Kategori tartışma:Şehitler

TBA

@Dr. Coal bu kategoriyle ilgili görüşümü sordu, ben de buraya yazayım dedim. Aklıma ilk gelen de ister istemez bir zamanlar kuwiki'de ölmüş PKK üyelerinin şehit kategorisinde listelenmesi oldu, ki 2013'te toplu olarak bu sorun.

Bu kategorinin enwiki, dewiki, nlwiki muadillerine bakacak olursanız, kategorinin biyografi maddelerini de içerdiğini görürsünüz. Bizde ise an itibarıyla bu kategori altında Babylas, Cafer bin Ebu Talib, I. Charles (Flandre kontu), Gültekin Asgerova, Luka, Ravennalı Ursicinus, Salatın Asgerova, Susalı Abda ve Vitalis olmak üzere 9 madde ve Kategori:Şehit anıtları, Kategori:Budist şehitler, Kategori:Devrim şehitleri, Kategori:Hristiyan şehitler, Kategori:Müslüman şehitler ve Kategori:Osmanlı şehitleri olmak üzere 6 kategori listeleniyor.

Öncelikle İngilizcesi Martyr olan sözcükle bizdeki Arapçadan ödünçleme Şehit sözcüğü arasında bazı anlamsal karşılaştırmalar yapmak isterim.

Martyr ve türevi sözcükler, kökenbilim sözlüklerine göre Latinceden bu modern dillere aktarılmış. Latinceye ise Grekçeden girmiş. Sözcüğün aslı μάρτυρ (martur). Yine 'şahit' anlamına gelen μάρτυς (martus) sözcüğünden türemiş. Bu trivial bilgiyi atlayıp modern anlama bakacak olursak da şunları buluyoruz.

Cambridge

1. Dini veya politik görüşleri nedeniyle çok fazla acı çeken ya da öldürülen ve bu nedenle takdir / hayranlık duyulan kişi.

   She fought against racism all her life and died a martyr to the cause.

2. Genellikle bir soruna bizzat neden olduğunda veya çok sayıda işi yapmayı bizzat seçtiğinde, söz konusu sorunu ya da çok fazla işi olduğu için başkalarının kendisi için üzülmesini sağlamaya çalışan kişi.

   She offers to do extra work, then plays the martyr!

Dictionary.com

1. Dininden vazgeçmek / dinini terketmek yerine isteyerek ölümü seçen kişi.
2. Herhangi bir inanç, ilke veya amaca yönelik mücadele nedeniyle öldürülen veya büyük acılar çeken kişi.

   a martyr to the cause of social justice

3. Ağır veya sürekli acı / ızdırap çeken kişi.
4. Ağrı, yoksunluk vb. çekiyormuş gibi yaparak ya da mevcut durumunu abartarak başkalarının kendisi için üzülmesini ya da kendisine ilgi göstermesini isteyen kişi.

Merriam-Webster

1. Bir dine inanması ya da dini inkar etmesi / dinden çıkmayı reddetmesinin cezası olarak isteğiyle ölüme giden kişi.
2. İlkelerinden ötürü başta yaşamı olmak üzere büyük bir değere sahip bir şeyi feda eden kişi
3. Büyük ölçüde ve sürekli acı çeken kişi.

Enwiki maddesinden de göreceğimiz üzere, terimin özünde, "dinin reddedilmesi isteğine karşı direniş ve bu uğurda ölüme gidiş" anafikri yatıyor. Almanca da buna paralel, ayrıntısına girerek daha fazla uzatmayayım.

Şimdi Türkçe terime geçelim. Kökenbilim sözlüklerine göre 'İsa'nın tanığı din fedaisi' anlamında olan ve yine şahit olma özlü kökten gelen Aramice סהדא (sāhədā) Arapçaya 'tanık, din uğruna ölen kişi' anlamındaki شهيد (şahid) biçimiyle geçiyor. Oradan da Nişanyan'ın takibine göre en azından 1300'lerden bu yana (ki daha eski olduğunu varsaymak son derece mümkün) Türkçenin öncüllerinde kullanılıyor. Anlama geçelim.

Türk Dil Kurumu

1. Kutsal bir ülkü veya inanç uğrunda ölen kimse:

   Ey mavi göklerin kızıl ve beyaz süsü. Kız kardeşimin gelinliği, şehidimin son örtüsü. - Arif Nihat Asya

TDK tanımlarını kopyala-yapıştırlamak dışında hiçbir iş yaptığını görmediğim Dil Derneği de aynı tanımı veriyor. Bir de Kubbealtına bakalım:

Kubbealtı Lugati

1. Allah yolunda ve din uğrunda savaşırken ölen kimse.
2. Vatan, millet, kutsal bir amaç ve görev uğrunda ölen kimse [Kelime bu anlamı Türkçe’de kazanmıştır].
3. “Hem meydanda hem gizli olan olayları bilen, her yerde her işi gören” anlamında esmâ-i hüsnâdan (Allâh’ın en güzel isimlerinden)dır.

Bu da ülkemizdeki sözlükçülüğün pespayeliğini gösteriyor, zira bu terimi çok daha geniş bir ölçekte kullanıyoruz. Askerin, polisin yanı sıra, depremde ölenler için şehit terimi rahatlıkla kullanılıyor. Bu da, dini olarak uygunluğu veya uygunsuzluğundan bağımsız olarak, en azından dilsel olarak kabul edilebilir bir durum gibi görünüyor.

Din konusunda uzman sayılmam, ancak ödünçleme sözcüğün asli anlamı doğrultusunda düşünürsek, dine hizmet yolunda ölen herkes için kullanılabilen bu terim, Türkçede biraz anlam genişlemesine uğramış (Kubbealtı sağolsun bunu net olarak betimlemiş), kutsal addedilen her türlü gaye veya göreve uygun bir biçime dönüşmüş. Ancak deprem yine bu tanımların dışında kalıyor tabii.

Şimdi özleri itibarıyla Şehit ve Martyr arasında ciddi bir fark var: Şehitte din yolunda ölüyorsun. Yani kimse sana gelip zulüm etmek zorunda değil. Sen dini yaymak için cihat yapıp savaşta ölürsen de şehitsin. Vehabi bir yorumla, kafirlerin ortasında kendini patlatırsan da şehitsin. Ancak Martyr olmak için birinin seni zulmedip dinden dönmeye zorlaması, senin bunu reddedip ölüme razı olman gerekiyor. Bu doğrultuda İslamiyet'in ilk dönemlerinde dinden dönsün diye eziyet edilip öldürülen biri Martyr olacaktır doğal olarak ve elbette Şehit de olacaktır. Ancak Mekke'nin fethi gibi bir olayda ölenler Şehit olacak ama Martyr olmayacaktır.

Bu terimleri dümdüz çeviri yaparken kullanınca muadil kabul ediyoruz ancak anlamsal yükleri arasında çok önemli farklılıklar bulunuyor özetle. Diğer vikilerdeki kategorilere bakacak olursak, tam da Martyr tanımına uyan, dini inançları nedeniyle öldürülen, ciddi eziyet çeken insanların biyografilerinin toplandığını görüyoruz. Çoğunluğu zaten aziz ilan edilen Hıristiyanlar, diğer dinlerden de birkaç kişi görüyorum arada. Dolayısıyla bu bağlamda tutarlı bir kullanımı var.

Peki biz kendi terimimize dönersek, bizim için kim şehit? Tanımlarda ciddi tutarsızlıklar var. TDK tanımına bakarsak, "kutsal bir ülkü veya inanç uğrunda ölen kimse" diyor, sonra "kutsal" sözcüğünü kendi maddesinde "Güçlü bir dinî saygı uyandıran veya uyandırması gereken" diye tanımlıyor. Yani görev şehitliğini de yoksayıp her zamanki işbilmezliğini sergiliyor. Biraz daha isabetli görünen Kubbealtı açısından da "kutsal" tanımı tamamen TDK ile aynı ama tanım görev şehitliğine açık kapı bırakıyor. Vatan, millet ve kutsal amaç/görev dediğin zaman, kamu görevini şemsiye altına alıyorsun, bir de buna dini amaçları ekliyorsun.

Elbette buradan hareketle kamu görevindeki herkes ölünce teknik olarak şehit mi, sorusu gündeme geliyor. Polis, asker, öğretmen, doktor vb. için terimin kullanıldığını çok duyduk. İş kazasında ölen Karayolları Genel Müdürlüğü vinç operatörü de şehit mi? Teknik olarak olması gerekiyor gibi. Bunun dışında elbette kamu görevi çıkarımına yol açmış olan "vatan, millet" ibaresi de biraz muğlak kalabiliyor. De jure siyasi oluşum mu olacaksın, de facto sayılıyor mu? KKTC kamu çalışanıysan şehit misin mesela, bunlar da hep gri bölgede yer alan konular.

Şuraya bağlayacağım: Bizim dilimizde Şehit sözcüğü ve/veya kavramı için Martyr sözcüğünde olduğu gibi somut, nesnel bir ölçüt yok. Din yolunda hor görülenler tanımı bizim dil için geçerli değil, din için herhangi bir biçimde ölen tanımı anlam genişlemesine uğramış, o anlam genişlemesinin sınırları da tespit edilemez durumda.

Tüm bu ahval ve şerait içinde bu kategori ve (olacaksa) alt kategorilerinde hiçbir biyografi maddesinin listelenmemesi, aksi durumun kaçınılmaz olarak taraflılık doğuracağı kanısındayım. Kategori:Şehit anıtları gibi alt girdiler ise elbette sorunsuz.

Vito Genovese 19.12, 23 Ağustos 2020 (UTC)

Bu kadar detaylı bir inceleme ve değerlendirmeye yer vereceğini düşünmemiştim Vito; eline, emeğine sağlık! Lafı hiç uzatmadan, sonuç olarak, yer verdiğin son paragrafa tamamen katıldığımı belirtmek isterim. Dr. Coal^mesaj 19.19, 23 Ağustos 2020 (UTC)

Nanahuatl, sen bir şeyler söylemek ister misin kategoriyle ilgili, TBA bağlamında? Yukarıda Vito'nun yazdıkları ile benzer biçimde düşündüğümden, kişi maddelerinden bu kategoriyi kaldırdım. Müslüman şehitler kategorisinde yer alan maddeleri de temizleyip kategoriyi boşalttım. "Şehit anıtları" haricinde diğer alt kategorilerde aynı işleme devam edeceğim, eğer itiraz yoksa. Dr. Coal^mesaj 02.58, 26 Ağustos 2020 (UTC)

Bakacağım fırsat bulunca.--Nanahuatl^Efendim? 06.18, 26 Ağustos 2020 (UTC)

Tamamdır, teşekkürler. Madde içeriklerinde "şu dine / bu anlayışa göre şehit sayılmaktadır / olduğu belirtilmektedir" gibi ifadelere yer verilebilir elbet ancak kişi maddelerinin doğrudan bu "kategoriye" dahil edilmesini sorunlu gördüğümü bir kez daha belirtmiş olayım ben de. Dr. Coal^mesaj 07.19, 26 Ağustos 2020 (UTC)