Yüzey kırılması
Yüzey kırılması (zemin kırılması ya da zeminin yer değiştirmesi), sismolojide, bir fay boyunca bir deprem yırtılması Dünya yüzeyini etkilediğinde zemin yüzeyinin görünür kaymasıdır. Yüzey kırılması, zemin seviyesinde yer değiştirmenin olmadığı gömülü kırılma ile karşı karşıyadır. Bu, yer sarsıntısından kaynaklanan herhangi bir riske ek olarak, aktif olabilecek bir fay kuşağı boyunca inşa edilmiş herhangi bir yapı için büyük bir risktir.[1] Yüzey kırılması, kırılmış bir fayın her iki tarafında dikey veya yatay hareket gerektirir. Yüzey kırılması geniş arazi alanlarını etkileyebilir.[2]
Yüzey kırılmasının eksikliği[değiştir | kaynağı değiştir]
Her deprem, özellikle daha küçük ve daha derin depremler, yüzey kırılmasına neden olmaz.[1] Ancak bazı durumlarda yüzey etkilerinin olmaması hareket eden fayın yüzeye ulaşmamasından kaynaklanmaktadır. Örneğin, 1994 Northridge depremi 6.7'lik bir moment büyüklüğüne sahipti, Los Angeles bölgesinde büyük hasara neden oldu ve Dünya yüzeyinin 182 kilometre (113 mi) altında meydana geldi. Ancak kör bir itme depremi olduğu için yüzey kırılmasına neden olmadı.[3]
Yüzey kırılmasının meydana geldiği yerler[değiştir | kaynağı değiştir]
Yüzey kırılmaları genellikle önceden var olan faylarda meydana gelir. Sadece nadiren depremler (ve yüzey kırılmaları) tamamen yeni fay yapılarında fay oluşumu ile ilişkilidir.[4] Sığ hiposantr ve 5 kilometre (3,1 mi) daha sığ kırıklarda büyük kırılma enerjisi vardır.[5] Bu tür depremlere örnek olarak San Fernando depremi, Tabas depremi ve Chi-Chi depremi verilebilir.[6]
Yüzey kırılmalı depremlerde, büyük yer kaymaları fayın sığ kısımlarında yoğunlaşır.[7] Ve özellikle, ölçülebilen kalıcı yer yer değiştirmeleri, M5 ve daha büyük büyüklükteki sığ depremler tarafından üretilebilir.[8]
Yüzey kırılmasının türleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Yüzey kırılmasının aldığı biçim iki şeye bağlıdır: yüzeydeki malzemenin doğası ve fay hareketinin türü.
Yüzey litolojisinin etkisi[değiştir | kaynağı değiştir]
Fayların izini örten kalın yüzeysel tortuların olduğu yerlerde, ortaya çıkan yüzey etkileri tipik olarak daha süreksizdir. Yüzeysel birikintilerin çok az olduğu veya hiç olmadığı yerlerde, 1992 Landers depreminde olduğu gibi, deprem kırılmasının karmaşık yüzey faylanma modellerine yol açabilen birden fazla fayı etkilediği durumlar dışında, yüzey kırılması genellikle süreklidir.[9]
Normal faylanma[değiştir | kaynağı değiştir]
Normal faylarla ilişkili yüzey kırılmaları tipik olarak basit fay diklikleridir. Önemli yüzeysel birikintilerin olduğu yerlerde, daha eğik faylanmalara sahip bölümler, en-kademeli sarp segment kümeleri oluşturabilir. Antitetik faylar da gelişerek yüzey grabenlerine neden olabilir.
Ters faylanma[değiştir | kaynağı değiştir]
Ters faylanma (özellikle bindirme faylanması), fayın asılı duvarının çıkıntı yapan desteklenmeyen kısmı çökme eğiliminde olduğundan, daha karmaşık yüzey kırılma modelleriyle ilişkilidir. Ayrıca yüzey katlanması ve geriye bindirme gelişebilir.
Doğrultu atımlı faylanma[değiştir | kaynağı değiştir]
Doğrultu atımlı faylar, fayın basit bir düzlemsel yapı olduğu nispeten basit doğrusal yüzey kırılma bölgelerine yol açan, baskın olarak yatay hareketle ilişkilidir. Bununla birlikte, birçok doğrultu atımlı fay, üst üste binen parçalardan oluşur ve üst üste binmenin doğasına bağlı olarak karmaşık normal veya ters faylanma bölgelerine yol açar. Ek olarak, kalın yüzeysel tortuların olduğu yerlerde, kırılma tipik olarak bir dizi kademeli fay olarak görünür.[10]
Etkiyi azaltma[değiştir | kaynağı değiştir]
Bir evi yüzey kırılmasına dayanacak şekilde yenilemek, jeoteknik ve yapısal veya inşaat mühendisleri tarafından mühendislik tasarımı gerektirir. Bu oldukça pahalı olabilir.[4]
Kapsamları ile örnekler[değiştir | kaynağı değiştir]
- Idaho'da 1983 Borah Peak depremi M6.9, normal faylanma - 34 kilometre (21 mi)
- 1992 Landers depremi M7.3, San Bernardino County, California, doğrultu atımlı faylanma - 80 kilometre (50 mi),[4]
- Türkiye'de 1999 Gölcük depremi M7.6, doğrultu atımlı faylanma - 150 kilometre (93 mi),[11]
- Tayvan'da 1999 Jiji depremi M7.6, bindirme faylanma - 100 kilometre (62 mi)
- Tibet'te 2001 Kunlun depremi M7.8, doğrultu atımlı faylanma - 400 kilometre (249 mi)
- Alaska'da 2002 Denali depremi M7.9, doğrultu atımlı faylanma - 340 kilometre (211 mi)
- Siçuan'da 2008 Siçuan depremi M7.9, bindirme faylanma - 300 kilometre (186 mi)
- 2023 Kahramanmaraş depremleri, M7.8, Türkiye'de, doğrultu faylanma - 676 kilometre (420 mi)
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b "What is Surface Rupture". USGS. 19 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2018.
- ^ "Surface rupture can be caused by vertical or horizontal displacement". 19 Ekim 2018. 4 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "USGS Northridge Earthquake 10th Anniversary". 2 Aralık 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
- ^ a b c "Ground Rupture & Surface Faulting - Earthquake Ground Displacement | CEA". 19 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2020.
- ^ Dalguer, Luis A.; Miyake, Hiroe; Day, Steven M.; Irikura, Kojiro. "Surface Rupturing and Buried Dynamic-Rupture Models Calibrated with Statistical Observations of Past Earthquakes". pubs.geoscienceworld.org. 29 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2018.
- ^ Wada, K.; Goto, H. "Generation Mechanism of Surface and Buried Faults Considering the Effect of Plasticity in a Shallow Crust Structure" (PDF). iitk.ac.in. 6 Aralık 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2018.
- ^ "Differences in ground motion and fault rupture process between the surface and buried rupture earthquakes" (PDF). Earth Planets Space. 14 Mart 2004. 2 Ekim 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2018.
- ^ "Earthquake Processes and Effects". earthquake.usgs.gov. 8 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Zachariesen J.; Sieh K. (1995). "The transfer of slip between two en echelon strike-slip faults: A case study from the 1992 Landers earthquake, southern California" (PDF). Journal of Geophysical Research. 100 (B8): 15,281-15,301. Bibcode:1995JGR...10015281Z. doi:10.1029/95JB00918. hdl:10220/8475. 27 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Şubat 2023.
- ^ Tchalenko J.S.; Ambraseys N.N. (1970). "Structural Analysis of the Dasht-e Bayaz (Iran) Earthquake Fractures". GSA Bulletin (İngilizce). 81 (1): 41-60. doi:10.1130/0016-7606(1970)81[41:SAOTDB]2.0.CO;2.
- ^ Reilinger, R.E.; Ergintav S.; Bürgmann R.; McClusky S.; Lenk O.; Barka A.; Gurkan O.; Hearn L.; Feigl K.L.; Cakmak R.; Aktug B.; Ozener H.; Töksoz M.N. (2000). "Coseismic and Postseismic Fault Slip for the 17 August 1999, M = 7.5, Izmit, Turkey Earthquake" (PDF). Science (İngilizce). American Association for the Advancement of Science. 289 (5484): 1519-1524. Bibcode:2000Sci...289.1519R. doi:10.1126/science.289.5484.1519. PMID 10968782. 9 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Şubat 2023.
Dış bağlantılar ve referanslar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Yüzey kırılması hakkında geniş bir makale 16 Şubat 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.