright|Tek bir aminoasit değişikliği hemoglobinin lifler oluşturmasına yol açabilir.]]

Genler, fonksiyonel etkilerini, genellikle, hücredeki fonksiyonların çoğundan sorumlu, [[protein]]lerin üretimiyle ifade ederler. Proteinler [[amino asit]] zincirleridir ve bir genin DNA dizisi (bir [[RNA]] aracılığıyla) bir proteinin kendine has dizisini üretmede kullanılır. [[Transkripsiyon (genetik)|Yazılım (transkripsiyon)]] denilen bu süreç, genin DNA dizisine kaşılık gelen bir diziye sahip bir RNA molekülü üretimiyle başlar. Ardından, bu [[mesajcı RNA]] molekülü [[translasyon]] denilen bir süreçle, RNA dizisindeki enformasyona karşılık gelen bir amino asit dizisi üretmede kullanılır. RNA dizisindeki her üç nükleotitlik grup bir kodon olarak adlandırılır, bu kodonların her biri proteinleri oluşturan 20 amino asitten birine karşılık gelir. RNA dizisi ile amino asitler arasındaki bu ilişkiye [[genetik kod]] adı verilir.<ref>Berg JM, Tymoczko JL, Stryer L, Clarke ND (2002). Biochemistry, 5th edition, New York: W. H. Freeman and Company. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=stryer.section.685 I. 5. DNA, RNA, and the Flow of Genetic Information: Amino Acids Are Encoded by Groups of Three Bases Starting from a Fixed Point] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20060411095303/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=stryer.section.685 |tarih=11 Nisan 2006 }}</ref> Bu enformasyon akışı tek yönlü olur; yani enformasyon nükleotit dizilerinden proteinlerin amino asit dizisine aktarılır, proteinden DNA dizisine aktarılmaz. Bu olgu [[Francis Crick]] tarafından “moleküler biyolojinin merkezî dogması” olarak adlandırılmıştır.<ref>Crick, F (1970): [http://www.nature.com/nature/focus/crick/pdf/crick227.pdf Central Dogma of Molecular Biology (PDF)] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200126154113/http://www.nature.com/nature/focus/crick/pdf/crick227.pdf |tarih=26 Ocak 2020 }}. Nature 227, 561–563. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4913914 PMID 4913914] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080708202651/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4913914 |tarih=8 Temmuz 2008 }}</ref> 
[[Dosya:Genetic code.svg|küçükresim|sol|[[Genetik kod]]: DNA, bir [[mesajcı RNA]] aracılığıyla, protein kodlamak için üçlü bir kod kullanır.]]
Bir proteini amino asit dizisi, o proteinin üç boyutlu yapısını oluşturur ki, bu da proteinin fonsiyonuyla yakından ilişkilidir.<ref>Alberts et al. (2002), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mboc4.section.388|I.3. Proteins: The Shape and Structure of Proteins] .Alberts et al. (2002), [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mboc4.section.452|I.3. Proteins: Protein Function]</ref> Bunlardan bazıları, [[kollajen]] proteinince oluşturulmuş lifler gibi, basit yapılı moleküllerdir. [[Enzim]] denen proteinler başka proteinlere ve basit moleküllere bağlanabilirler, bağlandıkları moleküllerdeki kimyasal reaksiyonları kolaylaştırarak (proteinin kendi yapısını değiştirmeksizin) [[katalizör]] rolü oynarlar. Proteinin yapısı dinamiktir; örneğin [[hemoglobin]] proteini, [[memeli]] kanında [[oksijen]] moleküllerinin alınması, taşınması ve salınmasını kolaylaştırırken eğilip bükülerek farklı biçimler alır.

DNA'daki tek bir nükleotitin farkı bile, bir proteinin amino asit dizisinde bir değişikliğin olmasına neden olabilir. Proteinlerin yapıları kendi amino asit dizilerinin sonucu olduğu için de, böyle bir değişiklik o proteinin özelliklerini değiştirebilir; örneğin proteinin özelliklerini, o proteinin yapısında istikrarın bozulmasına veya o proteinin diğer protein ve moleküllerle etkileşiminde değişiklikler olmasına yol açacak şekilde, değiştirebilir. İnsanlardaki kalıtımsal hastalıklardan [[orak hücre anemisi]] adlı kan hastalığı bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Bu hastalık, hemoglobinin β-globin bölümünü belirleyen kodlama bölgesindeki tek bir baz farklılığından kaynaklanır; bu bir bazın farklı olması, hemoglobinin fiziksel özelliklerinin değişmesine yol açan bir amino asiti değişikliğine neden olur.<ref>[http://sickle.bwh.harvard.edu/scd_background.html How Does Sickle Cell Cause Disease?] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20100923165921/http://sickle.bwh.harvard.edu/scd_background.html |tarih=23 Eylül 2010 }}. Brigham and Women's Hospital: Information Center for Sickle Cell and Thalassemic Disorders (2002-04-11). Retrieved on 2007-07-23.</ref> Fiziksel özelliklerinin değişmesinin sonucunda ortaya çıkan hemoglobinin “orak hücre” versiyonları, birbirlerine yapışırlar, üst üste yığılarak lifler oluştururlar. Bu lifler proteini nakleden alyuvarların biçiminin bozulmasına yol açar. Orak biçimli hücreler kan damarları içinde rahat akamazlar, parçalanma veya damarı tıkama eğilimlidirler. Bu sorunlar sonunda kişide bu hastalıkla ilgili tıbbi rahatsızlıklara yol açar.

Bazı genler RNA'da kopyalanmakla birlikte proteine çevrilmezler ki, bunlara “[[kodlamayan RNA]]” molekülleri denir. Bu ürünler, bazı durumlarda, kritik hücre fonksiyonlar ile ilgili yapılarda rol alırlar ([[Ribozomal RNA]], [[taşıyıcı RNA]] gibi). RNA aynı zamanda, diğer RNA molekülleriyle "hibridizasyon" etkileşimleri yoluyla düzenleyici etki rolüne sahip olabilir. (Örneğin [[mikroRNA]])

=== Doğuştan gelenler - sonradan kazanılanlar ===
[[Dosya:Neighbours Siamese.jpg|küçükresim|sol|[[Siyam kedisi|Siyam kedilerinin]], pigment üretiminde ısıya-duyarlı bir mutasyonları vardır.]]
Genler, bir organizmanın işleyişiyle ilgili bütün enformasyonu içermekteyse de, çevre, nihai [[fenotip]]in belirlenmesinde önemli bir rol oynar. Genetik faktör ile çevre faktörü ikilemi, “doğuştan gelenler ile sonradan kazanılanlar” anlamında kullanılan, İngilizce “''nature versus nurture''” (kısaca,'' nature vs. nurture'', doğa ve yetişme ikilemi) deyişiyle ifade edilir. Bir organizmanın fenotipi kalıtım ile çevrenin etkileşimine bağlıdır. “Isıya duyarlı mutasyonlar” olgusu bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Genellikle, bir protein dizisi içinde değişen bir amino asit, onun davranışını ve diğer moleküllerle etkileşimini değiştirmez; fakat yapının istikrarını bozar. Yüksek sıcaklıkta moleküller daha hızlı hareket ettikleri ve birbirleriyle çarpıştıkları için, böylesi bir amino asit değişimi, proteinde yapısının bozulmasıyla ([[denatürasyon]]) ve işleyişinin zayıflamasıyla kendini gösteren bozukluklara yol açar. Düşük sıcaklıklı ortamlarda ise proteinin yapısı istikrarlı kalır ve işleyişi normal halde devam eder. Bu mutasyon türü [[siyam kedisi]]nin kürkünde renk bakımından gözle görülür halde kendini gösterir: [[Pigment]] üretiminden sorumlu bir [[enzim]]deki [[mutasyon]], derideki yüksek sıcaklıklı bölgelerde yapısal istikrarının bozulmasına ve işleyişinin zayıflamasına yol açmaktayken bacak, kulak, kuyruk gibi daha soğuk bölgelerde protein, işleyişini zayıflatmadan sürdürür; böylece kedi, uç bölgeleri koyu renkli bir kürke sahip olur.<ref>Imes DL, Geary LA, Grahn RA, Lyons LA (2006). "[http://www.blackwell-synergy.com/doi/full/10.1111/j.1365-2052.2005.01409.x?cookieSet=1 Albinism in the domestic cat (Felis catus) is associated with a tyrosinase (TYR) mutation]{{Ölü bağlantı|tarih=Mart 2020 }}" (Short Communication). Animal Genetics 37 (2): 175. doi:[http://www.blackwell-synergy.com/doi/abs/10.1111/j.1365-2052.2005.01409.x 10.1111/j.1365-2052.2005.01409.x.]{{Ölü bağlantı|tarih=Mart 2020 }} Retrieved on 2006-05-29.</ref>

=== Gen düzenlemesi ===
[[Dosya:Zinc finger DNA complex.png|küçükresim|Transkripsiyon faktörleri DNA’ya bağlanarak ilgili genlerin transkripsiyonuna etkide bulunur.]]

Bir organizmanın [[genom]]u binlerce gen içermekle birlikte, bu genlerin hepsinin de belirli bir anda aktif olmaları gerekmez. Bir gen, [[mRNA]] transkripsiyonu gerçekleştiğinde (ve proteine çevrildiğinde) “[[gen ifadesi|ifade olmuş]]” demektir. Genlerin ifadesini denetleyen birçok hücre yöntemi vardır. Mesela proteinler yalnızca hücre ihtiyaç duyduğunda üretilirler. [[Transkripsiyon faktörü|Transkripsiyon faktörleri]] genin transkripsiyonunu ya teşvik etmek ya da engellemek suretiyle düzenleyen proteinlerdir.<ref>Brivanlou AH, Darnell JE Jr (2002). "Signal transduction and the control of gene expression". Science 295 (5556): 813–818.[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11823631 PMID 11823631. ] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090904033302/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11823631 |tarih=4 Eylül 2009 }}</ref> Örneğin, ''[[Escherichia coli]]'' [[bakteri]]sinin genomunda [[triptofan]] [[amino asit]]inin sentezi için gerekli bir seri gen vardır; fakat triptofanın hücrede kullanıma hazır hale gelmesinden sonra, bu genlere artık ihtiyaç kalmaz. Triptofanın varlığı genlerin faaliyetini doğrudan etkiler; triptofan molekülleri “triptofan represörü”ne (bir transkripsiyon faktörü) bağlanırlar, bağlanınca represörlerin yapısını öyle değiştirir ki, represörler genlere bağlanır. Triptofan represörü genlerin [[Transkripsiyon (genetik)|transkripsiyon]]u ve ifadesini durdurur ve dolayısıyla, triptofan sentezi sürecinin “[[geri besleme|olumsuz geri beslemeli]]” (''negative feedback'') düzenlemesini sağlamış olur.<ref>Alberts et al. (2002),[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mboc4.section.1269*1270|II.3. Control of Gene Expression - The Tryptophan Repressor Is a Simple Switch That Turns Genes On and Off in Bacteria]</ref>

Gen ifadesindeki farklılıklar, özellikle çok hücreli organizmalarda belirgindir, bu tip canlılarda hücrelerin hepsi aynı genomu içermelerine karşın, farklı gen kümelerinin [[gen ifadesi|ifadesinden]] kaynaklanan çok farklı yapı ve davranışlara sahiptirler. Çok hücreli bir organizmadaki tüm hücreler, tek bir hücreden türerler. Bu tek hücrenin farklı hücre tiplerine farklılaştığı süreç sırasında, dış ve hücreler arası sinyallere [[Sinyal transdüksiyonu|tepki verir]], aşamalı olarak farklı gen ifade şekilleri kurarak farklı davranış tipleri oluşturur. Çok hücreli organizmalarda yapıların gelişiminden tek bir gen sorumlu değildir; bu farklı davranış tipleri birçok hücre arasındaki karmaşık etkileşimlerden doğar.

[[Ökaryot]]larda [[kromatin]]de yapısal özellikler genlerin transkripsiyonunu etkiler. Bu özellikler “[[epigenetik]]”tir (üst-kalıtsal); çünkü etkileri DNA dizisinin üzerinde yer alır ve bir hücre kuşağından diğerine aktarılan kalıta haizdir. Epigenetik özelliklerden olayı, aynı ortamda oluşan farklı hücre tipleri çok farklı özelliklere sahip olabilirler.

== Genetik değişim ==
[[Dosya:Gene-duplication.png|küçükresim|upright|Gen duplikasyonu gereksiz gen kopyaları yaratarak genetik çeşitlenme getirir: Genin kopyalarından biri mutasyona uğrayabilir ve organizmaya zarar vermeksizin orijinal fonksiyonunu yitirebilir.]]

=== Mutasyonlar ===
{{Ana|Mutasyon}}

[[DNA ikileşmesi]] süreci sırasında ikinci iplikçiğin [[polimerizasyon]]unda rastlantısal yanlışlıklar gerçekleşir. [[Mutasyon]] ya da değişinim adı verilen bu hatalar, özellikle bir genin protein kodlama dizisinde oluşmaları durumunda organizmanın fenotipi üzerinde güçlü bir etkide bulunabilirler. Fakat [[DNA polimeraz]] enziminin, hataları düzeltme yeteneği sayesinde bu hataların oranı son derece düşüktür; hata oranı, her 10-100 milyon bazda 1 hata olarak gözlemlenmiştir.<ref>Griffiths et al. (2000),[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.2706 Chapter 16 (Mechanisms of Gene Mutation): Spontaneous mutations] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095739/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21897/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref><ref>Kunkel TA (2004). "DNA Replication Fidelity". Journal of Biological Chemistry 279 (17): 16895–16898. doi:[http://www.nature.com/emboj/journal/v23/n7/abs/7600158a.html 10.1038/sj.emboj.7600158. ] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110912233942/http://www.nature.com/emboj/journal/v23/n7/abs/7600158a.html |tarih=12 Eylül 2011 }}</ref> DNA’daki değişim oranını arttıran süreçlerin [[mutajen]]ik olduğu söylenir. Mutajenik [[kimyasal]]lar genellikle [[baz eşleşmesi]]ne müdahale ederek, DNA ikileşmesinde hatalara yol açarlar. [[Morötesi]] ışınım ise, DNA yapısına zarar vermek suretiyle mutasyonlara neden olur.<ref>Griffiths et al. (2000),[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.2727 Chapter 16 (Mechanisms of Gene Mutation): Induced mutations] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095739/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21936/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref> DNA’daki kimyasal zarar doğal yolla meydana gelmekteyse de, hücreler uyumsuzlukları ve bozulmaları tamir etmek üzere “[[DNA tamiri|DNA tamir]]” mekanizmalarını kullanırlar. Ancak, tamir bazen DNA'yı -dizisi bakımından- orijinal haline geri döndüremeyebilir.

[[Krosover (genetik)|Krosover]] ile kromozomal parça değişimi yapan ve genleri yeniden birleştiren (rekombine eden) organizmalarda [[mayoz]] bölünme esnasındaki hizalanma (iki kromozomdaki benzer dizilerin yan yana gelmesi) hataları da mutasyonlara neden olabilir.<ref>Griffiths et al. (2000),[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.2844 Chapter 17 (Chromosome Mutation I: Changes in Chromosome Structure): Introduction] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095740/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK22086/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref> Bu hatalar, benzer dizilerin neden oldukları, partner kromozomların hatalı hizalanması sonucu olması özellikle muhtemeldir; bu da [[genom]]lardaki bazı bölgeleri mutasyona daha eğilimli kılar. Bu hatalar DNA dizisinde büyük yapısal değişiklikler yaratır; kromozomda geniş bölgelerde [[duplikasyon]]lar (ikilenmeler), [[inversiyon]]lar (evirmeler), [[delesyon]]lar (çıkarmalar) veya farklı kromozomlar arasında parçaların kazara aktarılması ([[translokasyon]]) söz konusu olabilir.

İnsan DNA sında yaklaşık 25.000 gen bulunur ve bu genlerde meydana gelen mutasyonlar sonucu 6.000 in üzerinde genetik hastalık tespit edilmiş ve tedavisi aranmaktadır.<ref>Nicholas Wright Gillham, Genes Chromosomes and Disease 2011, Sf.19</ref> Mutasyonların, başta kanser olmak üzere, zeka geriliği, erken yaşlanma ve daha binlerce hastalığa yol açtığı bilinmektedir.

=== Doğal seçilim ve evrim ===
{{Ana|evrim}}
Mutasyonlar farklı [[genotip]]li organizmaların ortaya çıkmasına neden olur ve bu farklılıklar da farklı [[fenotip]]lerin oluşmasıyla sonuçlanır. Birçok mutasyonun organizmanın fenotipi, sağlığı ve (doğal seçilimle ilgili) üreme uyumu (İng. ''fitness'') üzerinde az bir etkisi vardır. Etkisi olan mutasyonlar genelde zararlıdırlar ama bazen, organizmanın içinde bulunduğu çevre koşulları bağlamında yararlı denebilecek mutasyonlar da olur.

[[Dosya:Eukaryote tree.svg|küçükresim|sol|Çeşitli ortolog gen dizilerinin karşılaştırılmalarıyla hazırlanmış, ökaryotik organizmaların bir evrim ağacı]]

[[Popülasyon genetiği]] [[Popülasyon (biyoloji)|popülasyon]]lardaki bu genetik farklılıkların kaynaklarını, dağılımlarını ve bu dağılımların zamanla nasıl değiştiğini araştıran bir genetik altdalıdır.<ref>Griffiths et al. (2000),[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3842 Chapter 24 (Population Genetics): Variation and its modulation] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095740/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK22048/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref> Bir [[alel]]in bir popülasyondaki sıklığı [[doğal seçilim]]le etkilenebilir; belirli bir aleli taşıyan bireylerin hayatta kalma ve üremesindeki yüksek oran, o alelin zamanla o popülasyonda daha sık olmasına neden olabilir.<ref>Griffiths et al. (2000),[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3886 Chapter 24 (Population Genetics): Selection] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211223095741/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK22009/ |tarih=23 Aralık 2021 }}</ref> Aynı zamanda, “[[genetik sürüklenme]]” denilen, şans faktörünün etkisiyle, yani olayların tesadüfi akışıyla da, allel sıklığında değişimler olabilir.<ref>Griffiths et al. (2000),[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.3906 Chapter 24 (Population Genetics): Random events]</ref> Genetik sürüklenme bir popülasyonun gen havuzunda, doğal seçilimden farklı olarak, uygun genlerin seçilmesi gibi bir yönlendirmeyle değil de, tamamen rastlantı eseri sayılan, kuşaktan kuşağa ortaya çıkan değişiklikler şeklinde tanımlanır.

Organizmaların [[genom]]ları, birçok kuşak boyunca, [[evrim]] denilen olgu ile sonuçlanmak üzere, değişebilirler. Mutasyonlar ve mutasyonların yararlı olanları için olan seçilim sonucunda, bir canlı türün çevresine daha uyumlu biçimlere dönüşerek evrimine neden olabilir. Bu sürece [[adaptasyon]] denir.<ref>[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=16 On the Origin of Species] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20070713123034/http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=16 |tarih=13 Temmuz 2007 }}, 1st, John Murray, 1. . Related earlier ideas were acknowledged in Darwin, Charles (1861).[http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F381&viewtype=text&pageseq=20 On the Origin of Species] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20101214201507/http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F381&viewtype=text&pageseq=20 |tarih=14 Aralık 2010 }}, 3rd, John Murray, xiii.</ref> Yeni türler, [[türleşme]] denilen süreçle oluşur. Türleşme genellikle, farklı popülasyonların coğrafi olarak ayrı düşmelerinin neden olduğu genetik farklılaşmadan ortaya çıkar.<ref>Gavrilets S (2003). "Perspective: models of speciation: what have we learned in 40 years?". Evolution 57 (10): 2197–2215. doi:[http://www.bioone.org/perlserv/?request=get-abstract&doi=10.1554%2F02-727&ct=1 10.1554/02-727] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20160224040149/http://www.bioone.org/perlserv/?request=get-abstract |tarih=24 Şubat 2016 }}.[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/14628909 PMID 14628909.] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090904050434/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/14628909 |tarih=4 Eylül 2009 }}</ref>

[[Evrim]] esnasında DNA dizileri birbirinden uzaklaştığı ve değiştiği için, diziler arasındaki bu farklılıklar, aralarındaki evrimsel uzaklığı hesaplamada bir “moleküler saat” gibi kullanılabilir.<ref>Wolf YI, Rogozin IB, Grishin NV, Koonin EV (2002). "Genome trees and the tree of life". Trends Genet. 18 (9): 472–479.[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12175808 PMID 12175808. ] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090904050419/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12175808 |tarih=4 Eylül 2009 }}</ref> Genetik kıyaslamalar genellikle, türler arasındaki evrimsel akrabalığı nitelemede en doğru yöntem olarak kabul edilir, bu yöntem, [[fenotip]]ik kıyaslamalarla edinilmiş bazı yanıltıcı değerlendirmeleri de düzeltir. Türler arasındaki evrimsel uzaklıklar “evrim ağacı” ya da “[[filogenetik|filogenetik ağaç]]” denilen şemalarla temsil edilir, bu şemalarla türlerin [[Ortak ata|ortak bir atadan]] inişini ve zaman boyunca türlerin birbirinden uzaklaşmalarını gösterir. Ancak, bu ağaç şemaları türler arasındaki [[yatay gen transferi]] olaylarını gösteremez.

== Araştırma ve teknoloji ==

[[Dosya:Drosophila melanogaster - side (aka).jpg|küçükresim|sağ|Yaygın meyve sineği (''[[Drosophila melanogaster]]'') sık kullanılan bir model organizmadır.]]

=== Model organizmalar ===
Genetikçiler başlangıçta genetiği geniş bir organizma yelpazesi üzerinde çalışmışlarsa da, sonraları araştırmacılar organizmaların bir altkümesi üzerinde özelleşmeye başlamıştır. Belli bir organizma hakkında önemli miktarda araştırma yapılmış olması yeni araştırmacıların da aynı organizmayı daha derinlemesine icelemeye teşvik etmiştir. Böylece birkaç [[model organizma]] günümüzdeki genetik araştırmaların önemli bir kısmı için temel oluşturmuştur.<ref>[http://www.loci.wisc.edu/outreach/text/model.html The Use of Model Organisms in Instruction] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080313023531/http://www.loci.wisc.edu/outreach/text/model.html |tarih=13 Mart 2008 }}. University of Wisconsin: Wisconsin Outreach Research Modules. Retrieved on 2008-03-15.</ref> Model organizmalar genetiğindeki başlıca araştırma konuları, gen düzenlemesi, morfogeneze ilişkin gelişim genleri ve kanserdir.

Model organizmalar kısmen kullanımlarının pratik olması nedeniyle seçilmiştir; kısa üretim süreleri, genetik manipülasyonun kolay olması bazı organizmaların genetik araştırmalarda popüler olmasına neden olmuştur. Yaygın olarak kullanılan model organizmalar arasında, bağırsak bakterisi ''[[Escherichia coli]]'', [[turpgiller]] familyasından ''[[Arabidopsis thaliana]]'' bitkisi, bir [[Maya (biyoloji)|maya]] türü olan ''[[Saccharomyces cerevisiae]]'', iplik kurdu ''[[Caenorhabditis elegans]]'', yaygın meyve sineği [[Drosophila melanogaster]] ve ev faresi ''[[Mus musculus]]'' sayılabilir.

=== Farklı araştırma alanları ===
Genetik bilimindeki gelişmelerin yanı sıra, araştırmaların gitgide farklı alanlarda özelleşmeye başlaması bu bilim dalının altdallarının oluşmasına neden olmuştur. Genetiğin altdallarından bazıları şunlardır:

* '''Evrimsel gelişim genetiği''': Döllenmiş tekhücreli [[Yumurta (hücre)|yumurta]] aşamasından başlayarak organizmanın oluşmasındaki tüm moleküler etkenleri ve dolayısıyla onları kodlayan genleri inceler. Yoğun olarak, özellikle iki taraflı simetri düzenlenmesiyle ve basit bir biyolojik sistemden (tekhücreliler, ışınsal simetri) karmaşık bir organizmaya (çokhücreli, genellikle metamerize ve özelleşmiş organlar halinde yapılaşmış organizmalar) geçişi sağlayan mekanizmalarla ilgilenir. Organizmanın oluşum mekanizmalarını incelemek için [[model organizma]] türleri (''[[Drosophila]]'', [[yuvarlak solucanlar]], [[zebra balığı]], [[tavuk]] vs.) kullanır. Fransızcada evrimsel gelişim genetiği adıyla bilinen bu dal, İngilizcede evrimsel gelişim biyolojisi olarak bilinir.
* '''[[Medikal genetik]]'''
* '''[[Genomik]]''': İnsan [[genom]]unun (kromozomlarda yapılanmış üç milyar [[baz çifti]]nin, DNA bütününün) yapısını, bileşimini ve evrimini inceler ve DNA'da biyolojik bir anlamı olabilecek birimleri ([[gen]]ler, çevrilmeyen [[Transkripsiyon (genetik)|transkripsiyon]] birimleri, [[mikroRNA]]’lar, düzenleme üniteleri, transkripsiyon faktörleri olan promotörler, CNG alfa ve beta kanalları vs.) tanımlamaya çalışır.
* '''[[Kantitatif genetik]]''' : Genetik bileşenleri, niceliksel özelliklerin (boy, tüy rengi, büyüme hızı vs.) varyasyonunu (değişme, çeşitlenme) ve kalıtsallıklarını açıklayarak inceler.
* '''[[Evrim genetiği]]''' : Türlerin genomlarında doğal seçilimin izlerini inceler ve türlerin değişen çevrelerde (ortamlarda) hayatta kalmasında ve [[adaptasyon]]unda baş rolü oynayan genleri tanımlamaya çalışır.
* '''[[Popülasyon genetiği]]''': [[Popülasyon (biyoloji)|Popülasyon]]ların ve türlerin çeşitliliğini etkileyen güçleri (ve etki ya da sonuçlarını) matematiksel ve istatistikî yöntemler geliştirerek inceler. Bir başka deyişle popülasyonlardaki fertlerin benzerlik ve farklılıklarının kaynaklarını araştıran bir genetik altdalıdır. Dört ana madde üzerinden yola çıkarak araştırmalar yapar: Bunlar [[doğal seçilim]], [[gen havuzu]], [[mutasyon]]lar ve gen devamlılığıdır.
* '''[[Moleküler genetik]]''': Canlıların kalıtım materyali olan genlerin yapılarını ve işlevlerini moleküler düzeyde inceleyen bir genetik altdalıdır. Moleküler genetik, moleküler biyolojinin ve genetiğin yöntemlerini kullanarak çalışır.
* '''[[Ekolojik genetik]]''': Genetik çalışmaları [[ekoloji]]k alanda sürdüren bir genetik altdalıdır. Ekolojik genetik, canlıların oluşturduğu popülasyonları "popülasyon genetiği" ile yakından ilişkili olarak araştırır.

=== Medikal genetik araştırmaları ===

Medikal genetik, genetik çeşitliliğin, insan sağlığı ve hastalıklarıyla ilişkilerini araştırmaktadır.<ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=gnd&ref=sidebar NCBI: Genes and Disease] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090918011622/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=gnd&ref=sidebar |tarih=18 Eylül 2009 }}. NIH: National Center for Biotechnology Information. Retrieved on 2008-03-15.</ref> Bir hastalığa neden olabilecek bilinmeyen bir gen araştırıldığında, araştırmacılar, hastalıkla ilgili genomun konumunu saptamada genellikle “[[genetik bağlantı]]” ve genetik [[Pedigre çizelgesi|soyağacı çizelgesinden]] yararlanırlar. [[Popülasyon (biyoloji)|Popülasyon]] düzeyindeki araştırmalarda, araştırmacılar [[genom]]daki, hastalıklarla ilgili genlerin konumlarını saptamada “Mendelci rastgeleleştirme” yönteminden yararlanmaktadır; bu teknik bilhassa, yalnızca tek bir genle kesin olarak belirlenemeyen, birkaç gene ilişkin (çok genli) özelliklerde yararlı olmaktadır.<ref>Davey Smith, G; Ebrahim, S (2003).[http://ije.oxfordjournals.org/cgi/content/full/32/1/1 "‘Mendelian randomization’: can genetic epidemiology contribute to understanding environmental determinants of disease?"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080511204521/http://ije.oxfordjournals.org/cgi/content/full/32/1/1 |tarih=11 Mayıs 2008 }}. International Journal of Epidemiology 32: 1–22.</ref> Hastalık geni olabilecek herhangi bir gen aday olarak saptanınca, artık sonraki araştırmalar genellikle, bu genin bir model organizmadaki dengi olan gen (''ortolog'' gen) üzerinde yapılır. Genotipleme teknikleri, kalıtımsal hastalık çalışmalarının yanı sıra, genotipin ilaca cevabı nasıl etkilediğini araştıran [[farmakogenetik]] alanının gelişmesini de sağlamıştır.<ref>[http://www.nigms.nih.gov/Initiatives/PGRN/Background/FactSheet.htm Pharmacogenetics Fact Sheet] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080512012316/http://www.nigms.nih.gov/Initiatives/PGRN/Background/FactSheet.htm |tarih=12 Mayıs 2008 }}. NIH: National Institute of General Medical Sciences. Retrieved on 2008-03-15.</ref>

[[Kanser]] kuşaktan kuşağa kalıtım yoluyla geçen bir hastalık olmasa da, günümüzde genetik bir hastalık olarak ele alınmaktadır.<ref>Strachan T, Read AP (1999). Human Molecular Genetics 2, second edition, John Wiley & Sons Inc.. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=hmg.chapter.2342 Chapter 18: Cancer Genetics] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20050926163641/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=hmg.chapter.2342 |tarih=26 Eylül 2005 }}</ref> Kanserin vücuttaki gelişim süreci çeşitli olayların bir araya gelmesiyle oluşmaktadır. Bazen vücuttaki hücreler bölünürken [[mutasyon]]lar olur. Bu hücrelerdeki mutasyonlar bir çocuğa aktarılmasa da, hücrelerin davranışını etkileyebilmekte ve kimi zaman onların büyümelerine ve daha hızlı bölünmelerine neden olmaktadırlar. [[Hücre]]lerin bu anormal ve uygunsuz bölünmelerini engelleyen mekanizmalar vardır; uygunsuz bölünmekte olan hücrelerin ölmesi için sinyaller yolanır. Ama bazen başka mutasyonlar çoğalan hücrelerin bu sinyallere uymamasına neden olabilir. Vücutta, bir çeşit dahili bir doğal seçilim süreci meydana gelir; hücrenin bölünmeye devamını sağlayan mutasyonlara hücrelerde birikir, sonunda bir kanser tümörü meydana gelir. Tümör büyüyüp gelişerek vücudun çeşitli dokularını istila eder.

[[Dosya:Ecoli colonies.png|küçükresim|sol|Hücresel [[klonlama]]ya bir örnek olarak, bir agar tabağında [[E. coli]] kolonileri]]. E. coli [[rekombinant DNA teknolojisi]]nde sıkça kullanılır.

=== Araştırma teknikleri ===
Günümüzde DNA, laboratuvarda birçok bakımdan istenildiği gibi değiştirilebilmektedir. Laboratuvar çalışmalarında kullanılan [[restriksiyon enzimi|restriksiyon enzimleri]] DNA'yı belli dizilerde keserek arzu edilen parçaları üretmek için kullanılır.<ref>Lodish et al. (2000),[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mcb.section.1582 Chapter 7: 7.1. DNA Cloning with Plasmid Vectors] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090527183555/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mcb.section.1582 |tarih=27 Mayıs 2009 }}</ref> [[DNA ligaz|Ligasyon enzimleri]] ise, elde edilen bu parçaları yeniden birleştirme, yani birbirine bağlama olanağı sağlamaktadır ve böylece, araştırmacılar, farklı kaynaklardan (biyolojik türlerden) alınan DNA parçalarını birleştirerek “[[rekombinant DNA]]” yaratabilmektedirler. Genellikle “[[genetik yapısı değiştirilmiş organizmalar]]”la (İngilizce kısaltmasıyla GMO) ilgili çalışmalarda yararlanılan rekombinant DNA bilhassa, [[plazmid]]ler (üzerlerinde birkaç gen bulunan dairesel DNA parçaları) bağlamında kullanılmaktadır. Bakterilerin içine plazmidlerin sokulması ve bu bakterilerin “''[[agar]]''” tabaklarında (bakteri hücrelerinin klonlarını izole etmek için) büyütülmesiyle araştırmacılar, eklenen DNA parçalarını klonal olarak çoğaltabilmektedirler ki bu, moleküler klonlama olarak bilinen bir işlemdir. ([[Klonlama]] terimi, aynı zamanda çeşitli teknikler kullanarak klonal organizmalar yaratmak için de kullanılır.)

DNA aynı zamanda [[polimeraz zincir tepkimesi]] (PCR) denilen bir süreç kullanılarak da çoğaltılabilir.<ref>Lodish et al. (2000),[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?highlight=PCR&rid=mcb.section.1718 Chapter 7: 7.7. Polymerase Chain Reaction: An Alternative to Cloning] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200627204519/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK21541/ |tarih=27 Haziran 2020 }}</ref> PCR, özel kısa DNA dizileri kullanılarak, DNA'nın hedef seçilen bir bölgesini izole edebilir ve onu aşırı derecede büyütebilir. DNA'nın son derece küçük parçalarını aşırı ölçüde çoğaltabildiğinden, PCR genellikle spesifik DNA dizilerinin varlığını saptamakta kullanılır.

=== DNA dizilemesi ve genomik ===
[[Dosya:CBP chemist reads a DNA profile.jpg|küçükresim|upright=0.91|sağ|Bir DNA profilini inceleyen bir bilim insanı]]
Genetik çalışmalarında geliştirilmiş en temel teknolojilerden biri olan [[DNA dizilemesi]] araştırmacılara DNA parçalarındaki [[nükleotit]] dizisini belirleme olanağı sağlamaktadır. 1977'de Frederick Sanger ve çalışma arkadaşlarınca geliştirilen bir DNA dizileme yöntemi (''zincir sonlandırma dizilemesi'') DNA parçalarını dizilemede artık rutin bir yöntem olarak kullanılmaktadır.<ref>Brown TA (2002). Genomes 2, 2nd edition. ISBN ISBN 1-85996-228-9. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=genomes.section.6452 Section 2, Chapter 6: 6.1. The Methodology for DNA Sequencing] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20070901155911/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=genomes.section.6452|tarih=1 Eylül 2007}}</ref> Bu teknoloji sayesinde araştırmacılar, birçok insan hastalığıyla ilgili moleküler dizileri inceleme olanağına kavuşmuşlardır.

DNA dizilemesi ucuzlaştıkça ve bilgisayarların da yardımıyla araştırmacılar, birçok organizmanın [[genom]]unu dizilemişlerdir. Bunu yapmak için dizilenmiş DNA parçaları, dizilerinin aynı olduğu bölgeleri çakıştırılarak, daha büyük bölgelerin dizileri belirlenir (''genom inşası'' süreci) dizilemişlerdir.<ref>Brown (2002),[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=genomes.section.6481 Section 2, Chapter 6: 6.2. Assembly of a Contiguous DNA Sequence] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20070208115742/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=genomes.section.6481 |tarih=8 Şubat 2007 }}</ref> Bu teknolojiler, insan genomu için de kullanılmış, insan genomunun dizileme projesi 2003 yılında tamamlanmıştır.<ref name="ref573" /> Yeni yüksek hacimli dizileme teknolojileri DNA dizileme maliyetini hızla düşürmektedir, çoğu araştırmacı bir insan genomunun dizilenme maliyetinin yakın gelecekte bin dolara inmesini beklemektedir.

DNA dizileme yöntemleriyle belirlemeler sonucunda edinilen, işe yarar dizilemelerin miktarının gitgide artması, organizmaların genom bütünlerindeki araştırmalarda hesaplama aletleri ve analiz örnekleri kullanan, [[genomik]] adlı araştırma alanını doğurmuştur. Genomik aynı zamanda, [[biyoenformatik]] bilimsel disiplininin bir altalanı olarak da kabul edilebilir.

== Ayrıca bakınız ==
* [[Mendel]]
* [[Mendel genetiği]]
* [[Genler ve Alleller]]
* [[Monohibrit çaprazlama]]
* [[Dihibrit çaprazlama]]
* [[Genotip]]
* [[Fenotip]]
* [[Mutasyon]]lar
* [[Eşey saptanması]]
* [[Hücre bölünmesi]]
* [[Kromozomlar]]
* [[Klonlama]]
* [[Gen aktarımı]]
* [[Genetik tanı merkezi]]

== Kaynakça ==
'''Özel:'''
{{kaynakça|2}}

'''Genel:'''
* Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K, and Walter P (2002). ''Molecular Biology of the Cell'', 4th edition. ISBN 0-8153-3218-1.
* Griffiths AJF, Miller JH, Suzuki DT, Lewontin RC, and Gelbart WM (2000). ''An Introduction to Genetic Analysis''. New York: W.H. Freeman and Company. ISBN 0-7167-3520-2.
* Hartl D, Jones E (2005). ''Genetics: Analysis of Genes and Genomes'', 6th edition. Jones & Bartlett. ISBN 0-7637-1511-5.
* Lodish H, Berk A, Zipursky LS, Matsudaira P, Baltimore D, and Darnell J (2000). ''Molecular Cell Biology'', 4th edition. ISBN 0-7167-3136-3.
* Salt, Alparslan.'' Geleceğin Felaketleri'', Ruh ve Madde Yayınları, İstanbul, 1997
* Asimov, I.'' İnsanlığın Geleceği'', Cep Kitapları, İstanbul, 1984
* Naisbitt, J. ve Aburden, P. ''Megatrends 2000'', Form Yayınları, 1990
* Cumhuriyet gazetesi, Bilim ve Teknik ilave dergileri, 1992-1995 yılları arasındaki sayılar.

== Dış bağlantılar ==
{{Commons kategori|Genetik}}
* [https://web.archive.org/web/20080219231556/http://www.bilimler.net/biyoloji/icerik.asp?blg=39&konu=Genetik Genetik]
* [https://web.archive.org/web/20080420163215/http://www.dmoz.org/Science/Biology/Genetics/ Genetics-1]
* [http://learn.genetics.utah.edu/ Genetics-2]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080525082427/http://learn.genetics.utah.edu/ |tarih=25 Mayıs 2008 }}
* [http://www.kumc.edu/gec/ Genetics Education Center]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080521001102/http://www.kumc.edu/gec/ |tarih=21 Mayıs 2008 }}
* [http://www.ensembl.org/index.html Free database on the human genetics]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080524045431/http://www.ensembl.org/index.html |tarih=24 Mayıs 2008 }}
* [http://genomesonline.org/ Database of the genomes sequences, as well as the projects in progress]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20071012030432/http://www.genomesonline.org/ |tarih=12 Ekim 2007 }}
* [http://arstechnica.com/journals/science.ars/2007/10/30/mouse-study-finds-hotspots-of-genome-instability Discovered in 2007, the zones of instability of the genome in the mouse.]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080420000517/http://arstechnica.com/journals/science.ars/2007/10/30/mouse-study-finds-hotspots-of-genome-instability |tarih=20 Nisan 2008 }} 
* [https://web.archive.org/web/20091211034834/http://www.biltek.tubitak.gov.tr/haberler/genetik/2000-05-8.pdf Yapay DNA]
* [https://web.archive.org/web/20091211034856/http://www.biltek.tubitak.gov.tr/haberler/genetik/2001-04-11.pdf İnsan klonlama kararı]
* [https://web.archive.org/web/20091211033924/http://www.biltek.tubitak.gov.tr/haberler/genetik/2000-07-7.pdf Hayvanlardan organ nakline denetim]
* [https://web.archive.org/web/20080514033742/http://www.ntvmsnbc.com/news/446171.asp İnsan embriyosunda genetik değişiklik yapıldı]
* [https://web.archive.org/web/20091211034054/http://www.biltek.tubitak.gov.tr/haberler/genetik/99-05-10.pdf Yapay döllenme]
* [http://www.projects.ex.ac.uk/codesofconduct/Publications/NGS%20I.pdf Biological weapons,genetics and social analysis]
* [http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=1326447 Genetic engineering and biological weapons]
* [http://www.rense.com/general18/spbio.htm Genetic Bullets - Ethnically Specific Bioweapons]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080513162526/http://www.rense.com/general18/spbio.htm |tarih=13 Mayıs 2008 }}
* [http://www.ejbiotechnology.info/content/vol2/issue3/full/2/bip/index.html Biological warfare, bioterrorism, biodefence and the biological and toxin weapons convention]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090108044502/http://www.ejbiotechnology.info/content/vol2/issue3/full/2/bip/index.html |tarih=8 Ocak 2009 }}
* [http://www.sott.net/signs/signs_ethnic_supplement.htm Ethnic Specific Weapons]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080521034555/http://www.sott.net/signs/signs_ethnic_supplement.htm |tarih=21 Mayıs 2008 }}
* {{Fra}} [http://www.fao.org/biotech/index_glossary.asp?lang=fr Glossaire de la biotechnologie de la FAO]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080625034834/http://www.fao.org/biotech/index_glossary.asp?lang=fr |tarih=25 Haziran 2008 }} 
* {{Fra}} [https://web.archive.org/web/20060516193519/http://edumed.unige.ch/dnaftb/ «Il était une fois... l'ADN»: un site éducatif sur les bases de la génétique classique et moléculaire]
* {{Fra}} [http://canal-educatif.fr/sciences_pasteur_6.htm Du gène à la compréhension de la molécule qu'elle code dans l'organisme. Une vidéo éducative en partenariat avec l'Institut Pasteur]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080625062957/http://www.canal-educatif.fr/sciences_pasteur_6.htm |tarih=25 Haziran 2008 }}
* {{Fra}} [https://web.archive.org/web/20090522101255/http://generistic.org/html/fra/_animal/accueil/index.shtml Un site présentant les aspects éthiques liés à la question de la manipulation génétique des plantes et des animaux. Les aspects "sciences" et "droits" sont en construction.]
* {{Fra}} [http://www.braquedubourbonnais.info/fr/genetique.htm Génétique dans l'élevage chiens de race: consanguinité, retrempe, gènes codant la couleur de la robe, la longueur de la queue.]{{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080507194331/http://www.braquedubourbonnais.info/fr/genetique.htm |tarih=7 Mayıs 2008 }}

{{Genetik}}
{{Tıp Dalları}}
{{Biyoloji tarihi}}
{{Biyoloji-altdal}}
{{Biyoloji}}
{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Genetik|*]]
[[Kategori:Almancadan Türkçeye geçen sözcükler]]