Helenik yitim zonu
Helenik yitim zonu (HYZ), Afrika Levhası ile Ege Denizi Levhası arasındaki Afrika'nın okyanusal kabuğunun Ege Denizi Levhası'nın altına doğru kuzey-kuzeydoğu yönünde battığı bir yakınlaşan levha sınırıdır. Bölgenin en güney kısımda bulunan en sığ bölüm Akdeniz Sırtını oluşturan deforme olmuş kalın tortul kayaçlar altında gizlenmiştir.[1] Helen yayının volkanik olmayan kısmının kuzeyinde belirgin bir şekilde artan, güney kısmının nispeten sığ eğimini gösteren, iyi tanımlanmış bir Wadati-Benioff depresellik bölgesine sahiptir. Aşağı doğru inen levha, 410 km derinlikteki manto geçiş bölgesinin tepesine kadar sismik tomografi kullanılarak görüntülenmiştir.[2]
Yüzey tanımlaması[değiştir | kaynağı değiştir]
Helenik yitim zonu, ilk olarak 1970'lerde tanımlandığında, Helen yayının Helenik yitim zonunun bir yüzeysel ifadesi olduğu düşünülmüştür.[3] Daha sonra Akdeniz Sırtı bir yığışım kompleksi olarak kabul edildikten sonra, yerbilimcilerin çoğu, Helen yayını, Ege Denizi Levhası'nın kabuğunda bir tür genişleme, doğrultu atımlı veya bindirme kombinasyonu tarafından oluşturulan, Helenik yayın ön ark bölgesindeki özellikleri olarak kabul ettiler. Bazı yerbilimciler ise Helen yayının hâlâ, batma bölgesinin yüzeysel ifadesi olarak bahsetmeye devam ediyor.[4]
Levha geometrisi[değiştir | kaynağı değiştir]
Tomografik veriler, alçalan Helenik yitim zonu levhası ile batıdaki Kalabriyen yayı veya doğudaki Kıbrıs yayı ile ilişkili olanlar arasında hiçbir bağlantı olmadığını göstermektedir.[2] Fakat, depremin odak noktaları üzerine yapılan bir çalışma sonucunda, bölgenin daha sığ kalan kısmının Kıbrıs'ın batısındaki dalma-batma bölgesi ile süreklilik içerisinde olduğunu ve derin kısımlarında ise daha kuzeyde gelişen bir levha yırtığı olduğunu göstermektedir.[5] HYZ levhası, batı ve doğu olmak üzere iki ana bölüme ayrılmaktadır ve aralarındaki ayrım kabaca kuzey-güney yönünde Girit'in merkezine doğru uzanır.[1] Batı segmenti için Wadati-Benioff bölgesi, 20–100 km derinlik aralığında yaklaşık 30° eğimli olup 100 ile 150 kilometrelerde ise 45° eğimlidir.[6] İkisi arasındaki bu sınır, bir levha yırtığı olarak yorumlanmaktadır.[1]
Magmatizm[değiştir | kaynağı değiştir]
Afrika Levhasının batış eylemi,Güney Ege Volkanik Yayı (GEVY) olarak bilinen bir volkanik yayın gelişimine yol açmıştır. Magmatizma erken Pliyosen döneminde, batıda Saron Körfezi'nden doğudan Santorini'ye uzanan tipik yay bağlantılı andezit - dasit volkanizmasıyla başladı. Orta Kuvaterner'den geç Kuvaterner'e kadar, aktif volkanizma alanı Güney Ege Volkanik Yayı'nın doğu kısmına, toleyit ve alkali-kireç bazaltlar, büyük miktarlarda dasit ve bir miktar riyolit dahil olmak üzere daha çeşitli bir kimya yapısıyla birlikte yayıldı. Kimyasındaki bu değişimin bölgesel yayılmanın etkilerini temsil ettiği düşünülmektedir.[7]
Gelişim[değiştir | kaynağı değiştir]
1500 kilometre boyunca Neotetis okyanusal kabuğu bu yapı veya onun daha önceki versiyonları boyunca batma eylemine tabi olduğuna dair kanıtlar bulunmaktadır.[8] Neotetis'in geniş ölçüde kuzeye doğru Avrasya'nın altına doğru batması Geç Kretase döneminde zaten kurulmuştu. Bu süreç ise, Neotetis'in farklı bölümlerinin kademeli olarak kapanması ve araya giren kıtasal alanların Avrasya'ya doğru yayılmasıyla devam etmiştir.[9] Bu, tomografik veri sonuçların gösterdiği gibi, bir levhanın korunması için, sürekli her bir mikro kıtada güneye doğru yitim bölgesinin geriye doğru ilerlemesini içermektedir.[5]
Güney Neotetis yitiminin başlangıcı art zamanlıydı, doğuda Geç Eosen'de başlayarak (yaklaşık 35 Myö), Erken Miyosen döneminde Girit'in altından ve Pliyosen döneminde ise (yaklaşık 4 Myö) HYZ'nin batı ucunda İyon Adaları altında bitmekteydi. Başlangıçta düzlemselliğe yakın olan levha, en son Oligosen döneminde (25-23 Myö) katlanmaya başladı ve diferansiyel levha geri dönüşü ve hendek geri çekilmesi gibi nedenlere bağlantılı olarak Batı Yunanistan'ın saat yönünde büyük ölçüde dönmesine neden oldu. Miyosen ortasından ise itibaren (yaklaşık 15 Myö) levha eğriliği daha da belirgin hale geldi ve Türkiye'nin güneybatısında saat yönünün tersine doğru dönmeye başladı. Dönem boyunca, HYZ'nin ana kısmı ile Batı Kıbrıs bölgesi arasında, levhanın daha derin kısmında bir levha penceresi oluşturan büyük bir yırtık gelişmiştir.[5]
Şu anda, HYZ boyunca levhanın hareket hızı yılda yaklaşık 35 milimetre olduğu tahmin edilmektedir. Fakat, Afrika ve Avrasya levhaları arasındaki genel yakınlaşma ise yılda sadece 5 milimetredir. Bu uyuşmazlık, Ege Denizi Levhasının devam eden levha geri dönüşü ve Ege Denizi Levhasının nispeten hızlı güneye doğru hareketi ile bu levha içinde devam eden genişleme ile tutarlıdır.[10]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b c Taymaz, T., (Ed.) (2007). "A model for the Hellenic subduction zone in the area of Crete based on seismological investigations". The Geodynamics of the Aegean and Anatolia. Geological Society, Special Publications. 291. ss. 183-199. doi:10.1144/SP291.9. ISBN 9781862392397.
- ^ a b Blom (2020). "Seismic waveform tomography of the central and eastern Mediterranean upper mantle". Solid Earth. 11 (2): 669-690. doi:10.5194/se-11-669-2020. 26 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2023.
- ^ Jolivet (2013). "Aegean tectonics: Strain localisation, slab tearing and trench retreat". Tectonophysics. 597–598: 1-33. doi:10.1016/j.tecto.2012.06.011.
- ^ Heidarzadeh (2021). "Source modeling and spectral analysis of the Crete tsunami of 2nd May 2020 along the Hellenic Subduction Zone, offshore Greece". Earth Planets Space. 73. doi:10.1186/s40623-021-01394-4.
- ^ a b c Bocchini (2018). "Tearing, segmentation, and backstepping of subduction in the Aegean: New insights from seismicity". Tectonophysics. 734–735: 96-118. doi:10.1016/j.tecto.2018.04.002.
- ^ Suckale (2009). "High-resolution seismic imaging of the western Hellenic subduction zone using teleseismic scattered waves". Geophysical Journal International. 178 (2): 775-791. doi:10.1111/j.1365-246X.2009.04170.x. 26 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2023.
- ^ Fytikas, M., (Ed.) (2005). "The South Aegean active volcanic arc: relationship between magmatism and tectonics". The South Aegean Active Volcanic Arc: Present Knowledge and Future Perspectives. Elsevier. ss. 113-133. doi:10.1016/S1871-644X(05)80034-8. ISBN 978-0-444-52046-3.
- ^ Vernant (2014). "Geodetic evidence for low coupling on the Hellenic subduction plate interface". Earth and Planetary Science Letters. 385: 122-129. doi:10.1016/j.epsl.2013.10.018.
- ^ Ring (2003). "High‐pressure metamorphism in the Aegean, eastern Mediterranean: Underplating and exhumation from the Late Cretaceous until the Miocene to Recent above the retreating Hellenic subduction zone". Tectonics. 22 (3). doi:10.1029/2001TC001350. 26 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2023.
- ^ Ott (2019). "Pleistocene terrace formation, Quaternary rock uplift rates and geodynamics of the Hellenic Subduction Zone revealed from dating of paleoshorelines on Crete, Greece". Earth and Planetary Science Letters. 525: 115757. doi:10.1016/j.epsl.2019.115757.