Fergana atı
Fergana atı (Çince: 大宛馬 / 宛馬; pinyin: dàyuānmǎ / yuānmǎ; Wade–Giles: ta-yüan-ma / yüan-ma), Çin'in Orta Asya'daki bir bölgeden kaynaklanan en eski büyük ithalatlarından biriydi. Bu atlar, toprak Tang Hanedanı mezar figürlerindeki tasvirlerden anlaşılacağı üzere, "Baktriya Kralı I. Eucratides'in (Paris'teki Bibliothèque Nationale) altın madalyası üzerindeki hayvanları andırmaktadır."[1]
Fergana atı, Çin'de "göksel at" veya Batı'da Nisaia atı olarak da bilinir.[2][3]
Antik tarih[değiştir | kaynağı değiştir]
Baktriya'nın kuzeyindeki Dayuan, merkezi günümüz Orta Asya'sının Fergana Vadisi'nde bulunan bir ulustu ve daha Han Hanedanı kadar erken bir tarihte Çin, askerî gücünü bu bölgeye yansıtmıştı. Han imparatorluk rejimi, Fergana atlarına ihtiyaç duymaktaydı. Hanedan o kadar çok at ithal etti ki, Fergana hükümdarları sınırlarını bu tür ticarete kapattı. Bu hamle, Çin'in kazandığı Han-Dayuan Savaşı ile sonuçlandı. MS 102'de Çinliler, mağlup ettikleri Fergana'dan, üreme amacıyla en iyi atlarından en az onunu ve sıradan kalitede üç bin Fergana atını sağlamalarını istedi.[4] Bununla birlikte, başka görüşler de vardır: Büyük Tarihçi Kayıtları ve Han Kitabı, Fergana atlarının hiçbir tanımını vermez ve bu kroniklerden anlaşıldığı üzere, bilinen hiçbir Han seferi ve savaşında bu atlar kullanılmamışlardır.
Çin heykelleri ve resimlerinin yanı sıra aşağıda gösterilen Baktriya sikkesi, bu atların orantılı olarak kısa bacakları, güçlü başları ve yuvarlak kalçaları olduğunu göstermektedir. Çin tasvirlerinde görülen ön ayakları, günümüz Çin'inin Guoxia atını andırır ve çok düzdür. Geleneklere göre, bu atlar kan terler ve bu nedenle "kan terleyen atlar" (Çince: Çince: 汗血馬; pinyin: hànxuèmǎ) ismi ile anılırlar. Modern otoriteler, kan emici parazitlerin, atlar işe koşulduğunda terlemesinden dolayı atın kanının terine karışmasının bu sonuca neden olduğuna inanmaktadır.
Mair, modern araştırmacıların [Fergana'nın "Kan terleyen" atlarına yönelik antik Çin kaynakları için] iki farklı fikir ortaya koyduğunu belirtmektedir. Birincisi, atlar uzun ve sert bir dörtnala koşu sürecinde iken küçük deri altı kan damarlarının patladığını ileri sürmektedir. İkincisi, parazitik bir nematod olan Parafilaria multipapillosa'nın fenomeni tetiklediğini teorileştirir. P. multipapillosa, Rus bozkırlarında yaygın olarak bulunur ve yaşamını atların deri altı dokularına girerek sürdürür. Ortaya çıkan cilt nodülleri sıklıkla, bazen de yoğun miktarda kanar ve veteriner hekimlerin "yaz kanaması" dediği bir şeye yol açar.[5]
2000 yıldan fazla bir süre önce, iki Çin ordusu, o zamanlar bilinen en iyi at olan "göksel atları" bulmak için Fergana'ya 10.000 km yol kat etti ve görünüşe göre bu atlar küçük bir solucandan enfekte oldu ve geçirdikleri enfeksiyonlar nedeniyle cilt yaralarından "kan terlemesi" meydana geldi:
Bir süre önce imparator, Değişiklikler Kitabı tarafından kehanet edilmişti ve imparatora "kutsal atların kuzeybatıdan ortaya çıkacağı" söylenmişti. Usun, mükemmel bir cins olan atlarıyla geldiğinde, onlara "göksel atlar" adını verdi. Ancak daha sonra, daha da sert olan Dayuan'ın [= Fergana] kan terleyen atları adını verdi. Bu nedenle Usun atlarının adını değiştirerek onları "batı ucundan gelen atlar" olarak adlandırdı ve Dayuan'ın atları için "göksel atlar" adını kullandı.[6]
P. multipapillosa'nın, Han Çin İmparatoru Wu'nun (Wudi) "göksel atlar" olarak yeniden adlandırdığı Fergana'dan gelen bu ünlü ve çok arzu edilen atların "kan terlemesi"nin nedeni olduğu düşünülmektedir (c. MÖ 113 ). MÖ 104'te 40.000 kişilik bir orduyu Fergana'ya 5.000 km'lik bir yola gönderdi, ancak ordunun yarısından azı hedeflerine ulaştı.. Tükendiler, mağlup oldular. Bölgeye MÖ 103'te 60.000 kişilik başka bir ordu gönderildi ve ordu 40 günlük bir kuşatmanın ardından şehrin duvarlarını aşıp su kaynağını kesti. Yaklaşan yenilgiden korkan sakinler, krallarının kafasını kestiler ve başını Han generaline sundular ve Han'a istedikleri kadar at almasını teklif ettiler. Yeni bir kukla Kral görevlendirildikten sonra, Han 3.000 atla ayrıldı, ancak MÖ 101'de Çin'e ulaştıklarında geriye sadece 1.000 at kaldı. Fergana ayrıca her yıl İmparatora iki göksel at göndermeyi kabul etti ve Çin'i tehdit eden Hiung-nu'yla başa çıkabilecek süvari birliği sağlamak için Çin'de iyi atlar yetiştirmek için gerekli yemi sağlayan yonca tohumu Çin'e geri getirildi.[7][8]
Han hanedanı bronz heykelciği Kansu Uçan Atı, büyük olasılıkla bu cinsin bir tasviridir.[9]
Ortaçağ Çini[değiştir | kaynağı değiştir]
Fergana, talep daha büyük, daha güçlü yerel ırklara kayıncaya kadar yaklaşık 1000 yıl boyunca Çin'de popülerdi. Fergana atı hızlı, sert ve dayanıklıydı, ancak oldukça zayıftı, oysa yerel Çin atı türü, göçebe ırklardan daha uzun, daha büyük ve daha güçlüydü.[10] Fergana atı, her ikisi de soyu tükenmiş olan Nisaia atı veya Türkmen atı olarak kabul edilir. Öte yandan Ahal-Teke atının orijinal Fergana atının soyundan geldiği de iddia edilmektedir.[11][12]
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ See p. 39 of Lida L. Fleitmann's, The Horse in Art, William Farquhar Payson (publishing company), New York, 1931.
- ^ Royal Asiatic Society, p. 36
- ^ "Nisaean Horse". chinesehoroscop. 20 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Fleitmann, p. 39
- ^ The Emperor and the Parasite 6 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The Last Word On Nothing (2011-03-03). Retrieved on 2011-03-17.
- ^ Shiji 123 in Watson (1961), p. 240.
- ^ Watson (1961), p. 135.
- ^ Boulnois (2004), pp. 82–83.
- ^ "Silk Road Foundation". 24 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2021.
- ^ "Nature's Incredible Creature, the 'Sweats Blood' Horse". theculturetrip. 8 Mart 2017. 28 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "How Ancient Exchanges in Central Asia Shaped the Modern World". The Diplomat. 11 Nisan 2018. 17 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Akhal-Teke". PET MD. 12 Ocak 2010. 17 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- Bonavia (2004): The Silk Road From Xi’an to Kashgar. Judy Bonavia – revised by Christoph Baumer. 2004. Odyssey Publications. 962-217-741-7.
- Boulnois (2004): Silk Road: Monks, Warriors & Merchants on the Silk Road. Luce Boulnois. Translated by Helen Loveday. Odyssey Books, Hong Kong. 962-217-720-4.
- Forbes, Andrew ; Henley, David (2011). 'The Heavenly Horses of the West' in: China's Ancient Tea Horse Road. Chiang Mai: Cognoscenti Books. ASIN: B005DQV7Q2
- Watson, Burton, translator. (1961). Records of the Grand Historian by Sima Qian. Han Dynasty II (Revised Edition), Columbia University Press. 0-231-08167-7.
- Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. North China Branch, Shanghai, China Branch of the Royal Asiatic Society. Journal of the North China Branch of the Royal Asiatic Society, Issues 39-41.