Mirali Türbesi
| Mirali Türbesi | |
|---|---|
 | |
| Yerel ad | |
| Konum | Aşağı Veyselli, Füzuli, Azerbaycan |
Mirali Türbesi (Azerice: Mirəli türbəsi) Füzuli ilçesine bağlı Kurdlar ve Aşağı Veyselli köyleri arasındaki Orta Çağ'dan kalma nekropolün yakınında bulunan tarihi ve mimari bir anıttır. Anıtın kime ithaf edildiği, mimarı ve banisinin kim olduğu ve kesin inşa tarihi hakkında bilgi bulunmamaktadır.[1] Anıt, Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu'nun 2 Ağustos 2001 tarihli kararıyla 132 numara ile ulusal öneme sahip taşınmaz tarihi ve kültürel anıtlar listesine dahil edilmiştir.[2]
Mirali türbesi, konik taş kubbeyle örtülü silindirik bir şekle sahiptir. Silindirin yüzeyi zamanla altın rengini almış sağlam bir taşla kaplanmıştır. Türbenin kubbesinin yapımında da taş kullanılmıştır ve duvar düzgün sıralar halinde inşa edilmiştir.
Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]
Türbeninn ne yeraltında ne de yerüstündeki bölümlerinde tarihini, mimarını ya da kime ithaf edildiğini gösteren herhangi bir yazıt bulunmamaktadır.[3] Ivan Şebliki, belirtiyor ki "mimari form, malzeme seçimindeki hassasiyet ve inşaatta kullanılan cilalı taşın özelliklerinin, yapının en geç 13-14. yüzyıllarda inşa edildiğini gösteriyor."[3]
Türbe, mimari özellikleri itibarıyla Cebrayıl ilçesinin Şıhlar köyündeki Şih Baba türbesine benzemektedir.[3]
Anıtı inceleyen Şeblikin, türbenin yapımına ilişkin Füzuli'nin Kurdlar köyündeki yerlilerden mezarın inşasıyla ilgili efsaneyi şöyle kaydetmiştir:
| “ | Mil-Mugan ovasında ünlü bir usta, çırağıyla birlikte Peygamber'in türbesinin yapımıyla uğraşmaktadır. O sırada çıraktan Veysallı köyü yakınlarında bir türbe inşa etmesini isterler. Çırak, ustasının onayını almadan bu görevi üstlenir. Genç çırak, gündüzleri Peygamber'in türbesi üzerindeki çalışmalarını tamamladıktan sonra geceleri Mir Ali türbesi üzerinde çalışmaya başlar ve gece boyunca inşaatı yürütür. Gündüzleri ise ustasının yanında Peygamber'in türbesinin yapımına yardım etmek için geri döner. Bir süre sonra Mirali türbesinin inşaatı nihayet sona erer. Muhteşem yeni kubbeyle ilgili haberler her yere yayılır ve ustanın kulağına kadar ulaşır. Usta yeni binayı görmek için yola çıkar. Mekâna vardığında uzun süre sessizce durur ve güzel eseri gözlemler. Eserin karakterini, tarzını ve diğer ayırt edici özelliklerini değerlendiren usta, anıtın mimarının kim olduğunu anlar. Karanlık kıskançlık ve öfke, ustanın zihnine ve kalbine girerek çırağın ellerini kesmesine yol açar.[4] | ” |
İvan Şebliki, bu efsanenin bölgede yaygın olduğunu ve farklı dönemlerde farklı anıtlarla ilişkilendirilerek farklı dönemlerde farklı anıtlara atfedildiğini ve farklı rivayetlerle anlatıldığını belirtiyor.[5] Örneğin Mtsheta şehrindeki Svetitshoveli Katedrali'nin yapım efsanesi de mimarın ellerinin kesilmesini yansıtmaktadır. Nizamı-i Gencevi'nin "Yedi Güzel" şiirinde, muhteşem bir bina inşa eden yetenekli mimar Simnar, binadan atılarak öldürülür. Şeki Hanları Sarayı'nın mimarı da inşaatı tamamladıktan sonra kör edilir.[5]
Konumu[değiştir | kaynağı değiştir]
Türbe, eski topografik haritalarda "Argali-gumbaz" adı altında işaretlenmiştir.[6]
Dağ etekleri arasında yer alan yüksek bir zirvenin tepesine inşa edilen türbe, uzaktan bakıldığında sanki zirvenin doğal uzantısıyla kusursuz bir uyum içindeymiş gibi göze çarpıyor. Özellikle gün batımı sırasında, beyaz taşlardan inşa edilen mezar, dağların karanlık arka planına karşı dikkat çekerek parıldıyor gibi görünüyor. Güneşli günlerde, mezarın sert silueti, mavi gökyüzünün arka planında neşeli renklere bürünür.
Türbenin orijinal formu, hatlarının keskinliği, güzel silueti, orantılı parçaları ve detayların inceliği ilk bakışta dikkat çekmektedir.[6] Türbenin inşa edildiği tepenin üst kısmındaki geniş alanda geniş bir mezarlık bulunmaktadır.[7] Türbe ve mezarlığın bulunduğu tepe, Füzuli'nin Kurdlar ve Aşağı Veyselli köyleri arasında yer almaktadır.[7]
Mimari özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Yer üstü kısmı[değiştir | kaynağı değiştir]
Mirali Türbesi, taş levhalarla kaplı silindirik bir şekle sahiptir.[7] Silindirin yüzeyi zamanla altın rengini almış sağlam bir taşla kaplanmıştır. Kaplama taşları üst düzey bir cilalama işleminden geçmiştir ve taşların hizalanmasına özel dikkat gösterilerek ek yerleri neredeyse görünmez hale getirilmiştir.[7]
Türbenin gövdesinin çevresi 15 metre 75 santimetredir ve yer üstü kısmının duvarlarının kalınlığı 80 santimetreye eşittir. Türbenin gövdesi üç kat tabakadan oluşan bir taş temel üzerinde yükselmektedir;[8] gövdenin alt tabakasının türbenin gövdesine göre çıkıntısı 30 santimetredir. Temelin toplam yüksekliği 45 cm'dir.[7]
Türbenin gövdesi düzgün bir yatay düzene sahiptir; taş sıralarının yükseklikleri farklıdır: 34, 38, 44, 41, 37 cm vb. Sadece bir sıra duvar - kapı aralığıyla aynı yükseklikte olan sıra - taşların yüksekliği 14 cm'dir. Türbenin kornişine kadar toplamda yirmi iki sıra taş örgüsü vardır.[7]
Silindirin hacmi, üst kısımda türbenin genel gövdesinden hafifçe dışarı taşan kornişlerle tamamlanmıştır. Kornişin üzerinde türbenin kubbesi yer almaktadır. Bununla birlikte, kubbe hattına doğrudan bir geçiş olmaksızın, korniş ve konik kubbe hassas bir çizgi halinde devam ederek uzaktan bakıldığında kornişin vurgulanmasını sağlar. Bu zarif tasarım çözümü, türbenin sade ve özlü formlarla ifade edilen sofistike ve narin mimarisini vurgulamaktadır. [9]
Türbenin toprak üstü kısmının kuzey tarafında, inşa edilen kapı açıklığı standart dışı boyutlara sahiptir: 55 cm x 155 cm.[8] Giriş üstten kemer benzeri bir taşla tamamlanır; kemerin üst kısmı, aynı formları içeriden tekrarlayan bütün bir taşla oluşturulur. Giriş kısmı oldukça karmaşık bir süsleme sistemine sahip bir çerçeve ile çevrelenmiştir ve kompozisyonun tamamında türbe hacminin 30 cm ötesine uzanan bir taçkapı bulunmaktadır.[8]
Taçkapının genişliği 175 cm, yüksekliği 395 cm'dir. Kapı eşiği mevcut zemin yüzeyinden 115 cm yükseklikte yer almaktadır.[8] Mezarın yer üstündeki kısmına giriş için herhangi bir merdiven bulunmamaktadır ve I.P. Sheblykin ilk kayıtlarda herhangi bir merdivenin varlığından söz edilmediğini bildirmektedir.[8]
Türbenin güney tarafında, orta eksen üzerindeki ana girişin hemen önünde, içeri girdikçe genişleyen dar bir dış pencere mekânı bulunmaktadır. Pencere yeri dıştan onuncu taş tabakasından başlamakta ve on birinci taş tabakasının tamamını kaplamaktadır.[8] İçeride ise pencere zeminden 297 cm yükseklikten başlar ve iki taş sırası boyunca uzanır.[8] Pencerenin önündeki alan, bu tür yüksek pencereler için tipik olan geleneksel eğimli forma sahiptir ve mümkün olduğunca fazla ışığın girmesine izin verecek şekilde tasarlanmıştır.[8]
Türbenin dış duvarları, at, keçi, deve, nokta ve çizgi figürleri, insan figürleri, çocuk tasvirleri, bebekler ve kuşlar da dahil olmak üzere, hepsi taş oyma tekniğiyle yapılmış ve yaklaşık olarak ortalama bir insan boyunu kaplayan çeşitli oymalarla süslenmiştir. Ivan Sheblykin bu oymaların eski dini inançlarla ilgili olduğunu öne sürmektedir.[8]
Kubbe[değiştir | kaynağı değiştir]
Türbenin kubbesinin yapımında da taş kullanılmış ve taşlar eşit sıralar halinde döşenmiştir. Taşların yönlendirilmesi o kadar hassas ve doğru bir şekilde yapılmıştır ki, bugüne kadar tavandan hiçbir sızıntı olmamıştır.[8] Araştırmacı I.P. Sheblykin, 1933 yılındaki gözlemlerine dayanarak, türbenin duvarlarında ve kubbesinde herhangi bir sızıntı veya rutubet olduğuna dair bir kanıt bulunmadığını belirtmektedir.[8]
Konik kubbenin üst kısmına gelince, bozulduğu için orijinal olarak nasıl tamamlandığı tam olarak bilinmemektedir. Daha sonra, Sovyet döneminde, türbenin tamamlayıcı üst kısmı konuya uygun bir şekilde restore edilmiştir. Kubbenin yapımında kullanılan taşlar zamanla pembemsi-turuncu bir ton almış, bazı bölümler mavimsi-yeşil ve bazen de sarımsı bir renk almıştır.
Yeraltı kısmı[değiştir | kaynağı değiştir]
Mirali Türbesi'nin yeraltı kısmı içten 375 cm çapında düzenli bir daire şeklindedir. Yeraltı odasının yapımında büyük hacimli taşlar kullanılmıştır ve bu taşlardaki oyma kalitesi, türbenin yer üstü kısmının yapımında kullanılan taşlara göre çok daha zayıftır. Tabakalar eşit yatay çizgiler halinde döşenmiştir. Duvarın güney tarafında, pencerenin hemen altında, görülmesi zor olan ince şişkin bir çerçeve gözlemlenmektedir. Çerçevenin üst kısmı bir kemerle tamamlanmıştır.[8] Zamanla çerçevenin içi aşınmış ve belirsiz ve okunamayan şişkin çizimlerle dolmuştur. Pencerenin üstündeki ikinci taş sırasından itibaren duvar, sıraların öne doğru eğiminden dolayı taşa dönüşmektedir. Ortasında bir çıkıntı bulunan zemin, konik tavanın eğriliğini yansıtmaktadır. Zeminin ortasında, tamamı parlak siyah renkte cilalanmış taşlarla çevrili 50 cm çapında bir boşluk bulunmaktadır.[8]
Yeraltı odasının girişi, türbenin giriş kapısının yan tarafında bulunan, nişi andıran dikdörtgen bir şekilde düzenlenmiştir. Bu dikdörtgen şeklin üst kısmı 98x55 cm ölçülerindedir. Bu daralma, kubbenin üst kısmındaki iki taş lento ile sağlanmıştır.[8] Buna ek olarak, türbenin duvarına aşağıya doğru inen dört lento daha inşa edilmiştir. Bu lentolardan sadece ikisi günümüze ulaşmış olup, diğer iki lentonun yuvaları duvarda korunmuştur. Açıklığın üst kısmından yeraltı odasının zeminine kadar olan yükseklik 3 metrede tutarlıdır. Her bir lento farklı yüksekliğe sahiptir: 38, 35, 29, 30 ve 29 cm. Merdivenlerin kenarları, yeraltı odasının girişi ve çevredeki yığma taşlar, yüzyıllar boyunca anıtı ziyaret edenlerin ayakları tarafından cilalanmıştır.[8]
Mezarın yeraltı kısmı, 446x449 cm ölçülerinde, kemer benzeri taş tavanlarla örtülü kolları olan düzenli bir haç şeklinde bir plana sahiptir. Haçın her bir kolu kemer benzeri taş tavanlarla örtülüdür.[3] Kemerlerin yerden yüksekliği 186 cm, zemin boyunca geçen kemerin açıklığı ise 225 cm'dir. Haçın orta kısmı konik bir kubbe ile örtülüdür. Konik kubbenin üst kısmına kadar yükselen orta kısmın yeraltı odasının zemininden yüksekliği 327 cm'dir. Duvarların, kemerlerin ve kubbenin inşasında özenle cilalanmış büyük taşlar kullanılmıştır. Çeşitli yüksekliklerde taşlar kullanıldığı için taşların seçimi dikkat çekicidir: 25, 34, 33, 32, 29 ve 40 cm.[3]
Yeraltı odasının zemini açık gri renkli, iyi yontulmuş taş levhalarla döşenmiştir. Zeminin ortasında üzerinde yazı bulunmayan küçük dikey bir levha bulunmaktadır. Zeminin ortasında, araştırmacılar tarafından türbedeki kişinin gömüldüğü yeri gösterdiğine inanılan, üzerinde yazıt bulunmayan küçük bir dikey levha yer almaktadır.[3][10]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Aslanova, Fəridə (2002). "Qədim türbələrin acı taleyi". Azərbaycan Arxeologiyası. 4 (№ 1–2.). ss. 104-106. 1 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2024.
- ^ "Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2001-ci il 2 avqust Tarixli 132 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir" (PDF) (Azerice). mct.gov.az. 2 Ağustos 2001. 7 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2023.
- ^ a b c d e f Şeblıkin 1943, s. 84.
- ^ Şeblıkin 1943, s. 85.
- ^ a b Şeblıkin 1943, s. 86.
- ^ a b Şeblıkin 1943, s. 81.
- ^ a b c d e f Şeblıkin 1943, s. 82.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o Şeblıkin 1943, s. 83.
- ^ Salamzadə & Məmmədzadə 1979, s. 22.
- ^ Salamzadə 1952, s. 245.
Kaynak[değiştir | kaynağı değiştir]
- Şeblıkin, İvan (1943). Памятники азербайджанского зодчества эпохи Низами [Nizami dövrü Azərbaycan memarlığının abidələri] (Rusça). Bakı: SSCB Bilimler Akademisi, Azerbaycan Millî İlimler Akademisi, AMEA Tarix və Etnologiya İnstitutu. 7 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- Salamzadə, Əbdülvahab (1952). Архитектура мавзолеев Азербайджана ХІІ-ХѴ вв [XII–XV əsrlərdə Azərbaycan məqbərələrinin memarlığı.] (Rusça). Баку: Гос. арх. изд-во.
- Salamzadə, Əbdülvahab; Məmmədzadə, Kamil (1979). Arazboyu abidələr (Rusça). Bakı: AzSSR EA Memarlıq və İncəsənət İnstitutu, Tarix İnstitutu, "Elm" Nəşriyyatı.
- Salamzadə, Əbdülvahab (1958). Azərbaycanın memarlıq abidələri (Rusça). Bakı: Azərbaycan Nəşriyyatı.
- İsmayılov, Qüdrət (1981). Abidələr, xatirələr, düşüncələr (Rusça). Bakı: Gənclik nəşriyyatı.