Bernard Stiegler

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Bernard Stiegler
Tam adıBernard Stiegler
Doğumu1 Nisan 1952
Seine-et-Oise, Fransa
Ölümü5 Ağustos 2020 (68 yaşında)
Épineuil-le-Fleuriel, Fransa
Alma materUniversité de Toulouse-Le-Mirail École des Hautes Études en Sciences Sociales (PhD, 1993)
Çağı21. yüzyıl
İlgi alanlarıFenomenoloji, teknoloji, bireyleşme
Etkilendikleri

Bernard Stiegler (1 Nisan 1952 - 5 Ağustos 2020), Fransız filozof. Teknolojinin oluşturduğu tarihsel, toplumsal, politik, ekonomik ve psikolojik süreçlere dair fikirler geliştirmiştir.

Teknolojinin bir baskı ve kontrol aracı olarak kullanılmasını eleştirerek 2005'te yeni bir politik ve kültürel bakış açısı öne süren uluslararası çalışma grubu Ars Industrialis'i kurdu.[1] 2006'da Pompidou Merkezi'nde kurduğu İnovasyon Araştırmaları Enstitüsü'nün (Institut de recherche et d'innovation (IRI)) başkanlığını yaptı.[2] 2010'da Épineuil-le-Fleuriel'de pharmakon.fr adlı bir felsefe okulu kurdu.[3] 2018'de uluslararası araştırmacılar, akademisyenler ve sanatçılardan oluşan Internation kolektifinin kurucuları arasında yeraldı.[4]

Jacques Derrida, Gilbert Simondon, André Leroi-Gourhan, Michel Foucault, Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger, Karl Marx, Gilles Deleuze gibi pek çok filozoftan etkilenen Stiegler'in düşüncelerinde kapitalizm eleştirisi, psikanaliz, fenomenoloji ve sanat önemli bir yer tutar. Tüketim kültürü, dijitalleşme, bireyleşme, teknoloji, eğitim, politika ve gelecekteki sosyal hayatın nasıl inşa edileceği Stiegler'in çalışmalarının önemli temaları arasındadır.

Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Elektrik teknisyeni bir baba ve banka memuru çalışan bir annenin çocuğu olarak Sarcelles şehrinde doğdu[5] Üniversite ikinci sınıfta okulu yarım bırakarak 1969'da Paris'teki Fransız Sinema Konservatuarında (Conservatoire libre du cinéma français à Paris (CLCF)) yönetmen yardımcısı olarak çalışmaya başladı, daha sonra 1973'te bugün ismi INRIA olan kurumda program analizi stajı yaptı.[5] Bu süre zarfında tarım işçiliği, garsonluk gibi pek çok işte çalıştı. Mayıs 68'ten 1976'ya kadar Fransız Komünist Partisi'nin üyesiydi,[6] ancak "Georges Marchais tarafından dayatılan Stalinistliği" reddettiği için ayrıldı.[7]

22 yaşındayken Sarcelles şehrinde iki yıl altyapı ve bakım işinde planlamacı olarak çalıştıktan sonra ekonomik zorluklar yaşadığı için ilk eşi ve çocuğu Barbara ile Monflanquin'de eşinin ailesine ait bir çiftliğe taşındı ve hayvanclık yaptı.[8] Fakat 1976'daki kıtlıktan sonraa çiftliği satmak zorunda kaldı.[8] Toulouse şehrindeki küçük bir restoranı caz müzisyenlerini davet ettiği bir konser alanına çevirdi. Burada bir caz düşkünü olan ve Toulouse-Le-Mirail Üniversitesi'nde çalışan Gérard Granel ile tanışarak yakın arkadaş oldu. Finansal durumu sıkışık ilerlemeye devam etti, en sonunda kredi çektiği banka yeni kredi vermeyi reddedince bankayı soymaya karar verdi.[9] İlk soygunu üç diğer soygun izledi ve haziran 1978'deki sonuncusunda polise yakalandı.[9] Silahlı soygun suçundan sekiz yıl hapis cezasına çarptırıldıktan sonra 1978-1983 ylları arasında beş yıl hapis yattı. Felsefeye ilgisi bu dönemde gelişti ve Gérard Granel ile yazışarak felsefe çalışmaya başladı.[10] 2003'te yayımlanan Passer à l'acte (Eyleme Geçmek) yazısında bu süreçte yaşadığı dönüşümü anlatır. Bu yazıda Stiegler hapishanedeki mahkumlara gönüllü öğretmenlik yaparken yeni bir eyleme geçme imkanı bulduğunu ve kendisini felsefe çalışmaya adadığını söyler.

80'lerde çeşitli teknoloji ve şehir planlama kurumlarında çalışan Stiegler uzun süre Collège international de philosophie'de müdürlük yaptı. 1987-8 yıllarında Catherine Counot ile beraber Georges-Pompidou merkezinde Mémoires du futur: bibliothèques et technologies adlı bir sergi düzenledi. Compiègne Teknoloji Üniversitesi'nde ve École d'architecture de Marseille-Luminy'de dijital imaj ve bilgisayar destekli iletişim konularında dersler verdi. 1989'da Bibliothèque nationale de France bünyesinde bilgisayar destekli okuma konusunda bir araştırma grubunu yönetti.

Doktorasını École des Hautes Études en Sciences Sociales üniversitesinde Jacques Derrida'nın danışmanlığında yaptı. La faute d'Épiméthée. La technique et le temps (Epimetheus'un Hatası: Teknoloji ve Zaman) adlı doktara tezini 1993 yılında tamamladı. Institut National de l'Audiovisuel (INA) kurumunda 1996-1999 yıllarında genel müdürlük yaptı. 90'lar ve 2000'ler boyunca teknoloji ve toplum ilişkisi üzerine pek çok eser yazan Stiegler bu dönemde ders vermeyi ve çeşitli kurumlarda yöneticilik yapmayı sürdürdü.

2002 yılında Akustik/Müzik Araştırma ve Koordinasyon Enstitüsü'nün (IRCAM) direktörlüğüne atandı. Centre Pompidou'da kültürel gelişim müdürü olduğu 1 Ocak 2006'ya kadar orada kaldı. 2005 yılında, Marc Crépon, George Collins, Catherine Perret ve Caroline Stiegler ile birlikte, hızla uluslararası hale gelen ve birçok alandan (filozoflar, psikanalistler, antropologlar, sosyologlar, matematikçiler, fizikçiler, bilgisayar bilimcileri, mühendisler, dilbilimciler, avukatlar, mimarlar, aynı zamanda yazarlar, sanatçılar) araştırmacıları bir araya getiren Ars Industrialis derneğini kurdu. Bu derneğin manifestosunda Stiegler Ars Industrialis'in amacını "tin teknolojilerinin endüstriyel politikası" olarak belirler.[11] Farklı faaliyet ve düşünce alanlarında faaliyet gösteren dernek, "zihnin yaşamını" piyasa ekonomisinin zorunluluklarına boyun eğmekten kurtarmayı amaçlamaktadır.[11]

Ars Industrialis'e paralel olarak, Nisan 2006'dan itibaren, Vincent Puig ile birlikte Georges-Pompidou merkezinde oluşturduğu Araştırma ve İnovasyon Enstitüsü'nü (IRI) yönetti. Hem gözlem ve araştırma merkezi hem de laboratuvar olarak tasarlanan bu enstitü, dijital devrim bağlamında yeni kültürel ve bilişsel uygulamalar ve teknolojiler geliştirmeyi amaçlıyor.[12] 2010'da Épineuil-le-Fleuriel'de pharmakon.fr adlı bir felsefe okulu kurdu.[3] 2018'de uluslararası araştırmacılar, akademisyenler ve sanatçılardan oluşan Internation kolektifinin kurucuları arasında yeraldı.[4]

Bernard Stiegler 5 Ağustos 2020'de 68 yaşında öldü.[8][13] 2012 yılında yerleştiği eski bir değirmen olan Épineuil-le-Fleuriel'deki evinde yaşamına son verdi.[14][15][16] Ölümünden sekiz gün önce, yazdığı çeşitli makaleleri hızla yayımlamak amacıyla Philosophie Magazine ile temasa geçmişti.[17]

Felsefesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bernard Stiegler oldukça üretken bir yazardır. 1994'ten 2020'ye kadar 30'un üzerine kitap yazmıştır. Bu eserlerden birçoğu birkaç cilt halinde sürdürdüğü projelerdir.

La technique et le temps, Teknik ve Zaman (üç cilt) Stiegler'in düşüncesinin ana hattını oluşturan eseridir. Stiegler insan varoluşunun ufuğunu "tekniğin" oluşturduğunu iddia eder. Buna göre insan olmak teknikle beraber oluşmuştur ve insanın zamansallığı da teknikle örtüşür. Fakat felsefe tarihi boyunca süregelen teknik ve episteme arasındaki ayrım bu durumun üzerini örtmüştür. Örneğin yazının icadı insanların düşünme biçimlerinde, kendilerini ve dünyayı anlayışlarında ve toplumun organizasyonunda devrimsel değişimlere yol açmıştır. Aynı durum modern endüstri için de söylenebilir. Tekniği yeniden düşünmek ise teknik ve insan arasındaki bağın geleceğine dair yeni imkanlar açabilir.

André Leroi-Gourhan, Gilbert Simondon ve Bertrand Gille gibi yazarların eserlerine dayanarak insanlık tarihi ile teknoloji arasındaki ilişkiyi inceleyen Stiegler, bu tarihin insanların teknoloji üreten "özneler" ve teknolojinin de üretilmiş "nesneler" olarak anlaşılamayacağını, çünkü kimin ve neyin özne ya da nesne olduğunun kararverilemez olduğunu iddia eder. Buna dayanarak Heidegger'in sahih zamansallık incelemesini eleştirerek insanın zamansallığının Heigger'in iddia ettiği gibi sadece kendi olanağına yönelimiyle olamayacağını, çünkü geçmiş, gelecek ve şimdi ile kurulan ilişkinin her zaman belirli bir teknikle üretilmiş nesnelerle mümkün olduğunu söyler. "Ruh [...] her zaman tekniği, ruh teknolojilerini, "tinsel enstrümanları" gerektir."[18]

Teknik, yani düzenlenmiş inorganik madde, hafızanın bir biçimidir. Teknik üretim hafızanın dışsallaşmasıdır. Bireyleşme ise bu hafızanın içselleştirilmesidir. Buna göre varoluş ufkunu oluşturan zamansallık, yani insanın tarihle, toplumla ve kendisiyle ilişkisi teknik ile oluşur. İnsanın içine doğduğu dünya insan tarafından üretilen tekniğin oluşum biçimiyle belirlenmiştir. İnsan dünyayı, toplumu ve kendisini yine kendi üretmiş olduğu tekniği içselleştirerek anlar. Tekniğin oluşumundaki farklılaşma zamansallığın da dönüşümüdür. Dolayısıyla insan olmakla tekniğin gerçekleşme biçimi birbirinden bağımsız olarak düşünülemez. Tekniğin orijinal veya kökensel hiçbir şeyi yoktur, her zaman türetilmiştir ve bu nedenle kökenin (yaşamın ve bilginin) varsayımının ta kendisidir.

De la misère symbolique, Sembolik Sefillik Üzerine (iki cilt) serisinde Stiegler kültürel, sembolik ve bilgi teknolojilerini ele alır. Bu teknolojiler arzuların üretime hizmet edecek şekilde endüstrileştirilmesinin aracı haline gelmiştir. Arzu endüstrileştirildiğinde ise psikolojik ve kollektif bireyleşmeyi yokedici sonuçlara yolaçar. Bu bağlamda geliştirdiği "genel organoloji" insan organları, teknik organlar ve sosyal organizasyonları birlikte bireyleşme süreçleri olarak düşünme biçimidir. "Duyulurun soykütüğü" ise arzunun ve estetiğin tarihselliğini inceler. Freud ve Deleuze'ün düşüncelerine dair tartışmalara yer veren Stiegler, Alain Resnais, Bertrand Bonello, Andy Warhol ve Joseph Beuys gibi sanatçıların eserlerini bu bakış açısından ele alır.

Mécréance et Discrédit, İnançsızlık ve Güvensizlik (üç cilt) kitabında Stiegler üretimin ve tüketimin endüstriyel organizasyonunun savoir-faire "yapma-bilgisi" ve savoir-vivre "yaşama-bilgisi" dediği bilme biçimlerini imkansız hale getirerek "genel proleterleşmeye" yol açtığını söyler. Endüstriyel organizasyon her şeyi "sayısallaştırmaktadır." Dolayısıyla her şey sayılabilir, sayısal olarak ölçülebilir ve sayısal sıralamalara göre değerlendirilebilir hale gelir. Sayısallaşma ise yaşam-biligisi ve yapma-bilgisini imkansız hale getirir. Yapma-bilgisi insanın neyi nasıl yapacağına dair bilgisidir, yaşam-bilgisi ise nasıl yaşanacağına dair bilgidir. Dolayısıyla Stiegler mevcut küresel teknik sistem içerisinde esas meselenin kapitalizmin üzerine kurulu olduğu endüstriyel temelin dönüştürülmesi olduğunu söyler, çünkü mevcut endüstriyel sistem insanın tinsel zenginliğinin yokolmasına neden olarak bireyleşmeyi imkansız hale getirmektedir.

Constituer l'Europe, Avrupa'yı Oluşturmak (iki cilt) kitaplarında Stiegler Avrupa'da psikolojik ve kolektif bireyleşmenin yokoluşunun etkilerine odaklanır. Kıtasal ölçekte yeni bir bireyleşme sürecinin geliştirilmesi gerektiği ve bunun da küresel bireyleşme sürecinin bir parçası olarak işlemesi gerektiğini söyler. Endüstriyel uygarlığın yeniden icad edilmesini sağlayabilecek yeni bir Avrupalı "motivasyonun" gerekli olduğunu söyler.

De la pharmacologie, Farmakoloji Üzerine kitabında Derrida'nın Platon'un Eczanesi kitabında ifade ettiği "farmakon" fikrine dayanarak tekniğe dair yeni bir bakış açısı öne sürer. Antik Yunancada farmakon hem şifa getiren ilaç, hem de ölümcül zehir anlamına gelen bir kelimedir. Stiegler tekniğin de böyle düşünülmesi gerektiğini söyler. Teknik bir taraftan bireyleşmeyi yokederek tinsel yaşamı yoksullaştırsa da öbür taraftan da insanın yeni imkanlar açığa çıkarması ve ufkunu genişletmesi de ancak teknikle kurduğu ilişki ile mümkündür. Aynı şekilde ekolojik yaşamın yokoluşuna çözüm getirebilecek olan yine bu sorunun sorumlusu olan modern endüstriyel teknolojidir. Dolayısıyla gerekli olan teknolojiyi reddetmek değil, onu eleştirmek, dönüştürmek ve yeniden değerlendirmektir.

Qu'appelle-t-on panser?, Düşünme Dediğimiz Nedir? kitabında düşünme hakkında bir bakış açısı sunan Stiegler Fransızca okunuşları aynı, fakat yazılışları farklı panser ve penser fiilleri arasında bir bağ kurar. Penser düşünmek anlamına gelirken panser eski Fransizca'da bakım yapmak, ihtimam göstermek, ilgilenmek anlamına gelir. Steigler teknikle bağ kuran düşünme sürecini teknik olarak dışsallaştırılmış hafızayla ilgilenerek onu içselleştirmek ve böylece onu hatırlayarak ihtimam göstermek olduğunu söyler. Bu, insanın voluşuyla ilgilenmesi ve tekniğin tehlikelerinden kendisini korulayarak kendi zamansallığını oluşturan tekniğe özen göstermesidir. Bu aynı zamanda doğanın yokedilişinin yeniden düşünülmesi anlamına gelir. Teknik ile açığa çıkan ekolojik sorunlar teknik yaşama özen göstermek, politik, etik ve bireysel yaşamımızın tekniğiyle ilgilenmek ile çözülebilir.

Pour une nouvelle critique de l'économie politique, Ekonomi Politiğin Yeni Bir Eleştirisi kitabı ise Steiglerin kapitalizm ve ekonomi hakkındaki düşüncelerine yer verir ve Marx hakkında detaylı tartışmalara girişir. Stiegler insanın "özünün" her zaman teknik olduğunu, dolayısıyla insanın özünün ezeli ve ebedi olmadığını, fakat teknik ile şekillendiğini söyler. Tekniğin dönüşümü insanın da dönüşümüdür, dolayısıyla tekniği düşünmek temelinde politik bir konudur. Steiger'lere göre modern endüstriyel teknolojinin getirisi olan genel proleterleşme ve bireyleşmenin imkansızlaşmasına karşı olarak tekniğin yeniden düşünülmesi, kapitalizmin temelini oluşturan endüstrinin psikolojik ve kolektif bireyleşme süreçleri üzerinden yeniden değerlendirilmesi ve tekniğin dönüştürülmesi gerekir. Bu Stieglere göre aynı zamanda Antroposen'den yani insanın dünyadaki canlılığı yokoluşa götürdüğü süreçten de çıkıştır.

Eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Fransızcada Yayımlanmış Eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

  • (1994) La technique et le temps. Tome 1, La faute d'Epiméthée. ISBN 2-7186-0440-9
  • (1996) Échographies de la télévision. Entretiens filmés (Jacques Derrida'ya beraber). ISBN 2-7186-0480-8
  • (1996) La technique et le temps. Tome 2, La désorientation. ISBN 2-7186-0468-9
  • (2001) La technique et le temps. Tome 3, Le temps du cinéma et la question du mal-être. ISBN 2-7186-0563-4
  • (2003) Aimer, s'aimer, nous aimer. Du 11 septembre au 21 avril. ISBN 2-7186-0629-0
  • (2003) Passer à l'acte. ISBN 2-7186-0616-9
  • (2004) Mécréance et Discrédit. Tome 1, La décadence des démocraties industrielles. ISBN 2-7186-0660-6
  • (2004) Philosopher par accident. Entretiens avec Elie During. ISBN 2-7186-0648-7
  • (2004) De la misère symbolique. Tome 2, La Catastrophè du sensible. ISBN 2-7186-0634-7
  • (2004) De la misère symbolique. Tome 1, L'époque hyperindustrielle. ISBN 2-7186-0635-5
  • (2005) L'attente de l'inattendu. ISBN 2-9700474-8-9
  • (2005) Constituer l'Europe. Tome 2, Le motif européen. ISBN 2-7186-0690-8
  • (2005) Constituer l'Europe. Tome 1, Dans un monde sans vergogne. ISBN 2-7186-0689-4
  • (2006) Réenchanter le monde. La valeur esprit contre le populisme industriel (with Marc Crépon, George Collins & Catherine Perret). ISBN 2-08-210585-7
  • (2006) La télécratie contre la Démocratie. ISBN 2-08-210569-5
  • (2006) Le théâtre, le peuple, la passion (with Jean-Christophe Bailly & Denis Guénoun). ISBN 2-84681-170-9
  • (2006) Des pieds et des mains. Petite conférence sur l'homme et son désir de grandir. ISBN 2-227-47566-8
  • (2006) Mécréance et Discrédit. Tome 3, L'esprit perdu du capitalisme. ISBN 2-7186-0715-7
  • (2006) Mécréance et Discrédit. Tome 2, Les sociétés incontrolables d'individus désaffectés. ISBN 2-7186-0706-8
  • (2007) Avril-22. Ceux qui préfèrent ne pas (with Alain Jugnon, Alain Badiou & Michel Surya). ISBN 2-916492-31-3
  • (2007) De la démocratie participative. Fondements et limites (with Marc Crépon). ISBN 2-7555-0033-6
  • (2008) Prendre Soin. Tome 1, De la jeunesse et des générations. ISBN 2-08-120736-2
  • (2008) Economie de l'hypermatériel et psychopouvoir. ISBN 2-84205-945-X
  • (2009) Faut-il interdire les écrans aux enfants? (with Serge Tisseron). ISBN 2-918414-12-3
  • (2009) Pour en Finir avec la Mécroissance. ISBN 2-08-122492-5
  • (2009) Pour une nouvelle critique de l'économie politique ISBN 2-7186-0797-1
  • (2010) Ce qui fait que la vie vaut la peine d'être vécue. De la pharmacologie. ISBN 2-08-122035-0
  • (2012) L'école, le numérique et la société qui vient (with Philippe Meirieu & Denis Kambouchner). ISBN 2-7555-0644-X
  • (2012) Etats de choc. Bêtise et savoir au XXIe siècle. ISBN 2-7555-0645-8
  • (2013) Pharmacologie du Front national. ISBN 978-2-08-128461-6
  • (2015) La société automatique. Tome 1, L'avenir du travail. ISBN 2-2136-8565-7.
  • (2015) L'emploi est mort, vive le travail! (with Ariel Kyrou). ISBN 978-2-75550-746-1.
  • (2016) Dans la disruption. Comment ne pas devenir fou?
  • (2018) Qu'appelle-t-on panser? 1. L'immense régression
  • (2020) Qu'appelle-t-on panser? 2. La leçon de Greta Thunberg
  • (2020) Bifurquer: Il n-y a pas d'alternative (with the Collectif Internation)

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Ars Industrialis". 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  2. ^ "Institut de recherche et d'innovation". 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  3. ^ a b "pharmakon.fr". 15 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  4. ^ a b "Internation". 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  5. ^ a b "« Bernard Stiegler, un philosophe pas comme les autres »". Frédéric Perrault. suite101.fr. 13 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  6. ^ "sur les pages de Bernard Stiegler". 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  7. ^ "Bernard Stiegler, un philosophe interactif". Le Monde. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  8. ^ a b c "Bernard Stiegler, la philosophie et la vie". France Culture. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  9. ^ a b "Bernard Stiegler, il accorde son violon". Libération. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  10. ^ "Bernard Stiegler, jamais dans la demi-mesure". francetvinfo. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  11. ^ a b "MANIFESTE 2005". 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  12. ^ "J'enseigne avec le numérique". éduscol | Ministère de l'Éducation nationale et de la Jeunesse - Direction générale de l'enseignement scolaire (Fransızca). 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  13. ^ "Addiction, Bêtise, Capitalisme… Bernard Stiegler est mort". L'Obs (Fransızca). 13 Haziran 2020. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  14. ^ "Le philosophe Bernard Stiegler disparaît subitement". Le Temps (Fransızca). 7 Ağustos 2020. ISSN 1423-3967. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  15. ^ France, Centre (7 Ağustos 2020). "Disparition - Bernard Stiegler, le grand philosophe français d'[[Epineuil-le-Fleuriel]], est décédé". www.leberry.fr. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022.  URL–vikibağı karışıklığı (yardım)
  16. ^ "Le philosophe Bernard Stiegler est mort". La Croix (Fransızca). 11 Ağustos 2017. ISSN 0242-6056. 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  17. ^ philomag. "Les dernières pensées de Bernard Stiegler". Philosophie magazine (Fransızca). 16 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2022. 
  18. ^ Réenchanter le monde : la valeur esprit contre le populisme industriel, Flammarion, 2006, p. 21.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Bernard_Stiegler&oldid=32558940" sayfasından alınmıştır