Kıta kenarı
Kıta kenarı, kıyı suları altında okyanus kabuğuna bitişik kıtasal kabuğun dış kenarıdır. Okyanus tabanının üç ana bölgesinden biridir, diğer ikisi derin okyanus havzaları ve okyanus ortası sırtlardır. Kıta kenarı üç farklı özellikten oluşur: kıta yükselişi, kıta eğimi ve kıta sahanlığı.[1] Kıta sahanlığı, kıtaların yakınında bulunan görece sığ su alanıdır. Kıta kenarları, okyanus alanının yaklaşık %28'ini oluşturur.[2]
Kıta kenarının bölgeleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Kıta sahanlığı, kıta kenarının kıyıdan okyanusa doğru geçiş yapan kesimidir. Kıta sahanlıklarının deniz tabanının %7'sini oluşturduğuna inanılıyor.[3] Dünya çapında kıta sahanlığının genişliği 0,03–1500 km arasında değişmektedir.[4] Kıta sahanlığı genellikle düzdür ve eğim açısında ciddi bir artışın olduğu sahanlık kırılma noktasında sona erer: Dünya çapındaki kıta sahanlıklarının ortalama açısı 0 ° 07'dir ve tipik olarak kıyı şeridine yakın yerlerde sahanlık sınırında olduğundan daha diktir.[5] Sahanlık sınırı, derin okyanus tabanında 1–5 km uzanabilen kıtasal eğimle başlar. Kıta eğimi genellikle denizaltı kanyonları adı verilen özellikler sergiler.[4] Denizaltı kanyonları genellikle kıta sahanlığını derinden, neredeyse dikey kenarlarla keser ve morfolojiyi abisal düzlüğe kadar kesmeye devam eder.[5] Bu kanyonlar genellikle V biçimindedir ve bazen kıta sahanlığına doğru genişleyebilir. Kıtasal eğimin tabanında eğim açısında ani bir azalma olur ve deniz tabanı abisal düzlüğe doğru düzleşmeye başlar. Deniz tabanının bu bölümüne kıtasal yükselme denir ve kıta kenarının en dış bölgesini işaretler.[1]
Tipler[değiştir | kaynağı değiştir]
İki tür kıta kenarı vardır: aktif ve pasif kenarlar.[1]
Aktif kenarlar tipik olarak litosfer levha sınırları ile ilişkilidir. Bu aktif kenarlar yakınsak veya transform kenarlar olabilir ve ayrıca volkanlar ve depremler dahil olmak üzere yüksek tektonik etkinliğin olduğu yerlerdir. Kuzey Amerika ve Güney Amerika'nın batı kıyıları aktif sınırlardır.[4] Aktif kıta kenarları tipik olarak kıyıdan sahanlık kırılmasına kadar dardır ve çukurlara dik inişler vardır.[4] Yakınsak aktif kenarlar, okyanus levhalarının kıtasal levhalarla buluştuğu yerde oluşur. Bir levhanın daha yoğun olan okyanusal kabuğu, başka bir levhanın daha az yoğun olan kıtasal kabuğunun altına dalar. Yakınsak aktif kenarlar, en yaygın aktif kenar türüdür. Transform aktif kenarlar daha seyrektir ve bir okyanus levhası ve bir kıta levhası zıt yönlerde birbirine paralel hareket ettiğinde ortaya çıkar. Bu transform kenarlar genellikle, adalar, sığ kıyılar ve derin havzalarla belirgindir, açık denizde yüksek derecede rölyefe neden olan birçok açık deniz fayları ile karakterize edilir. Bu, kıta sınır bölgesi olarak bilinir.[1]
Pasif kenarlar genellikle litosferik levhaların iç kısmında, levha sınırlarından uzakta bulunur ve büyük tektonik etkinlikten yoksundur. Genellikle okyanus ortası sırtlarına bakar.[3] Buradan, sahilden kilometrelerce uzağa uzanan alçak kabartmalı arazi, uzun ırmak sistemleri ve kıta sahanlığında biriken tortu yığınları gibi çok çeşitli özellikler ortaya çıkar.[6] Amerika Birleşik Devletleri'nin Doğu Kıyısı, pasif bir kenarın bir örneğidir. Bu kenar boşlukları, aktif kenar boşluklarından çok daha geniş ve daha az diktir.
Tortu birikimi[değiştir | kaynağı değiştir]
Kıtasal kabuk ayrışıp aşındıkça, esas olarak kumlara ve killere ayrışır. Bu parçacıkların çoğu, daha sonra okyanusa dökülen akarsu ve nehirlerde son bulur. Akarsu yükündeki tüm tortunun %80'i daha sonra tutulur ve kıta kenarlarında dağılır.[3] Modern akarsu çökeltileri genellikle kıyıya daha yakın yerlerde korunurken, kıta sahanlıkları, deniz seviyesi daha düşükken çökelen buzul ve kalıntı çökeltilerin yüksek düzeylerini gösteriyor.[3] Genellikle pasif kenarlarda bulunan, karasal ve karbonat (biyojen) birikintilerden oluşan birkaç kilometrelik tortudur. Bu tortu rezervuarları genellikle paleoşinografi ve okyanus havzalarının başlangıç oluşumu çalışmalarında yararlıdır.[3] Bu birikintiler, tektonik etkinlik nedeniyle genellikle aktif kenar sahanlıklarında iyi korunmaz.[4]
Ekonomik önemi[değiştir | kaynağı değiştir]
Kıta sahanlığı, okyanusun ekonomik açıdan en değerli kesimidir. Görece sığ, erişilebilir derinlikleri nedeniyle genellikle kıta kenarının en üretken ve en çok çalışılan kısmıdır.[4]
Açık denizde sondaj, madencilik ve kıta sahanlığı dışındaki balıkçılığın sınırlandırılmasının artışı nedeniyle, Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (BMDHS) oluşturulmuştur. Kıta kenarının köşesinde, BMDHS'nin "kıta sahanlığı" tanımında ülkelerin sualtı kaynaklarına ilişkin uluslararası kabul görmüş iddialarının sınırı için bir kriterdir (ancak BM tanımında "yasal kıta sahanlığı", jeomorfolojik kıta sahanlığının ötesine genişleyebilir ve tersi de olabilir).[2] Bu tür kaynaklar arasında balıkçılık alanları, petrol ve gaz birikintileri, kum, çakıl ve kenarın daha sığ alanlarındaki bazı ağır mineraller bulunur. Metalik mineral kaynaklarının da belirli aktif kenarlarla ilişkili olduğu ve büyük değer taşıdığı düşünülmektedir.[3]
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
- kıta-okyanus sınırı
- yakınsak sınır
- pasif kıta kenarı
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b c d Essentials of Oceanography. Pearson. 1 Ocak 2014. ISBN 9780321668127. OCLC 815043823. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ a b Continental shelf limits : the scientific and legal interface. Oxford: Oxford University Press. 2000. ISBN 0-19-511782-4.
- ^ a b c d e f Continental margins : geological and geophysical research needs and problems. National Academy of Sciences. 1 Ocak 1979. ISBN 0309027934. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ a b c d e f Understanding Earth. W H Freeman. 2007. ss. 491-496. ISBN 978-0716766827. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ a b Coastal and Submarine Morphology. Great Britain: Butler & Tanner Ltd. 1958. ss. 205-215. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ "Active and passive continental margins". 6 Aralık 1998 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Aktif ve pasif kıta kenarlarının ve sekiz okyanus bölgesinin konumlarını gösteren harita 21 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
