Sosyal Kredi Sistemi

Vikipedi, özgür ansiklopedi

 

Sosyal Kredi Sistemi, (Çince: 社会信用体系; pinyin: shèhuì xinnyong tǐxì) işletmelerin, bireylerin ve devlet kurumlarının güvenilirliğini izlemek ve değerlendirmek için Çin hükûmeti tarafından geliştirilmekte olan bir kredi derecelendirme ve kara liste sistemidir.[1][2][3] Sistem öncelikle işletmelere odaklanmakta ve Ulusal Kalkınma ve Reform Komisyonu, Çin Halk Bankası ve Yüksek Halk Mahkemesi tarafından yürütülen bölgesel denemeler ve ulusal pilot programlar aracılığıyla uygulanmaktadır. Kredi derecelendirme işlevinin standartlaştırılması ve toplumda güveni teşvik etmek ve gıda güvenliği ve mali dolandırıcılık gibi konuları düzenlemek amacıyla çeşitli kuruluşların mali ve sosyal davranışlarının değerlendirilmesi amaçlanmaktadır.[2][3]Destekçiler, sistemin sosyal davranışları düzenlemeye ve geleneksel değerleri teşvik etmeye yardımcı olduğunu savunurken, eleştirmenler ise sistemin sakinlerin ve kuruluşların yasal haklarını ihlal ettiğini ve kapsamlı hükûmet gözetimi için bir araç olarak kullanılabileceğini iddia etmektedir. Tartışmalar ve endişelerin yanı sıra, Sosyal Kredi Sistemi, çeviri hataları, sansasyon, çelişkili bilgiler ve kapsamlı analiz eksikliği nedeniyle medyada büyük miktarda yanlış raporlama ve yanlış anlamalara da yol açmıştır. Bu yanlış anlamalara örnek olarak, Çin vatandaşlarının sistem tarafından atanan sayısal bir puana göre ödüllendirildiği ve cezalandırıldığı, kararların yapay zeka tarafından alındığı ve Çin vatandaşlarını sürekli olarak izlediği yönündeki yaygın yanlış varsayım verilebilir[4][5][6][7][4]

Gelişimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Çin'deki Sosyal Kredi Sistemi, finansal belgelerin genellikle eksik olduğu kırsal alanlarda finansal değerlendirmeyi kolaylaştırmak amacıyla bireylerin ve işletmelerin finansal ve kişisel davranışlarını değerlendirmek için kullanılan bir sistemdir. Sistem ilk olarak 2007 yılında hükûmet organları tarafından önerilmiştir ve 1978'de ekonomik reformun uygulanmasından bu yana hızlı ekonomik ve sosyal değişimlerin bir sonucu olarak ortaya çıkan Çin'deki güven, yetersiz piyasa denetimi ve gelir eşitsizliği sorunlarını ele almayı amaçlamaktadır. Sistemin kökleri polislik ve iş yönetimi uygulamalarının yanı sıra ilk olarak 2001 ve 2002 yıllarında Çin'de belirli yerlerde uygulanan ızgara tarzı sosyal yönetim stratejisine de dayanmaktadır. 2013 yılında Çin Yüksek Halk Mahkemesi, ulusal Sosyal Kredi Sisteminin öncüsü olarak borçluların kara listesini oluşturmaya başladı ve 2015 yılında aralarında Sesame Credit ve Tencent'in de bulunduğu sekiz şirkete sosyal kredi sistemlerinin denemelerini yürütmek üzere lisans verildi. Bu pilot uygulamalar gönüllülük esasına dayanıyor ve iyi puan alan bireylere kredilere daha kolay erişim ve hizmetlerde indirim gibi avantajlar sunarken, düşük puan alanlar seyahat ve istihdam olanaklarında kısıtlamalarla karşılaşabiliyor. Sosyal kredi sistemi, şeffaflık eksikliği ve kişisel verilerin kötüye kullanılması potansiyeli nedeniyle eleştirilere maruz kalmıştır.[8][9][10][11]

Genel politikalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Çin'deki Sosyal Kredi Sistemi, bireylerin ve işletmelerin davranışlarını kontrol etmek için tasarlanmış bir sistemdir. Reformların Kapsamlı Bir Şekilde Derinleştirilmesi için Merkezi Lider Grubu tarafından koordine edilmektedir ve 2020 yılına kadar tamamen uygulanması beklenmektedir. Çin'de ticari güvenilirlik, hükûmet güvenilirliği, sosyal güvenilirlik ve yargı kamu güven sistemi de dahil olmak üzere birden fazla sosyal kredi sistemi bulunmaktadır. Bu sistemler farklı değerlendirme veya derecelendirme sistemleri kullanmaktadır ve sayısal bir puan yerine belirli suçlara dayalı olarak kara listeye alma veya beyaz listeye almayı içerebilir. Sosyal Kredi Sistemi bireyleri, işletmeleri ve kurumları ekonomik ve kişisel davranışlarına göre ödüllendirecek veya cezalandıracaktır. Cezalar arasında denetim ve teftişlerin artırılması, istihdam olanaklarının azaltılması, seyahat yasakları, özel okullardan dışlanma, yavaş internet bağlantısı ve yüksek prestijli işlerden veya otellerden dışlanma yer alabilir. Ödüller ise enerji faturalarında indirim, evrakların daha hızlı işlenmesi ve özel hizmetlere ya da etkinliklere erişimi içerebilir.[12][13][14][15][16]

Uygulama ve etkileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Çin hükûmetinin Sosyal Kredi Sistemi, vatandaşların ekonomik ve kişisel davranışlarına dayalı olarak ödül ve cezalarını yönetmeyi amaçlayan bir sistemdir. Tam olarak uygulandığında, sosyal kredisi iyi ya da kötü olanlar için çeşitli sonuçlar doğuracaktır. Sosyal kredisi iyi olanlar, diğer ödüllerin yanı sıra enerji faturalarında indirim, hastanelerde ayrıcalık ve bankalarda daha iyi faiz oranları alabilirler. Sosyal kredisi zayıf olanlar ise uçuş yasakları, özel okullardan ve yüksek prestijli işlerden dışlanma, yavaş internet bağlantısı ve kamuya açık bir kara listeye dahil edilme ile karşı karşıya kalabilir. Sistemin 2020 yılına kadar tam olarak uygulanması planlanıyordu, ancak Kasım 2022'de sisteme ince ayar yapılması için bir yasa taslağı yayınlandı. Sistem öncelikle işletmeleri düzenlemeye odaklanıyor ve 2020 itibarıyla yaptırım eylemlerinin %73,3'ünden fazlası işletmeleri hedef alıyor. İyi kredi puanına sahip şirketler daha düşük vergi oranları ve yatırım fırsatları gibi avantajlar elde edebilirken, kötü kredi puanına sahip olanlar daha yüksek vergi oranları ve yatırım kısıtlamalarıyla karşılaşabiliyor. Sistem ayrıca devlet kurumlarını ve yerel yönetimleri düzenlemeyi, performanslarını değerlendirmeyi ve sözleşme temerrütleri ve borç gibi mali sorunları ele almayı amaçlamaktadır. Sistem ayrıca gerçek zamanlı iş faaliyetlerini izlemek ve ihlaller için puanları hızla düşürmek için de kullanılabilir. Ancak sistemin başarısı ve etkisi, uygulanmasına ve izleme için gerekli teknolojinin mevcudiyetine bağlı olacaktır.[12][16][17][18]

Kamuoyu görüşleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Onaylar[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Berlin Özgür Üniversitesi'nden Profesör Genia Kostka Ağustos 2018'de Çin'in Sosyal Kredi Sistemleri (SCS) üzerine bir araştırma gerçekleştirdi. Farklı kesimlerden 2.209 Çin vatandaşının katıldığı araştırmada, katılımcılar arasında SCS'lere yönelik yüksek düzeyde bir onay olduğu ortaya çıktı. Daha varlıklı, daha iyi eğitimli, kentlerde ikamet eden ve daha yaşlı bireyler SCS'ler için en güçlü onayı göstermiştir. Kostka'nın araştırması, bu bireylerin SCS'leri bir mahremiyet ihlali olarak değil, toplumda ve ekonomide dürüst davranışı teşvik etmenin bir yolu olarak gördüklerini ortaya koymuştur.[19][20]
  • Ağustos 2019'da, Çin Uluslararası Çalışmalar Enstitüsü'nde yardımcı araştırmacı olan Zhengjie Fan, Çin'in Sosyal Kredi Sisteminde kullanılan kara liste gibi cezalandırma politikalarının yasaların sınırlarının ötesine geçmediğini iddia eden bir makale yayınladı. Fan ayrıca Sosyal Kredi Sistemi ile piyasa kredi sisteminin 2014 yılından bu yana karşılıklı fayda sağlayan bir etkileşim oluşturduğunu savundu. Dünya Bankası Grubu'nun ülkeleri iş yapma kolaylığına göre sıraladığı Doing Business 2019 raporuna göre Çin'in 78. sıradan 46. sıraya yükseldiğini belirten Fan, bu gelişmeyi Sosyal Kredi Sistemi'ne bağladı.[21][22]

Eleştiriler[değiştir | kaynağı değiştir]

Çin'in Sosyal Kredi Sistemi, bireylerin ve şirketlerin haklarını ihlal etme ve totalitarizme yol açma potansiyeli nedeniyle eleştirilere maruz kaldı. İnsanları sosyal protokolleri ihlal ettikleri için değerlendiren ve cezalandıran sistem, halihazırda uçak bileti alımını engellemek, özel okullara ve istihdama erişimi kısıtlamak ve düşük puan alanların kredi kartı ve otel kullanımını sınırlamak için kullanıldı. Mayıs 2020'de Caixin, sistemin sorunlu iş davranışlarını caydırmada yetersiz kaldığını ve işletmeler lehine kolayca manipüle edilebileceğini bildirdi. Pekin Üniversitesi'nden Profesör Kui Shen, sistemin bazı politikalarının "hukukun üstünlüğünü" ihlal ettiğini ve bölge sakinlerinin ve kuruluşların yasal haklarını ihlal ettiğini, itibar ve mahremiyet hakkı da dahil olmak üzere insan haklarına saygı gösterme ve koruma ilkesini potansiyel olarak ihlal ettiğini savundu. Avustralya Stratejik Politika Enstitüsü'nden Samantha Hoffman, sisteme tabi olanlar için "hiçbir gerçek koruma" olmadığını belirtti. George Soros ve Mike Pence de sistemi eleştirmiş, Soros sistemin ÇKP lideri Xi Jinping'e Çin halkı üzerinde "tam kontrol" sağlayacağını iddia etmiş, Pence ise sistemi hayatın her alanını kontrol eden "Orwellvari bir sistem" olarak nitelendirmiştir. Sistem ayrıca İnsan Hakları İzleme Örgütü tarafından "tüyler ürpertici" ve keyfi ihlallerle dolu olarak tanımlanmış ve araştırmacılar tarafından hükûmetin otoriter yönetimi otomatikleştirme planının potansiyel bir parçası olarak nitelendirilmiştir.[23][24][25][26][27]

Yanlış Anlamalar[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Çin'in Sosyal Kredi Sistemi (SCS) ile ilgili önemli miktarda yanlış bilgi ve yanlış anlamalar mevcuttur. Yale Üniversitesi'nden Jeremy Daum'a göre bu yanlış anlamalar genellikle çeviri hatalarından ve kelime kullanımındaki farklılıklardan kaynaklanmaktadır.[28] Logic için yazan Shazeda Ahmed, yabancı medyanın SCS'yi büyük ölçüde çarpıttığını ve yaygın yanlış anlamalar arasında gözetim verilerinin merkezi bir veri tabanına bağlı olduğu, insanların çevrimiçi ve çevrimdışı faaliyetlerine düşülebilecek gerçek değerler atandığı ve Çin'deki her vatandaşın bilgisayar algoritması tarafından hesaplanan sayısal bir puana sahip olduğu inancının yer aldığını savunuyor. MIT Technology Review, SCS'nin Batı'da oldukça tartışmalı olduğunu ve genellikle yapay zeka destekli bir gözetim rejimi olarak tasvir edildiğini belirtirken, birçok akademisyenin bunun yaptırımdan ziyade bir propaganda aracı olarak hareket ettiğini ve Çin vatandaşlarının mahremiyet ve özgürlük konusunda farklı bir bakış açısına sahip olduğunu savunduğunu belirtmiştir. Foreign Policy, SCS'nin yanlış algılanmasına katkıda bulunan, programın ölçeği ve çeşitliliği ile kapsamlı raporlamanın zorluğu gibi çeşitli faktörleri sıraladı. Leiden Üniversitesi'nden Rogier Creemers, SCS'nin sosyal kontrol için tamamen birleşik ve entegre bir makineden ziyade, benzer bir temel mantığı paylaşan girişimlerin bir ekosistemi olarak düşünülmesinin daha doğru olduğunu tespit etmiştir. Berggruen Enstitüsü Çin Merkezi Direktörü Bing Song, Washington Post'taki yazısında Batı medyasının ve kurumlarının SCS'nin ayrıntılarını ve işleyişini yanlış aktardığını ve medyanın yerel yönetimlerin kara listelerde hedef alınabileceği gerçeğini genellikle görmezden geldiğini savunmuştur. The Diplomat, Batılı gözlemcilerin SCS'nin Orwellvari bir gözetleme sistemi olduğu varsayımının sistemin gerçekliğini ve amacını abarttığını belirtmiştir. Jamestown Vakfı da SCS'nin işlevi ve mekanizmasına ilişkin yaygın yanlış yorumlamalar olduğu ve esas olarak bir finansal risk değerlendirme aracı olarak kullanıldığı sonucuna varmıştır.[17][17][29][30][30][31][32]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Arşivlenmiş kopya" 国务院关于印发社会信用体系建设规划纲要（2014—2020年）的通知. Central Government of China (Çince). 3 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2019. 
  2. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; volkskrant3979668 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  3. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; tax isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  4. ^ a b "China's social credit score – untangling myth from reality | Merics". merics.org (İngilizce). 2 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2022. 
  5. ^ Brussee, Vincent. "China's Social Credit System Is Actually Quite Boring". Foreign Policy (İngilizce). 24 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2022. 
  6. ^ Brussee, Vincent (15 Eylül 2021). "China's Social Credit System Is Actually Quite Boring". The Diplomat. 28 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2022. 
  7. ^ "People Don't Understand China's Social Credit, and These Memes Are Proof". VICE. 25 Ekim 2021. 28 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2022. 
  8. ^ Mistreanu, Simina (3 Nisan 2018). "Life Inside China's Social Credit Laboratory:The party's massive experiment in ranking and monitoring Chinese citizens has already started" (PDF). FOREIGN POLICY. 29 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Aralık 2018. 
  9. ^ Liu, Chuncheng (2019). "Multiple Social Credit Systems in China". Economic Sociology. 21 (1). ss. 21-22. SSRN 3423057 $2. 
  10. ^ Hoffman, Samantha (12 Aralık 2017). "Programming China: The Communist Party's autonomic approach to managing state security" (PDF). MERICS CHINA MONITOR. 27 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Aralık 2018. 
  11. ^ Hoffman, Samantha (12 Aralık 2017). "Programming China: The Communist Party's autonomic approach to managing state security" (PDF). MERICS CHINA MONITOR. 27 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Aralık 2018. 
  12. ^ a b "China's Social Credit System in 2021: From fragmentation towards integration". Mercator Institute for China Studies. 3 Mart 2021. 28 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2022. 
  13. ^ Karen Li Xan Wong and Amy Shields Dobson (2019), "We're just data: Exploring China's social credit system in relation to digital platform ratings cultures in Westernised democracies", Global Media and China, 4 (2), ss. 220-232, doi:10.1177/2059436419856090, hdl:20.500.11937/81128 Özgürce erişilebilir, 28 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 28 Aralık 2022 
  14. ^ Tom McGregor (2 Mart 2019), Commentary: Actually, China's social credit system isn't the first, Channel News Asia, 14 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 28 Aralık 2022 
  15. ^ 2682万人次因失信被限制乘机. XinhuaNet (Çince). 24 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2019. 
  16. ^ a b Zeyi Yang, MIT Technology Review (22 November 2022) China just announced a new social credit law. Here’s what it means. 25 Aralık 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The "zhengxin" financial credit side was iterated in 2006 and 2020. The social credit side, meant to be established by 2020, is still nascent.
  17. ^ a b c "China's Social Credit System: Speculation vs. Reality". The Diplomat. 30 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  18. ^ Cook, Sarah (27 Şubat 2019). "'Social credit' scoring: How China's Communist Party is incentivising repression". Hong Kong Free Press HKFP. Erişim tarihi: 2 Mart 2019. 
  19. ^ Şablon:Cite ssrn
  20. ^ "Study: More than two thirds of Chinese take a positive view of social credit systems in their country". Freie Universität Berlin. 23 Temmuz 2018. 8 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2022. 
  21. ^ 中国社会信用体系建设还需借鉴国际经验，但不接受妄语抹黑. China Institute of International Studies (Çince). 13 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2019. 
  22. ^ "Doing Business 2019: A Year of Record Reforms, Rising Influence". World Bank (İngilizce). 31 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2019. 
  23. ^ "The Human Rights Implications of China's Social Credit System". OHRH (İngilizce). 6 Eylül 2019. 12 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2019. 
  24. ^ Gao, Charlotte. "Xi: China Must Never Adopt Constitutionalism, Separation of Powers, or Judicial Independence". The Diplomat (İngilizce). 5 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2019. 
  25. ^ Fukuyama, Francis. "Opinion | Francis Fukuyama: China's 'bad emperor' returns". Washington Post (İngilizce). 12 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2019. 
  26. ^ Campbell, Charlie (23 Ocak 2019). "How China Is Using Big Data to Create a Social Credit Score". Time (İngilizce). 9 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2019. 
  27. ^ "The 'Mortal Danger' of China's Push Into AI". Wired. 24 Ocak 2019. 7 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2022. 
  28. ^ Matsakis, Louise (29 Temmuz 2019). "How the West Got China's Social Credit System Wrong". WIRED. 2 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2022. 
  29. ^ Horsley, Jamie (16 Kasım 2018). "China's Orwellian Social Credit Score Isn't Real". Foreign Policy. 28 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2022. 
  30. ^ a b Şablon:Cite ssrn
  31. ^ "Opinion: The West may be wrong about China's social credit system". The Washington Post. 10 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2022. 
  32. ^ Daum, Jeremy (8 Ekim 2021). "Far From a Panopticon, Social Credit Focuses on Legal Violations". China Brief. 21 (19). 9 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2021. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sosyal_Kredi_Sistemi&oldid=30781750" sayfasından alınmıştır