Çıkarma (koku)

Koku çıkarma, damıtma, eleme gibi yöntemler kullanılarak hammaddelerden aromatik bileşiklerin ayırma işlemidir. Özütlerin sonuçları, özü çıkarılan üründeki mum miktarına bağlı olarak ya uçucu yağlar, konsantre ve kokulu uçucu yağlar (ing: absolute),yarı katı kütleler (ing: concrete) ya da bitkisel yağ'lardır. Bir dereceye kadar tüm bu teknikler hammaddelerin aromasından farklı aromalı öz üretme eğilimindedir. Özüt çıkarma işleminde ısı, kimyasal çözücüler veya oksijene maruz kalma, bazı aromatik bileşiklerin koku karakterini değiştirerek veya onları kokusuz hale getirerek yapay hale getirebilir ve özü alınan her aromatik bileşenin oranı farklı olabilir.

Maserasyon/çözücülü çıkarma[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı bitki maddeleri preslenmek için çok az uçucu yağ içerir veya kimyasal bileşenleri çok hassastır ve buhar distilasyonunda kullanılan yüksek ısı ile kolayca doğal yapıları değişir. Bunun yerine yağlar, çözücü özellikleri kullanılarak çıkarılır.

Organik çözücüyle çıkarma[değiştir | kaynağı değiştir]

Organik çözücü çıkarma, modern parfüm endüstrisinde aromatiklerin çıkarılması için en yaygın, ekonomik ve en önemli tekniktir. Hammaddeler, istenen aromatik bileşikleri çözebilen bir çözücüye daldırılır ve karıştırılır. "Maserasyon/çözücü ekstraksiyonu" için çok kullanılan çözücüler arasında heksan ve dimetil eter bulunur.

Organik çözücüyle çıkarmada aromatik bileşiklerin yanı sıra mum ve pigmentler gibi diğer hidrofobik çözünür maddeler de elde edilir. Özüt, yeniden kullanım için çözücüyü uzaklaştıran vakum işlemine tabi tutulur. Süreç, saatlerden aylara kadar sürebilir. Odunsu ve lifli bitki maddeleri için kokulu bileşikler, hayvansal kaynaklardan elde edilen tüm aromatikler gibi bu konuda sıklıkla elde edilir. Teknik ayrıca "damıtma" için çok uçucu olan veya ısıyla kolayca denatüre edilmiş koku maddelerini çıkarmak için de kullanılabilir. Kalan mumsu kütle, uçucu yağ, mumlar, reçineler ve diğer lipofilik (yağda çözünür) bitki materyalinin bir karışımı olan concrete olarak bilinir, çünkü bu çözücüler ham maddedeki tüm hidrofobik bileşikleri etkin bir şekilde uzaklaştırır. Çözücü daha sonra daha düşük sıcaklıkta bir damıtma işlemiyle çıkarılır ve yeniden kullanım için geri kazanılır.

Çok kokulu olmasına rağmen, somut maddeler (ing: concretes) oda sıcaklığında faydalı olamayacak kadar viskoz hatta katıdır. Bunun nedeni, yüksek moleküler ağırlıklı, kokusuz mumlar ve reçinelerin varlığıdır. Başka bir çözücü, genellikle etil alkol, sadece kokulu düşük moleküler ağırlıklı bileşikleri çözen, kokulu yağı somut maddeden çıkarmak için kullanılmalıdır. Alkol ikinci bir damıtma ile çıkarılır ve geride mutlak madde (ing: absolute) kalır. Yasemin ve gül gibi bitkilerden elde edilen bu özlere mutlak denir.

Bu işlemdeki düşük sıcaklıklar nedeniyle mutlak, damıtma işlemi sırasında yüksek ısıya maruz kalan hammaddenin orijinal kokusuna daha sadık olabilir.

Süperkritik sıvı çıkarma[değiştir | kaynağı değiştir]

Süperkritik sıvı çıkarma, özütleme çözücüsü olarak sıklıkla süperkritik CO₂ kullanan, kokulu bileşikleri bir ham maddeden çıkarmak için nispeten yeni bir tekniktir. Karbondioksit oda sıcaklığının biraz üzerinde yüksek basınç altına alındığında, süper kritik akışkan oluşur (Normal basınç altında CO₂, süblimleşme olarak bilinen bir süreçte doğrudan katıdan gaza dönüşür.) Kutupsuz bir bileşikteki CO₂ düşük yüzey gerilimine sahip olduğundan ve kolayca ıslandığından, genellikle bitki maddesinden tipik hidrofobik aromatikleri çıkarmak için kullanılabilir. Bu işlem, kafeini alınmış kahve yapma tekniklerinden biriyle aynıdır.

Süperkritik akışkan ekstraksiyonunda çözücü olarak yüksek basınçlı karbondioksit gazı (100 atm'ye kadar) kullanılır. Düşük proses ısısı ve ekstraksiyonda kullanılan nispeten reaktif olmayan çözücü nedeniyle, elde edilen kokulu bileşikler genellikle ham maddenin orijinal kokusuna çok benzer. Çözücü ekstraksiyonu gibi, CO₂ ekstraksiyonu da düşük sıcaklıkta gerçekleşir, çok çeşitli bileşikleri çıkarır ve aromatikleri ısıyla değiştirmeden bırakarak, özü orijinaline daha sadık hale getirir. CO₂ normal atmosferik basınç'ta gaz olduğundan, nihai üründe de kendisinden hiçbir iz bırakmaz böylece somut maddeyle (ing: concrete) uğraşmadan mutlak maddeyi doğrudan elde etmenizi sağlar. Düşük sıcaklıkta bir işlemdir ve çözücüler kolayca çıkarılır. Bu işlem kullanılarak üretilen özler, CO₂ özleri olarak bilinir.

Etanol çıkarma[değiştir | kaynağı değiştir]

Etanol çıkarma, kokulu bileşikleri doğrudan kuru ham maddelerden ve ayrıca organik çözücü çıkarma, presleme veya enfleurajdan kaynaklanan saf olmayan yağlar veya somut maddeden çıkarmak için kullanılan bir çözücü çıkarma türüdür. Kuru malzemelerden elde edilen etanol özlerine "tentür", yağları ve somut maddeleri arındırmak için etanol yıkamalarına "mutlak" denir.

Saf olmayan maddeler veya yağlar, organik ekstraksiyon için kullanılan çözücülerden daha az hidrofobik olan etanol ile karıştırılır, oksitlenmiş aromatik bileşenlerin (alkoller, aldehitler, vb.) daha fazlasını çözerek geride mum, yağlar ve diğer genel olarak hidrofobik maddeler bırakır.

Alkol düşük basınç altında buharlaştırılarak geride mutlak madde bırakılır. Mutlak, solvent çıkarmadan hala mevcut olan herhangi bir safsızlığı gidermek için daha fazla işlenebilir.

Etanol çıkarma genellikle taze bitki maddelerinden koku çıkarmak için kullanılmaz; bunlar, bazen bir endişe olmasa da, etanol içine çıkarılacak çok miktarda su içerir.

Damıtma[değiştir | kaynağı değiştir]

Damıtma, portakal çiçekleri ve güller gibi bitkilerden aromatik bileşikler elde etmek için yaygın bir tekniktir. Hammadde ısıtılır ve kokulu bileşikler damıtılmış buharın yoğunlaşmasıyla yeniden toplanır. Damıtılmış ürünler, ister buhar ister kuru damıtma yoluyla olsun "uçucu yağlar" olarak bilinir.

Günümüzde lavanta, nane ve okaliptüs gibi en yaygın uçucu yağlar damıtılır. Çiçekler, yapraklar, odun, kabuk, kökler, tohumlar veya meyve kabuklarından oluşan oluşan ham bitkisel maddeler su üzerinde bir imbik (damıtma aparatı) içine konur.

Buharla damıtma[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynar sudan çıkan buhar ham maddeden 60-105 dakika arası süreyle geçirilerek, uçucu kokulu bileşiklerin çoğu dışarı atılır. Hem su hem de aromatikleri içeren damıtmadan elde edilen yoğuşma suyu, bir Floransa matarası’nda çökeltilir. Bu, kokulu yağların sudan kolayca ayrılmasını sağlar, çünkü yağ çıkarıldığı damıtılmış sıvının üstüne doğru çıkar ve sulu öz geride kalır. Hammaddeden kokulu bileşiklerin ve yağların bir kısmını tutan yoğuşma suyundan toplanan suya hidrosol denir ve bazen tüketici ve ticari kullanım için satılır. Bu yöntem en çok çiçekler, yapraklar ve sapları gibi taze bitkisel maddeler için kullanılır. Popüler hidrosoller gül suyu, lavanta suyu ve portakal çiçeği suyudur. Birçok bitki hidrosolünün hoş olmayan kokuları vardır ve bu nedenle satılmazlar.

Çoğu yağlar tek işlemde damıtılır. Damıtmanın tamamlanması 22 saat süren Ylang-ylang (Cananga odorata) bir istisnadır. Ylang-ylang, (damıtmanın baştan sona kesintisiz olarak yapıldığı (Ylang-Ylang "ekstra", I, II, III ve "tam" olarak birkaç derece üreterek) ayrımsal olarak damıtılır.

Kuru/yıkıcı damıtma[değiştir | kaynağı değiştir]

"Rektifikasyon" olarak da bilinir ve hammaddeler, su gibi bir taşıyıcı çözücü içermeyen damıtma cihazında doğrudan ısıtılır. Hammaddeden yüksek ısıyla salınan kokulu bileşikler, genellikle susuz piroliz'e uğrar, bu ise farklı kokulu bileşiklerin ve dolayısıyla farklı koku notalarının oluşmasına neden olur. Bu yöntem, kasıtlı olarak "yanmış" veya "kızarmış" bir kokunun istendiği fosil amber ve kokulu tahtalardan (huş katran gibi) kokulu bileşikleri elde etmede kullanılır.

Ayrıştırmayla damıtma[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir damıtma kolonu kullanılarak, bir malzemeden damıtılan farklı damıtık maddeler, nihai ürünün kokusunda oynama yapmak için seçici olarak hariç tutulabilir. Ürün daha pahalı olmasına rağmen, bu bazen bir malzemenin hoş olmayan veya istenmeyen kokularını gidermek için gerçekleştirilir ve parfümcüye bileşim süreci üzerinde daha fazla kontrol sağlar. Bu genellikle, ham maddeden ziyade halihazırda çıkarılmış olan malzeme üzerinde ikinci bir adım olarak gerçekleştirilir.

Sıkma[değiştir | kaynağı değiştir]

Sıkma, ham maddelerin preslendiği, sıkıldığı veya sıkıştırıldığı ve uçucu yağ'ların toplandığı koku çıkarma yöntemidir. Çağdaş zamanlarda, bu yöntemle elde edilen tek kokulu yağlar, narenciye familyasındaki meyve kabuklarıdır. Bu çıkarma yöntemini ekonomik yapan bu meyve kabuklarındaki çok miktarda yağ olmasıdır. Narenciye kabuğu yağları mekanik veya "soğuk preslemeyle" çıkarılır. Narenciye kabuğunda çok miktarda yağ ve hammadde yetiştirme ve hasatının az maliyeti nedeniyle narenciye-meyve yağları, bu meyvelerden çıkarılan saflaştırılmış limonenene, uygun fiyatlı doğal olarak-türetilmiş bir çözücü olduğu ölçüde diğer uçucu yağların çoğundan daha ucuzdur. Ticari narenciye endüstrisinin yan ürünleri olarak elde edilen limon veya tatlı portakal yağları en ucuz narenciye yağları arasındadır.

Sıkma, esasen damıtma'nın keşfinden önce kullanıldı ve bu, Mısır gibi kültürlerde hala geçerlidir. Geleneksel Mısır uygulaması, bitki maddesini sıkmayı ve ardından suyu dışarı çıkarmak için aylarca çölde sırsız seramik kaplara gömmeyi kapsar. Su daha küçük molekül boyutludur, bu nedenle daha büyük uçucu yağlar yokken seramik kaplardan yayılır. Tutankamon'un kaymaktaşı kaplarda mühürlenen 3000 yıl sonra kokusunu koruyan lotus yağı bu şekilde preslenmişti.

Enfleurage[değiştir | kaynağı değiştir]

Enfleurage, aromatik malzemelerin kokusunun mum veya yağa emildiği ve daha sonra sıklıkla alkol ile çıkarıldığı bir işlemdir. Enfleurage ile çıkarma, yüksek ısı yoluyla bazı kokulu bileşikler doğal yapı değişikliği nedeniyle damıtma mümkün olmadığında yaygın olarak kullanıldı. Bu teknik, hem yüksek maliyeti hem de daha verimli ve etkili çıkarma yöntemlerinin varlığından dolayı modern endüstride yaygın olarak kullanılmamaktadır.