Domates sayfasının kaynağını görüntüle

{{otomatik taksonkutu
| italik_başlık = 
| resim =  Bright red tomato and cross section02.jpg
| takson = Solanum
| tür = lycopersicum
| sıralama = L., Sp. Pl.: 185 (1753).
*{{Vikitür-ufak|Solanum lycopersicum}}
*{{Commons kategori-ufak|Solanum lycopersicum}}
}}
[[Dosya:1 domates çeri.JPG|küçükresim|upright=1.18|sağ|Dalında olgunlaşmış domates meyvesi]]
[[Dosya:Domates uzun.JPG|küçükresim|sağ|upright=1.18|Tüketilmeye hazır olgun domatesler]]
'''Domates''' (''Solanum lycopersicum''), [[patlıcangiller]] (Solanaceae) ailesinden, anavatanı [[Güney Amerika|Güney]] ve [[Orta Amerika]] olan, meyvesi yenebilen otsu [[bitki]] [[tür]]ü. Domatesin eş anlamlısı '''kızanak''' sözcüğüdür.<ref>Eş ve Yakın Anlamlı Kelimeler Sözlüğü</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://pauctle.com/entr/soz/tomato/?soz=tomato/|başlık=tomato - İngilizce Sözlük|website=pauctle.com|erişimtarihi=29 Ocak 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240129184019/https://pauctle.com/entr/soz/tomato/?soz=tomato/|arşivtarihi=29 Ocak 2024|ölüurl=hayır}}</ref>

== Morfolojik özellikleri ==
10 veya 15&nbsp;cm boya sahip olan domates bitkisinin hafif odunsu bir gövdesi vardır. 10–25&nbsp;cm uzunluğunda olan [[yaprak]]larının{{kaynak belirt}} üzerinde 5-9 yaprakçık bulunur. Yaprakları tüylüdür. 1–2&nbsp;cm uzunluğunda ve genellikle sarı olan domates [[çiçek]]leri bir sap üzerinde 3-12 adettir. Genellikle kırmızı, yenilebilen [[meyve]]si yabani bitkilerde 1–2&nbsp;cm çapında iken, kültür bitkilerinde daha büyüktür. Çoğu vitamin bu meyvede bulunur ve kanseri önleyici yapısı vardır. Bu vitamin ve önleyici mineraller domatesin kabuğunda bulunur.

== Tarihçe ==
ABD'de 1893 yılında mahkeme sebzelerle birlikte saklanıp yenildiğinden onu sebze diye sınıflandırmıştır fakat gerçekte meyvedir. Domatesin ilginç bir tarihi vardır. [[Bolivya]] ve [[Peru]]'da yabani sarı renkli bir domates türü bulunmuş ve sonra [[Meksika]]'da yetiştirilip, Kristof Kolomb'un Amerika'yı keşfinden sonra Avrupa'ya gemilerle gönderilmiştir. İtalyanlar sarı renginden ötürü onu altın elma olarak adlandırdı, ama çok geçmeden kırmızı türleri ortaya çıktı. Domates ABD'de ilk defa Thomas Jefferson tarafından yetiştirildi. Ama pek çok insan zehirli olduğuna inanarak yemeyi reddetti, ta ki 1900'e kadar. Uzun zaman önce, pek çok Avrupalı için aşk elmasıydı, çünkü insanları romantik yaptığına inanıyordu. Domates adı İspanyolca ''tomate''den, gelmektedir, bu isim de Nahuatl dilinde ''tomatotl''dan alınmıştır.<ref name="Home cooking">{{Web kaynağı | url = http://homecooking.about.com/od/foodhistory/a/tomatohistory.htm | başlık = Tomato History - The history of tomatoes as food – | yayıncı = Home cooking | tarih =  | erişimtarihi = 7 Ağustos 2013 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150906105529/http://homecooking.about.com/od/foodhistory/a/tomatohistory.htm | arşivtarihi = 6 Eylül 2015 | ölüurl =evet}}</ref>

Halk dilinde domates manasında '''alaganta''', '''azak''', '''banadura''' (banader), '''cırtatan''', '''cırtlavuk''', '''domatiz''', '''dongurak''', '''eyrim''', '''firek''' (fıreng), '''frenk elması''', '''gafete''' (kafete), '''gırmuzu''', '''gille''', '''göğ baldırcan''', '''hambalcan''', '''herim''', '''hülek''', '''kalmi''', '''kardoş''', '''kavanez''', '''kıldır''', '''lalik''' (lolik), '''mamador''' (manator), '''mamya''' (maye, mamye, maniya), '''menize''', '''misir''', '''mülye''', '''solik''', '''şamik''', '''tevris''', '''tıkıl''' (tıhıl), '''tomat''' (tomati, domat), '''topalak''' ve '''topul''' gibi sözler de kullanılmaktadır.<ref>TDK Türkiye Ağızları Sözlüğü</ref>

== Üretim ==
Dünya domates ekim alanında 2021 yılında %22 ile Çin en büyük paya sahiptir. Çin'den sonra sırasıyla %16,4 ile Hindistan ve Nijerya, %3,3 ile Pakistan ve %3,2 ile Türkiye gelmektedir. Bu beş ülke dünya domates ekim alanının yaklaşık %61,2'sini oluşturmaktadır. 2021'de dünya domates ekim alanının bir önceki yıla göre %3,2 artmasında Çin, Hindistan ve Pakistan'da domates ekim alanlarının bir önceki yıla göre artması etkin rol oynamaktadır.{{kb}}

{| class="wikitable" align="left" style="clear:left"
! colspan=2|Domates üreten ülkeler-2012 (milyon ton)
|-
| {{bayraksimge|Çin}} [[Çin]] || align="right" | 61,6
|-
| {{IND}} || align="right" | 19,3
|-
| {{ABD}} || align="right" | 13,2
|-
| {{TUR}} || align="right" | 12,1
|-
| {{EGY}} || align="right" | 8,6
|-
| {{IRN}}|| align="right" | 6,0 
|-
| {{ITA}} || align="right" | 5,1
|-
| {{ESP}} || align="right" | 4,0
|-
| {{BRA}} || align="right" | 3,8
|-
|{{MEX}} || align="right" | 3,4
|-
|'''Dünya toplamı''' || align="right" | '''152,956,115'''
|-
|colspan=2|''Kaynak: <br />[[Gıda ve Tarım Örgütü|Birleşmiş Milletler gıda & tarım organizasyonu]] (FAO)''[http://faostat.fao.org/faostat/form?collection=Production.Crops.Primary&Domain=Production&servlet=1&hasbulk=0&version=ext&language=EN] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20060619150659/http://faostat.fao.org/faostat/form?collection=Production.Crops.Primary&Domain=Production&servlet=1&hasbulk=0&version=ext&language=EN |tarih=19 Haziran 2006 }}
|}

{{Temiz}}

== Türkiye'de çeşitleri ==

* '''Ayaş domatesi''' 05.10.2022 tarihinde [[Türk Patent ve Marka Kurumu]] tarafından tescillenmiş ve Ankara için coğrafi işaret almıştır.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/2802|başlık=Ayaş Domatesi|yayıncı=Türk Patent ve Marka Kurumu|erişim-tarihi=17 Aralık 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20231217065826/https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/2802|arşivtarihi=17 Aralık 2023|ölüurl=hayır}}</ref>
* '''Boyabat Gazidere domatesi''' 12.04.2019 tarihinde [[Türk Patent ve Marka Kurumu]] tarafından tescillenmiş ve Sinop için coğrafi işaret almıştır.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/38364|başlık=Boyabat Gazidere Domatesi|yayıncı=Türk Patent ve Marka Kurumu|erişim-tarihi=17 Aralık 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240129184022/https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/38364|arşivtarihi=29 Ocak 2024|ölüurl=hayır}}</ref>
* '''Çanakkale domatesi''' 13.07.2023 tarihinde [[Türk Patent ve Marka Kurumu]] tarafından tescillenmiş ve Çanakkale  için coğrafi işaret almıştır.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/5971|başlık=Çanakkale Domatesi|yayıncı=Türk Patent ve Marka Kurumu|erişim-tarihi=17 Aralık 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20231217065820/https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/5971|arşivtarihi=17 Aralık 2023|ölüurl=hayır}}</ref>
* '''Guldar domatesi''' 26.07.2023 tarihinde [[Türk Patent ve Marka Kurumu]] tarafından tescillenmiş ve Bingöl için coğrafi işaret almıştır.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/8023|başlık=Guldar Domatesi|yayıncı=Türk Patent ve Marka Kurumu|erişim-tarihi=17 Aralık 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20231217065821/https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/8023|arşivtarihi=17 Aralık 2023|ölüurl=hayır}}</ref>
* '''Koyulhisar domatesi''' 20.01.2021 tarihinde [[Türk Patent ve Marka Kurumu]] tarafından tescillenmiş ve Sivas için coğrafi işaret almıştır.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/38668|başlık=Koyulhisar Domatesi|yayıncı=Türk Patent ve Marka Kurumu|erişim-tarihi=17 Aralık 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20231217065823/https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/38668|arşivtarihi=17 Aralık 2023|ölüurl=hayır}}</ref>
* '''Kozluk domatesi''' 07.12.2023 tarihinde [[Türk Patent ve Marka Kurumu]] tarafından tescillenmiş ve Batman için coğrafi işaret almıştır.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/7846|başlık=Kozluk Domatesi|yayıncı=Türk Patent ve Marka Kurumu|erişim-tarihi=17 Aralık 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20231217065819/https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/7846|arşivtarihi=17 Aralık 2023|ölüurl=hayır}}</ref>
* '''Safranbolu Maniye domatesi''' 18.08.2022 tarihinde [[Türk Patent ve Marka Kurumu]] tarafından tescillenmiş ve Karabük için coğrafi işaret almıştır.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/5587|başlık=Safranbolu Maniye Domatesi|yayıncı=Türk Patent ve Marka Kurumu|erişim-tarihi=17 Aralık 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20231217065824/https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/5587|arşivtarihi=17 Aralık 2023|ölüurl=hayır}}</ref>
* '''Simav Eynal domatesi''' 08.09.2022 tarihinde [[Türk Patent ve Marka Kurumu]] tarafından tescillenmiş ve Kütahya için coğrafi işaret almıştır.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/3302|başlık=Simav Eynal Domatesi|yayıncı=Türk Patent ve Marka Kurumu|erişim-tarihi=17 Aralık 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20231217065827/https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/3302|arşivtarihi=17 Aralık 2023|ölüurl=hayır}}</ref>
*'''Sof domatesi''' 25.12.2023 tarihinde [[Türk Patent ve Marka Kurumu]] tarafından tescillenmiş ve Gaziantep için coğrafi işaret almıştır.<ref>{{Dergi kaynağı|url=https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/5592|başlık=Sof domatesi|yayıncı=Türk Patent ve Marka Kurumu|erişim-tarihi=5 Ocak 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240105151043/https://ci.turkpatent.gov.tr/cografi-isaretler/detay/5592|arşivtarihi=5 Ocak 2024|ölüurl=hayır}}</ref>

== Resimler ==
<gallery>
Dosya:Kumato tomatoes.jpg|Kumato domates
Dosya:Yellow cherry tomatoes 2.jpg|Sarı çeri domates (Altın çeri domates)
Dosya:TomateSanMarzano.jpg|San Marzano domates
Dosya:Balkoncontent_Tomatensorte_Tigerella.jpg|Tigerella domates
Dosya:Harvey_J._Jackson_Tomkin_tomato_Generation_1.png|Tomkin domates
Dosya:Yellow_Pear_Tomatoes_012.jpg|Sarı armut domates 
Dosya:TomateTrossRomanaTyp.jpg|Roma domates
Dosya:CoeurDeBoeuf_Tomato.JPG|Beef domates
Dosya:Campari_Tomatoes_on_the_Vine.JPG|Campari domates
Dosya:Tomato_'Cherokee_Purple'_(Lycopersicon_lycopersicum).jpg|Cherokee mor domates 
Dosya:Brandywine-Tomato.jpg|Brandywine domates
Dosya:Black_krim_tomato.jpg|Black krim domates
</gallery>
==Kaynakça==
{{kaynakça}}
== Dış bağlantılar ==
* [https://web.archive.org/web/20070429035511/http://www.gap.gov.tr/Turkish/Tarim/Sebzeyt/domates.html Domates tarımı bilgileri]

</gallery>

{{Otorite kontrolü}}
{{Taksonçubuğu|from=}}

[[Kategori:Domates| ]]
[[Kategori:Yunancadan Türkçeye geçen sözcükler]]
[[Kategori:Carl Linnaeus tarafından adlandırılmış taksonlar]]
[[Kategori:Solanum]]