Üst onluk sayı sistemi
 | Bu madde, öksüz maddedir; zira herhangi bir maddeden bu maddeye verilmiş bir bağlantı yoktur. (Şubat 2024) |
Üst Onluk Sayı Sistemi, Dünya'da Eski Türkçe hariç hiçbir dilde görülmemiş bir sayı sistemidir. Bu sistemin temelini, Eski Türklerin kullandığı onluk askeri sistem oluşturur. Sistem, ilk onluktan sonra gelen sayıların ikinci onluğa, ikinci onluktan sonra gelen sayıların üçüncü onluğa ait olduğunu söyler ve 11 sayısının ilk onluğa -10'a- bağlı olmadığını, onun yerine ikinci onluğa -20'ye- bağlı olduğunu ifade eder.
Örneğin günümüz Türkçesinde 17 (on yedi) sayısı 10+7 biçiminde söyleniyor ve bu 17 sayısının 10'a, yani ilk onluğa, ait olduğunu ifade ediyor. Ancak Eski Türkçede 17 sayısı 20'ye, yani ikinci onluğa aitti ve on yedi şeklinde değil yedi yirmi şeklinde söylenirdi.[1]
Aşağıda bununla ilgili bazı örnekler vardır:
| Sayı | Günümüz Türkçesi biçimi | Günümüzde Üst Onluk Sayı Sistemi kullanılsaydı |
|---|---|---|
| 11 | on bir | bir yirmi |
| 15 | on beş | beş yirmi |
| 25 | yirmi beş | beş otuz |
| 32 | otuz iki | iki kırk |
| 48 | kırk sekiz | sekiz elli |
| 53 | elli üç | üç altmış |
| 69 | altmış dokuz | dokuz yetmiş |
Bu sistemin kullanıldığına dair yazılı en önemli kaynak Orhun Yazıtlarıdır. Aşağıda üst onluk sayı sisteminin kullanıldığı kısımların Orhun Yazıtlarındaki örnekleri yer almaktadır.
| 1 | Dizi | Bilge Kağan taşı, 1. yüz (doğu) 41 dizi (Aslı, sağdan okunur) | (Küçük harfler, aslında yazılmayanlar) | [...] noktalar yazılı taşlardaki yıpranmış yerlerdir. |
|---|---|---|---|---|
| 2 | Evrensel yiv (unicode) | Latin alfabe | Türkiye Türkçesi | |
| 3 | bk-1-d-41-15 | 𐱅𐰇𐰼𐱅𐰘𐰏𐰼𐰢𐰃: 𐰖𐱁𐰃𐰢𐰴𐰀: 𐱃𐰺𐰑𐰆𐱁: 𐰉𐰆𐰑𐰣: 𐰇𐰕𐰀: 𐱁𐰑: 𐰆𐰞𐰺𐱃𐰢: 𐰲𐰃𐰢: 𐰴𐰍𐰣: 𐰋𐰃𐰼𐰠𐰀: 𐰃𐰠𐰏𐰼𐰇: 𐰖𐱁𐰞: 𐰇𐰏𐰕: 𐱁𐰦𐰆𐰭: 𐰖𐰕𐰃𐰴𐰀: 𐱅𐰏𐰃: 𐰾𐰇𐰠𐰓𐰢𐰕: 𐰸𐰆𐰺𐰍𐰺𐰆: 𐱅𐰢𐰼: 𐰴𐰯𐰍𐰴𐰀: 𐱅𐰏𐰃: 𐰾𐰇𐰠𐰓𐰢𐰕: 𐰚𐰇𐰏𐰢𐰤: 𐱁𐰀: 𐰶𐰃𐰺𐰴𐰕: 𐰘𐰃𐰼𐰃𐰭𐰀: 𐱅𐰏𐰃: 𐰾𐰇𐰠𐰓𐰢𐰕: 𐰴𐰢𐰍𐰃: 𐰋𐰃𐱁𐰆𐱃𐰕: 𐰾𐰇𐰠𐰓𐰢𐰕: 𐰇𐰲𐰘𐰏𐰼𐰢𐰃: 𐰾𐰇𐰭𐱁𐰓𐰢𐰕: 𐰃𐰠𐰠𐰏𐰏: 𐰃𐰠𐰾𐰼𐱅𐰓𐰢𐰕: 𐰴𐰍𐰣𐰞𐰍𐰍: 𐰴𐰍𐰣𐰽𐰺𐱃𐰑𐰢𐰕: 𐱅𐰃𐰕𐰠𐰏𐰏: | TÖRTYiGiRMİ: YaŞIMKA: TaRDUŞ: BODuN: ÜZE: ŞaD: OLuRTıM: eÇİM: KaGaN: BİRLE: İLGeRÜ: YaŞıL: ÖGüZ: ŞaNTUÑ: YaZIKA: TeGİ: SÜLeDiMiZ: KURıGaRU: TeMiR: KaPıGKA: TeGİ: SÜLeDiMiZ: KöGMeN: aŞA: KIRKıZ: YİRİÑE: TeGİ: SÜLeDiMiZ: KaMaGI: BİŞOTuZ: SÜLeDiMiZ: ÜÇYiGiRMİ: SÜÑüŞDüMiZ: İLLiGiG: İLSiReTDiMiZ: KaGaNLıGıG: KaGaNSıRaTDıMıZ: TİZLiGiG: | Ondört yaşımda Tarduş boyları üzerine şad oturdum. Amcam kağan ile Doğu'da Yeşil Irmak, Şantung yazısına değin süledik. Batı'da Demir Kapı'ya değin süledik. Kögmeni aşıp Kırgız yerine değin süledik. Topluca yirmibeş [yo] süledik. Onüç [yo] süngüşdük. İlliyi ilsizleştirdik. Kağanlıyı kağansızlaştırdık. Dizliyi [diz] |
| 4 | bk-1-d-41-25 | 𐱃𐰯𐰀: 𐰾𐰇𐰠𐰓𐰢: 𐰉𐰆𐰑𐰣𐰍: 𐰦𐰀: 𐰉𐰆𐰕𐰑𐰢: 𐱃𐰉𐰍𐰲: 𐰆𐰭: 𐱃𐰆𐱃𐰸: 𐰋𐰾: 𐱅𐰇𐰢𐰤: 𐰾𐰇: 𐰚𐰠𐱅𐰃: 𐰃𐰑𐰸: 𐰉𐱁𐰑𐰀: 𐰾𐰇𐰭𐱁𐰓𐰢: 𐰆𐰞: 𐰾𐰇𐰏: 𐰦𐰀: 𐰖𐰆𐰸: 𐰴𐰃𐱁𐰑𐰢: 𐰘𐰏𐰼𐰢𐰃: 𐰖𐱁𐰢𐰀: 𐰉𐰽𐰢𐰞: 𐰃𐰑𐰸𐱃: 𐰆𐰍𐱁𐰢: 𐰉𐰆𐰑𐰣: 𐱅𐰼𐰃: 𐰺𐰴𐱁: 𐰃𐰑𐰢𐰕: 𐱅𐰃𐰘𐰤: 𐰾𐰇𐰠𐰓𐰢: 𐰚[...]: [...]𐱅: 𐰱𐰏𐰼𐱅𐰢: 𐰴𐰞𐰭𐰤: 𐰋𐰼𐰇: 𐰚𐰠𐰇𐰼𐱅𐰢: 𐰚𐰃: 𐰆𐱃𐰕: 𐰖𐱁𐰃𐰢𐰀: 𐱃𐰉𐰍𐰲: | TaPA: SÜLeDİM: BODuNuG: aNDA: BOZDuM: TaBGaÇ: OÑ: TUTUK: BiŞ: TÜMeN: SÜ: KeLTİ: IDUK: BaŞDA: SÜÑüŞDüM: OL: SÜG: aNDA: YOK: KILDıM: YiGiRMİ: YaŞıMA: BaSMıL: IDıKUT: OGuŞuM: BODuN: eRTİ: aRKıŞ: IDMaZ: TİYiN: SÜLeDiM: K[...]: [...]T: İÇGeRTiM: KaLıÑıN: BiRÜ: KeLÜRTüM: iKİ: OTuZ: YaŞIMA: TaBGaÇ: | yönüne süledim. boylarını [o] anda bozdum. Çinli Ong paşa beş tümen sü (er ile) geldi. Iduk Baş'da süngüşdüm. O orduyu [o] anda yok ettim. Yirmi yaşımda, Basmıl Idıkut soyum boyum idi. Yüklü deve göndermedi diye süledim. [...] boyun eğdirttim. Varlığını beri getirdim. Yirmiki yaşımda Çin |
| 5 | bk-1-d-41-26 | 𐱃𐰯𐰀: 𐰾𐰇𐰘𐰓𐰢: 𐰲𐰲𐰀: 𐰾𐰭𐰇𐰤: 𐰾𐰚𐰕: 𐱅𐰇𐰢𐰤: 𐰾𐰇: 𐰋𐰃𐰼𐰠𐰀: 𐰾𐰇𐰭𐱁𐰓𐰢: 𐰾𐰇𐰾𐰃𐰤: 𐰦𐰀: 𐰇𐰠𐰼𐱅𐰢: 𐰞𐱃𐰃: 𐰆𐱃𐰰: 𐰖𐱁𐰢𐰀: 𐰲𐰃𐰚: 𐰉𐰆𐰑𐰣: 𐰶𐰃𐰺𐰴𐰕: 𐰋𐰃𐰼𐰠𐰀: 𐰖𐰍𐰃: 𐰉𐰆𐰡𐰃: 𐰚𐰢: 𐰚𐰲𐰀: 𐰲𐰃𐰚: 𐱃𐰃𐰀: 𐰾𐰇𐰠𐰓𐰢: 𐰇𐰼𐰯𐰤𐱅𐰀: 𐰾𐰇𐰭𐱁𐰓𐰢: 𐰾𐰇𐰾𐰃𐰤: 𐰽𐰨𐰑𐰢: 𐰕: 𐰉𐰆𐰑𐰣𐰍: 𐰞𐱃𐰢: [...]𐰠𐰏𐰼𐱅𐰢: 𐰘𐱅𐰃: 𐰆𐱃𐰕: 𐰖𐱁𐰃𐰢𐰀: 𐰶𐰃𐰺𐰴𐰕: 𐱃𐰯𐰀: 𐰾𐰇𐰠𐰓𐰢: 𐰾𐰇𐰭𐰏: 𐰉𐱃𐰢𐰃: | TaPA: SÜLeDiM: ÇaÇA: SEÑÜN: SeKiZ: TÜMeN: SÜ: BİRLE: SÜÑüŞDüM: SÜSİN: aNDA: ÖLüRTüM: aLTI: OTuZ: YaŞıMA: ÇİK: BODuN: KIRKıZ: BİRLE: YaGI: BOLTI: KeM: KeÇE: ÇİK: TaPA: SÜLeDiM: ÖRPeNTE: SÜÑüŞDüM: SÜSİN: SaNÇDıM: aZ: BODuNuG: aTLıM: [...]iLGeRTiM: YiTİ: OTuZ: YaŞIMA: KIRKıZ: TaPA: SÜLeDiM: SÜÑüG: BaTıMI: | yönüne süledim. Çaça Paşa'nın sekiz tümen eri ile süngüşdüm. erini [o] anda öldürdüm. Yirmialtı yaşımda Çik boyları Kırgız ile [birleşip] yağı oldu. Kem Irmağını geçip Çik yönüne süledim. Örpen'de süngüşdüm. Erini sançtım. Az boylarını aldım. Baş eğdirttim. yirmiyedi yaşımda Kırgız yönüne süledim. süngü batımı [derinlikteki] |
| 6 | Bk-3-g-15-10 | 𐱅𐰇𐰼𐰰𐰢𐰀: 𐰉𐰆𐰑𐰣𐰢𐰀: 𐰘𐰏𐰤: 𐰨𐰀: 𐰴𐰕𐰍𐰣𐰆: 𐰋𐰃𐰼𐱅𐰢: 𐰉𐰆𐰨𐰀: 𐰴𐰕𐰍𐰣𐰯: 𐰴𐰭𐰢: 𐰴𐰍𐰣: 𐰃𐱃: 𐰘𐰃𐰞: 𐰆𐰣𐰨: 𐰖: 𐰞𐱃𐰃: 𐰆𐱃𐰕𐰴𐰀: 𐰆𐰲𐰀: 𐰉𐰺𐰑𐰃: 𐰞𐰍𐰕𐰃𐰤: 𐰘𐰃𐰞: 𐰋𐰃𐰾𐰨: 𐰖: 𐰘𐰃𐱅𐰃: 𐰆𐱃𐰕𐰴𐰀: 𐰖𐰆𐰍: 𐰼𐱅𐰇𐰼𐱅𐰢: 𐰉𐰆𐰴𐰍: 𐱃𐰆𐱃𐰸: [...]: | TÜRÜKüME: BODuNuMA: YiGiN: aNÇA: KaZGaNU: BİRTiM: BUNÇA: KaZGaNıP: KaNGıM: KaGaN: IT: YIL: ONuNÇ: aY: aLTI: OTuZKA: UÇA: BaRDI: LaGZIN: YIL: BiŞİNÇ: aY: YİTİ: OTuZKA: YOG: eRTÜRTüM: BUKaG: TUTUK: [...]: | Türk'üme, boylarıma iyisini anca kazanı verdim. Bunca kazanıp babam kağan it (köpek) yılının onuncu ayının yirmi altısında uça vardı (öldü). Domuz yılının beşinci ayının yirmi yedisinde yoğ (tören) yaptırdım. Bukağ buyrukçu [...] |
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
 |
ile ilgili metin bulabilirsiniz. |
- ^ "ESKİ TÜRKÇEDE SAYILAR: YAPISAL VE ANLAMSAL BİR YAKLAŞIM" (PDF). 20 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Ocak 2024.