Çapraz Tabakalaşma

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Jeolojide çapraz tabakalaşma olarak da bilinen çapraz tabakalanma tabaka içinde ve ana yatak düzlemine bir açıda katmanlaşması olarak bilinir. Meydana gelen tortul yapılar eğimli tabakalardan oluşan kabaca yatay birimlerdir. Orijinal çökelme tabakası eğimlidir. Bu tür eğimler çökelme sonrası deformasyonun sonucu değildir. Çapraz yataklar veya "kümeler" çapraz tabakalar olarak bilinen eğimli katman gruplarıdır.

Dalgalanmalar ve kum tepeleri gibi yatak formlarının eğimli yüzeylerinde çökelme sırasında çapraz yatak formları oluşur. Çökelme ortamının akan bir ortam (tipik olarak su veya rüzgar) içerdiğini gösterir. Bu yatak formlarının örnekleri şu şekilde sıralanabilir: Dalgalanmalar, kum tepeleri, kum dalgaları, tepecikler, çubuklar ve delta yamaçlardır.[1] Su hareketinin yeterince hızlı ve büyük ölçekli yatak formları geliştirmeye yetecek kadar derin olduğu ortamlar üç doğal gruba ayrılır. Bu gruplar nehirler, gelgitin hakim olduğu kıyı ve deniz ortamlarıdır.[2]

Önemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Çapraz yataklar jeologlara bir bölgenin eski zamanlarda hangi durumda olduğu hakkında çok şey söyleyebilir. Yatakların eğilme yönü paleo akıntıyı çökeltinin taşınmasının kaba yönünü gösterir. Çökeltilerin türü ve durumu jeologların çevrenin türünü (yuvarlama, sıralama, bileşim vb) gibi ayrımını yapmasını sağlayabilir. Modern analogları incelemek jeologların eski ortamlar hakkında sonuçlar çıkarmalarına olanak tanır. Paleo akım bir dizi çapraz yatağın enine kesitini görerek belirlenebilir. Bununla birlikte doğru bir okuma elde etmek için yatakların eksenlerinin görünür olması gerekir. Bir kumulun çapraz yatakları ile bir antidün'ün çapraz yatakları arasında ayrım yapmak da zordur. (Kumullar aşağı akıntıya yani antidünler akıntıya doğru akar.)[1]

Çapraz yatakların hareket yönü eski akış veya rüzgar yönlerini gösterebilir (paleo akımlar olarak adlandırılır). Öngörüler yatma açısında (yataydan ~ 34 derece) çökeltilir. Böylece jeologlar çapraz tabakalı çökeltilerin eğim yönünü ölçebilir ve paleoflow yönünü hesaplayabilir. Bununla birlikte çapraz yatakların çoğu tablo değildir çukurlardır şeklindedir. Oluklar ön setlerin 180 derecelik bir değişimini verebildiğinden yanlış paleokakımlar ön setlerin körü körüne ölçülmesiyle alınabilir. Bu durumda gerçek paleo akım yönü oluğun ekseni tarafından belirlenir. Paleo akıntı yönü geçmiş iklim ve drenaj modellerinin yeniden yapılandırılmasında önemlidir. Kum tepeleri yaygın rüzgar yönlerini korur ve mevcut dalgalanmalar nehirlerin hareket ettiği yönü gösterir.

Oluşumu[değiştir | kaynağı değiştir]

Çapraz yataklama akan bir sıvıdaki dalgalanmalar veya kum tepeleri gibi yatak formlarının aşağı yönde hareket etmesiyle oluşur. Sıvı akışı kum taneciklerinin yatak formunun stoss (yukarı akış) tarafının tuzlamasına ve durma açısına ulaşılana kadar zirvede toplanmasına neden olur. Bu noktada tanecikli malzeme tepesi çok büyüme gösterip ve kumulun rüzgar altı (aşağı akış) tarafından aşağıya doğru hareket eden suyun kuvvetiyle aşılacaktır. Tekrarlanan çığlar eninde sonunda çapraz tabakalanma olarak bilinen tortul yapıyı oluşturacak ve yapı paleo akıntı yönüne doğru eğilecektir.

Çapraz tabakalaşmayı oluşturmaya devam eden tortu genellikle kumulun "rüzgar altı" tarafında çökelme öncesinde ve çökelme sırasında olarak sınıflandırılır. Böylece kayalarda ve tortu birikintilerinde çapraz tabakaların tanınmasına izin verir.[3]

Çapraz yatakların açısı ve yönü genellikle oldukça tutarlıdır. Bireysel çapraz yatakların kalınlığı, çökelme ortamına ve yatak kalıbının formuna bağlı olarak sadece birkaç santimetreden yüzlerce fit veya daha fazlasına kadar değişebilir.[4] Çapraz yataklanma bir sıvının hareketli malzeme ile bir yatak üzerinden aktığı herhangi bir ortamda oluşabilir. En çok dere birikintilerinde (kum ve çakıldan oluşan) gelgit alanlarında ve rüzgar kumullarında yaygındır.

İç sıralama desenleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Çapraz tabakalı çökeltiler sahada yatak formunun (dalgalanma veya kumul) akışaşağı rüzgar altı tarafında oluşan katman dizileri olan birçok "ön set" katmanıyla tanınır. Bu ön ayarlar farklı boyut ve yoğunluktaki malzeme katmanları arasındaki küçük ölçekli ayrım nedeniyle ayırt edilebilir.

Çapraz tabakalanma önceden var olan akarsu birikintilerinin daha sonraki bir taşkın tarafından aşındığı ve temizlenen alanda yeni yatak formlarının biriktiği dalgalı ön set kümelerindeki kesilmelerle de tanınabilir.

Geometriler[değiştir | kaynağı değiştir]

Çapraz katmanlama kümelerin geometrisine ve çapraz katmanlara göre alt kategorilere ayrılabilir. En yaygın olarak tanımlanan tipler tablo şeklinde çapraz tabakalanma ve oluklu çapraz tabakalamadır. Tablo şeklinde çapraz yataklama veya düzlemsel yataklama ayarlanan kalınlığa göre yatay olarak geniş ve esasen düzlemsel sınırlayıcı yüzeylere sahip çapraz tabakalı birimlerden oluşur.[5] Öte yandan çapraz tabakalama sınırlayıcı yüzeylerin eğimli olduğu ve dolayısıyla yatay kapsamda sınırlı olduğu çapraz tabakalı birimlerden oluşur.[5]

Sekmeli (düzlemsel) çapraz yatak[değiştir | kaynağı değiştir]

Tablo şeklindeki (düzlemsel) çapraz yataklar ayarlanan kalınlığa göre yatay kapsamda büyük olan ve esasen düzlemsel sınır yüzeylerine sahip çapraz tabakalı birimlerden oluşur. Tabular şeklindeki çapraz yatakların önceden belirlenmiş tabakaları bazal yüzeye teğet olacak şekilde kavislidir.[5]

Tablo şeklindeki çapraz tabakalanma esas olarak büyük ölçekli düz tepeli dalgacıkların ve kum tepelerinin göçüyle oluşur. Düşük akış rejimleri sırasında oluşurlar. Tek tek yatakların kalınlığı birkaç santimetreden bir metreye veya civarında değişir[6] ancak yatak kalınlığının 10 santimetreye kadar düştüğü gözlemlenmiştir. Ayar yüksekliğinin 6 santimetreden az olduğu ve çapraz tabakalaşma katmanlarının sadece birkaç milimetre kalınlığında olduğu durumlarda çapraz katmanlama yerine çapraz laminasyon terimi kullanılır. Çapraz yatak kümeleri tipik olarak granüler çökeltilerde özellikle kumtaşı içinde meydana gelir ve çökeltilerin su veya hava akımı nedeniyle ilerleyen dalgacıklar veya kum tepeleri olarak biriktiğini gösterir.[7]

Çukur çapraz yatak[değiştir | kaynağı değiştir]

Çapraz yataklar ilişkili oldukları yatağın tabanına ve tepesine göre eğimli olan tortu katmanlarıdır. Çapraz yataklar modern jeologlara çökelme ortamı,çökeltinin taşınmasının yönü (paleo akıntı) ve hatta çökelme sırasındaki çevre koşulları gibi antik çevreler hakkında pek çok şey söyleyebilir. Tipik olarak kaya kaydındaki birimler yataklar olarak adlandırılırken yatağı oluşturan kurucu tabakalar 1 cm' den daha az kalınlıkta ve 1 cm' den daha büyük olduğunda tabakalar olarak adlandırılır.[1] Çapraz yataklar çevreleyen yatakların tabanına veya tepesine göre açılıdır. Açılı yatakların aksine çapraz yataklar yatay olarak çökeltmek yerine bir açıyla çökeltilir ve daha sonra deforme olur.[8] Tekneli çapraz yataklar kavisli veya kepçe şekilli ve alttaki yatakları kesen alt yüzeylere sahiptir. Öngörülen yataklar da kavislidir ve alt yüzeyle teğetsel olarak birleşir. Kumul göçü ile ilişkilidirler.[9]

Tortu[değiştir | kaynağı değiştir]

Tortu tanelerinin şekli ve sıralama kompozisyonu çapraz yatak tarihiyle ilgili ek bilgi verebilir. Tanelerin yuvarlaklığı tane boyutu sınırlı varyasyon ve yüksek kuvars içeriği genellikle aşınma ve tortu taşıma uzun geçmişleri atfedilir. Örneğin çoğunlukla kuvars tanelerinden oluşan çok yönlü ve iyi sıralanmış kum tortu kaynağından uzakta plaj ortamlarında yaygın olarak bulunur. Çeşitli minerallerden oluşan kötü sıralanmış ve açısal tortular tortu kaynağının yakınındaki nehirlerde daha yaygın olarak bulunur.[8] Bununla birlikte eski tortul tortular sıklıkla aşınır ve yeniden harekete geçirilir. Bu nedenle nehir neredeyse saf kuvarstan yapılmış çok yönlü iyi sıralanmış plaj kumlarının daha eski oluşumunu zayıflatabilir.

Ortamları[değiştir | kaynağı değiştir]

Nehirler[değiştir | kaynağı değiştir]

Akışlar iklime göre (kar, yağmur ve buzun erimesi) ve eğim ile karakterize edilir. Çeşitli zaman ölçeklerinde ölçülen deşarj değişimleri su derinliğini ve hızını değiştirebilir. Bazı nehirler tahmin edilebilir mevsimsel olarak kontrol edilen bir hidrograf (kar erimesini veya yağmur mevsimi yansıtan) ile karakterize edilebilir. Diğerlerine alp buzullarının akıp gitmesine veya rastgele fırtına olaylarına özgü süre farklılıkları hakimdir ve bu da flaşlı boşalmalara neden olur. Çok az nehir kaya kaydında uzun vadeli sabit akış kaydına sahiptir.[2]

Yatak formları akış özelliklerindeki büyük değişikliklere göre kısa yanıt sürelerine sahip nispeten dinamik tortu depolama gövdeleridir. Büyük ölçekli yatak formları periyodiktir ve kanalda meydana gelir (derinliğe ölçeklenir). Varlıkları ve morfolojik değişkenlikleri ortalama hız veya kayma gerilimi olarak ifade edilen akış kuvveti ile ilişkilendirilmiştir..[2]

Akış ortamında akıştaki su enerjiyi kaybeder ve tortuyu taşıma yeteneğini de kaybeder. Tortu sudan "düşer" ve bir nokta çubuğu boyunca biriktirilir. Zamanla nehir kurur veya savrulabilir ve nokta çubuğu çapraz yatak olarak korunabilir..

Gelgit egemen[değiştir | kaynağı değiştir]

Gelgit hakim ortamların içerikleri:

  • Kısmen topografya ile çevrelenmiş ancak denizle serbest bağlantısı olan kıyı su kütleleri.
  • Bir metreden daha fazla gelgit aralığına sahip sahil şeritleri.
  • Su akış hacminin gelgit hacmine veya etkisine göre düşük olduğu alanlar.

Genel olarak gelgit aralığı ne kadar büyükse maksimum akış gücü o kadar büyük olur.[2] Gelgitin hakim olduğu alanlarda çapraz tabakalaşma Balıksırtı çapraz tabakalaşmasının oluşumuna yol açabilir.

Akış yönü düzenli olarak tersine dönse de, gelgit akıntılarındaki taşkın akış modelleri genellikle çakışmaz. Sonuç olarak su ve nakil tortusu haliçin içinde ve dışında dolambaçlı bir yol izleyebilir. Bu durum haliç'in bazı kısımlarının sel baskınına diğer kısımlarında ise gelgitin hakim olduğu mekansal olarak çeşitli sistemlere sebep olur. Düzenli dalgalanan su seviyeleri ile birleştiğinde akış ve tortu taşınmasının zamansal ve mekansal değişkenliği çeşitli yatak formu morfolojisi yaratır.[2]

Sığ deniz[değiştir | kaynağı değiştir]

Büyük ölçekli yatak formları güçlü jeostafik akımlardan ara sıra fırtına dalgalanmalarından ve/veya gelgit akıntılarından etkilenen sığ, karasal veya karbonat kırıntılı kıta raflarında ve epi kıtasal platformlarda meydana gelir.[2]

Rüzgar ile oluşan[değiştir | kaynağı değiştir]

Rüzgarlı bir ortamda çapraz yataklar tahıl akışları ile birikmelerinden dolayı genellikle ters derecelendirme sergiler. Rüzgarlar birikmeye başlayana kadar zemin boyunca tortuları üfler. Birikimin oluştuğu tarafa rüzgarlı taraf denir. İnşa etmeye devam ederken sonunda bir miktar tortu düşer. Bu tarafa leeward tarafı denir. Rüzgar yönü çok fazla tortu biriktirdiğinde yatma açısına ulaşıldığında ve tortu aşağı düştüğünde tahıl akışı meydana gelir. Üstte daha fazla tortu yığınları arttıkça, ağırlık, alttaki tortunun birlikte çimentolanmasına ve çapraz yataklar oluşturmasına sebep olur.[8]

Başvurular[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ a b c Collinson, J.D., Thompson, D.B., 1989, Sedimentary Structures (2nd ed): Academic Division of Unwin Hyman Ltd, Winchester, MA, XXX p.
  2. ^ a b c d e f Ashley, G. (1990) "Classification of Large-Scale Subaqueous Bedforms: A New Look At An Old Problem." Journal of Sedimentary Petrology. 60.1: 160-172. Print.
  3. ^ Reesink, A.J.H. and Bridge, J.S., 2007 "Influence of superimposed bedforms and flow unsteadiness on formation of cross strata in dunes and unit bars." Sedimentary Geology, 202, 1-2, p. 281-296 DOI:10.1016/j.sedgeo.2007.02.00508/2002.
  4. ^ Bourke, Lawrence, and McGarva, Roddy. "Go With The Flow: Part I Palaeotransport Analysis ." Task Geoscience. N.p., 08/2002. Web. 2 Nov 2010. <"Archived copy". 28 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2010. 
  5. ^ a b c Boggs, S., 2006, Principles of Sedimentology and Stratigraphy (4th ed): Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, NJ, XXX p.
  6. ^ Stow, A.V., 2009, Sedimentary rocks in the field.
  7. ^ Hurlbut, C. 1976.
  8. ^ a b c Middleton, G., 2003, Encyclopedia of Sedimentary Rocks : <MPG Books, Cornwall, GB, XXX p.
  9. ^ McLane, Michael, Sedimentology, Oxford University Press, 1995, pp 95-97 0-19-507868-3
  • Monroe, James S. ve Wicander, Reed (1994), Değişen Dünya Keşfetmek Jeoloji ve Evrim, 2. ed., St. Paul, Minn. Batı, 0-314-02833-1, pp.  113–114.
  • Rubin, David M. ve Carter, Carissa L. (2006) Bedforms ve çapraz yatak animasyon, Toplum için Tortul Jeoloji (SEPM), Atlas Serisi 2, DVD #56002 LME, 1-56576-125-1
  • Prothero, D. R. ve Schwab, F., 1996, Tortul Jeoloji, pg. 43-64, 0-7167-2726-9

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Çapraz_Tabakalaşma&oldid=30983676" sayfasından alınmıştır