Jeopolitik teoriler arasında Fransız okulu olarak bilinen çevresel akımın temsilcileri, Lucien Febvre ve Vidal de la Blache, Anglo Amerikan ve Alman jeopolitik kuramların "deterministlik" yaklaşımını reddederek "Posibilist" (olasılıkçı) düşüncenin jeopolitik alanda temsilcileri olmuştur.
Çevresel kuramda Fransız okulu olarak bilinen temel akımın ve “Posibilist”
düşüncelerinin temsilcisi olan başta Lucien Febvre ve Vidal de la Blache, Angelo Amerikan
ve Alman jeopolitik kuramcıların “deterministik” yaklaşımını kabul etmeyip reddetmektedirler.
Fransız coğrafya okulunun düşüncesine göre, insan kendi doğal çevresini değiştirilebilen ve kendisine yönelik seçenekleri (opsiyonlar olarak) en sonunda kendisi belirleyebilen bir karaktere sahiptir. XX. Yüzyıl’ın jeopolitiklerinin hemen hemen hepsi, bu iki uç yaklaşım arasında düşüncelerini sergilemekte ve fikirlerini bu çizgide belirtmekte ve yer almaktadırlar.
Bu üçüncü gruba göreyse çevre, insan davranışlarının Sınırlarını tek başına belirleyemez, fakat, eylemler üzerinde sınırlı da olsa, “koşullu” bir etkiye sahip olduğunu kabul etmek gerekir. Posibilist (olasılıklı) düşünceyi savunan ve jeopolitik teorinin önde gelen yazarlarından Harold Hance Sprout ve Margaret Sprout’a göre, coğrafya bize ne yapmamızı emredici bir öge olmayıp, tercihlerimizi oluşturmada yol göstericidir. Coğrafya ve çevresel faktörler bu anlamda insan davranışlarını koşullandırma yerine, diğer politika davranışlarının oluşmasında karar vericinin önündeki seçeneklere işaret etmektedir. Lucien Febvre ve Vidal de la Blache’dan etkilenmişle olan Amerikalı siyaset bilimcilerden, Sprout’lar’n jeopolitiğe getirdikleri bu farklı bakış açısı, 1930’lar ile 1970’ler arası dönemde uluslararası ilişkileri önemli ölçüde etkilenilir. Dolayısıyla olasılık teori, sadece “devlet çevre” ilişkisi üzerinde duran deterministi teoriden göstermektedir. Bu bağlamda, çevresel olasılıkçılar coğrafyanın karar vericinin kararlarını belirlediği ya da kontrol ettiği biçimindeki determinist bir anlayışla karşı çıkarlar. Olasılıklı doktrine göre; çevre ve değil ortam, karar vericiyi bir davranışla zorlayan bir unsuru olmayıp, karar vericinin önündeki imkânlara, seçeneklere ve sınırlamalara dikkat çekmektedir. Çevresel sınırlamalarını, genel ya da dar olabildiği gibi, algıya göre de denilebilir. Star’a göre, varlık çevre iliklisinde, çevrenin varlık tarafından nasıl algılandığının önemli olduğunun kabul edilmesi, determinist modeli sayımına karşı ciddi bir argümandır. Gerçek dünyanın algıladığına bağlı olarak çevrenin birim üzerindeki etkisi de denilebilir. Osterud’a göre; jeopolitik genişlik topoğrafya, konum ve iklimi de içermektedir. Harold South’a göreyse jeopolitik varsayım, güç
konfigürasyonu, kara ve denizlerin oranı, doğal kaynakların dağılımı ve iklimin yanı sıra,
nüfus, toplumsal ve siyasal kurumlar ve davranış biçimleri gibi çok sayıda
toplumsal ögeyi de kapsamaktadır.
jeopolitik faktörler, kısıtlamalar ve imkânlara işaret eden çevresel
faktörlerdir. Coğrafik yapıyı da içeren jeopolitik yapı, karar vericilerin karşı karşıya oldukları politikaya ilişkin olanak ve sınırlamalar anlamına gelmektedir. Bu çerçevede bazı genellemeler de yapılmıştır; mesela coğrafyanın birinci yasası da denen, “mesafe uzadıkça devletin etkisinin azalacak ya da “devlet ülkesel (alansal) olarak büyüdükçe etkileyeceği mesafenin artacağı gibi yaklaşımlar sayılabilir. Ancak bu düşünceler elbette teknolojinin özellikle de bilgi, iletişim ve ulaştırma teknolojilerinin yüzyılımızda büyük hızla gelişmesi sonucunda denilmektedir. Siyasal coğrafyanın uluslararası› ilişkilere en önemli katkısı, aktörlerin eylemlerini ve hareket alanlarını doğru bir şekilde belirlemede anlamlı çerçeveler sunmasıdır. Uluslararası ilişkilerin boşlukta cereyan etmediğine göre, mekan (yer) unsuru, analizin çerçevesini meydana getirmektedir. Uluslararası ilişkilere yönelik ikinci bir katkısıysa model kurmaya ilişkindir. Coğrafya, dışı politika analizlerinde bir perspektif sağlayarak, araştırmaları daha da kolaylaştırmaktadır. Özellikle ittifak (bloklar) ve komşuluk ilişkilerine yönelik olarak devletlerin davranışlarını analiz etmeyi amaçlayan araştırmalarda, jeopolitik modeller sıkça kullanılmaya başlanmıştır. Jeopolitikçilerin üzerinde durduğu bir diğer nokta da mekânsal heterojenle ve mekânsal bağımlılıktır.
Geleneksel jeopolitikçiler, determinist bir biçimde uluslararası çatışmalar, (sınır yerleri belirli bir toprak parçası üzerindeki çatışmalar ya da sınır alanı çatışmalarını) ve yayılmacı politikalar ve diğer tüm faktörleri etkisi altında tutarak ve dışlayarak sadece ve sadece coğrafya ögesiyle açıklamaktaydı. Bu yaklaşım günümüze dek özellikle stratejik ve yaklaşımlarda geçerli olmakla beraber, coğrafyacılar artık bunu bir ölçüde terk etmiştir. Çünkü; bu tür yaklaşımlarda coğrafya dışındaki siyasal, toplumsal ve ekonomik faktörler göz ardı edilmektedir. Bu çerçevede siyasal coğrafyacılar, coğrafyanın belirleyici bir etken olmadığının, fakat posibilistlerden bir adım daha ileri giderek “en fazla” koşullandırıcı bir etkiye sahip olabileceğini savunmaktadırlar. Kaynak: uluslararası ilişkiler kuramları 1 kitabı..
Wallerstein’e göre jeopolitik, bütün dünya coğrafyasını içine alan ve bir
dünya sisteminin işlevsel parçaları olarak çalışan hegemonik ülkelerin dünyasını
ifade eder. Tarih boyunca, belirli dönemlerde jeopolitiği belirlemiş hegemonik
ülkeler olmuştur, “kapitalist dünya ekonomisinin temel yapılarından biri dünya
sistemi içinde hegemonyaların çevrimsel yükseliş ve çöküşleridir” (Wallerstein,
1998b: 17). Hegemonyaların sonuncusu ABD hegemonyasıdır ve İngiltere’nin
iktisadi üstünlüğünün sona ermesiyle, yani hegemonyasının sona erdiği dönemle
başlar. Bu dönemin jeopolitiği, ABD, Rusya ve Almanya’nın güçler dengesi içinde
sürdürdüğü şiddetli ve belirsiz ittifak değiştirmelerinin yaşanması şeklindeydi. Bu
güçler arasındaki rekabet ve ittifaklar uzun yıllar, Afrika, Güneydoğu Asya, Pasifik,
Osmanlı, Çin, Meksika, Güney Amerika, Karayipler gibi dünya ekonomisinin çevre
(periferi) ve yarı çevre bölgelerinde yani Avrupa dışı dünyada ve ülkelerde sürdü
(Wallerstein, 1998b: 18). Çevre ülkeler, hegemonik merkez ülkelerin kapitalist
dünya ekonomisine dayalı dünya sisteminin devamını sağlamak için gerekliydi
aynı zamanda merkez ülkelerinin varlığının devamını sağlayan kaynaklardı.
Wallerstein, son dönem jeopolitiğin belirlenmesinde Fransız Devriminin
etkisine işaret eder, “Fransız devriminin kapitalist dünya ekonomisine başlıca
etkisi, sermayenin sonsuz birikimiyle en fazla uyumlu bir değer sisteminin kültürel
bakımdan olgunlaşması oldu, bu olay siyasi bilinci dönüştürdü” (Wallerstein,
1998b: 24). Bu kültürel gelişme ve zihinsel dönüşüm kapitalist zihniyet
dönüşümüydü ve aynı zamanda jeokültürün arka planını oluşturmaktaydı. Kapitalist dünya ekonomik düzeninin kültürel boyutu burada gizliydi. Fransız
devrimi ve sonrasında ortaya çıkan siyasi akımlar aynı zamanda kapitalist kültürü
sağlamlaştırdı. Muhafazakarlık da, liberalizm ve sosyalizm de Fransız devriminin
sosyo-kültürel değerleriyle zenginleştirilmiş olan aşırı üretmeyi ve kalkınmayı
amaçlıyordu.
19. yüzyılda üç büyük siyasi ideoloji muhafazakarlık, liberalizm ve sosyalizm
ortaya çıktı. O zamandan beri bu üçü birbiriyle mücadele içinde oldu. Bu ideolojik
mücadeleler konusundaki iki genelleme fiilen herkes tarafından kabul edilir.
Genellemelerden biri, bu ideolojilerin her birinin Fransız Devrimi ertesinde yeni
ortaya çıkmış bir durumun üstesinden gelebilmek için belli siyasi stratejilerin
gerekli olduğu düşüncesini doğuran yeni ortak bakış açılarının gelişmesi olgusuna
biraz cevap olduğudur. İkincisi, bu üç ideolojinin hiçbirinin hiçbir zaman kesin bir
versiyon halinde kabuk bağlamadığıdır. Tam tersine her biri ne kadar ideolog
varsa o kadar çeşitli biçimler alıyor gibi görünmektedir (Wallerstein, 1998a: 76).
Bu siyasi ideolojiler birbirinin zıttı gibidir. Ancak uygulama ile ortaya çıkan
durumlar, amaçları veya arzuladıkları sonuçlar bakımından birbirinin aynısıdır. Bu
aynılık uyguladıkları liberal ekonomi politikalarına dayanır. Bu sebeple
Wallerstein, bu siyasi ideolojileri jeopolitik ve jeokültür açısından değerlendirirken
kalkınma konusuna dikkat çeker.
Dünya ekonomik tarihine bakıldığında en azından 16. yüzyıldan beri
Avrupalı düşünürler ülke zenginliğinin nasıl artırılacağını tartışmakta ve hükûmetler
bu zenginliği korumak ve geliştirmek için uğraşmakta ya da kendilerinden bu
konuda adımlar atmaları istenmektedir. Bundan açıkça anlaşılıyor ki, her devletin
yüksek bir ulusal gelir seviyesine ulaşabileceği ve sonunda da muhtemelen
ulaşacağı, kapitalist dünya ekonomisinin temel bir ideolojik temasıydı; bilinçli,
akılcı faaliyetin bunu gerçekleştirebileceğine inanmaktaydı. Bu inanç,
aydınlanmanın önemli, kaçınılmaz ilerleme temasına ve cisimleştirdiği insanlık
tarihine ilişkin teleolojik bakışa çok uygundu. Bu sebeplerle Wallerstein için
Wilsonculuk ve Leninizmin ekonomi-politiğine bir kere daha değinmekte fayda
vardır. 1917 yılı genellikle modern dünya sisteminin tarihinde ideolojik bir dönüm
noktası olarak kabul edilir. Fakat bu tam olarak hep savunulduğu şekilde değildir.
Çünkü 20. yüzyılda büyük bir ideolojik zıtlık, yani Wilsonculuk-Leninizm zıtlığı
1917’de doğdu. Ancak genel görüşün aksine bu zıtlık devam etmek bir yana,
1989’da öldü. Immanuel Wallerstein’ın dünya sistemi kuramı, kapitalist ekonominin
küresel hakimiyetine dayanır. Ancak sadece ekonomi değil siyaset ve kültür de
sistemin parçalarıdır. Modern dünya sistemi kuramında siyaset ve kültür, sistemin
jeopolitiği ve jeokültürünü belirler. Kapitalist ekonomide meydana gelen krizler
sistemin revize edilmesini gerektirir. Dünya sistemini ortadan kaldırmasa da
değiştirmesi beklenen, sistem karşıtı hareketler ve bu hareketlerin ortaya çıkardığı
alternatif siyaset veya kültür değil, belirli dönemlerde yaşanan kapitalist
ekonominin krizleridir. Üretim biçimlerindeki konratiyef döngülerdir. Wallerstein,
modern dünya sisteminin ekonomik bakımdan bir kriz döneminde olduğunu ve
bu kriz döneminin ciddi etkilerinin olduğunu düşünmektedir. Bu durumun
farkında olan dünya sisteminin öncü ülkeleri, 2000-2050 yılları arasında sanayi
sektörlerini ayakta tutabilmek için mikro işlemciler, genetik mühendisliği ve yeni
enerji kaynaklarını geliştireceklerdir. Fakat bu girişim sanayi ve teknoloji
üretimindeki gibi yüksek kâr getirmeyecektir, bu yüzden ürünlerin birim başına
kârı yerine dünya ölçeğinde getireceği toplam kâr üzerinden kazanç sağlayacaktır.
Aynı zamanda kârın paylaşımı eşit olmayacaktır, bu da yeni siyasal düzenlemeler
demektir. Eski teknoloji yani çelik, otomobil, kimyevi maddeler ve elektronik
sektörlerin büyük bölümü dünya sisteminin diğer üyeleri olan yarı çevre ülkelere
yerleştirilecektir (Wallerstein, 1998b: 176-177).
Wallerstein, makro sosyoloji, tarihsel sosyoloji ve toplumsal değişim
konularında sosyal bilimler alanında çok önemli etkilere sahiptir (Ragin-Chirot,
1999: 308). Ortaya koymaya çalıştığı modern dünya sistemi tarihselciliği ve
ideolojik içeriği nedeniyle eleştirilse de Wallerstein, toplumsal olayların
açıklanmasında büyük yapılara yaptığı vurgu ve bunları mikro ölçekli olaylarla
destekleyebilmesi nedeniyle sosyal bilimler alanında makro sosyolojik yönteme olan ilgiyi artırmıştır.[1]
