İçeriğe atla

Dağınık disk

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Uzak küçük gezegen türleri
Eris (ortada),bilinen en büyük dağınık disk nesnesi ve uydusu Dysnomia (solda)


Dağınık disk veya saçılmış disk, geniş Neptün ötesi cisimler ailesinin bir alt kümesi olarak genel itibariyle buzlu küçük Güneş Sistemi cismi popülasyonuna sahip olan Güneş Sistemi'ndeki uzak bir çöküntü çemberidir. Dağınık disk cisimleri (SDO'lar-Scatterd Disk Objects) 0,8'e kadar değişen yörünge dışmerkezliklerine, 40°'ye kadar yüksek eğimlere ve 30 astronomik birim (4,5×109 km; 2,8×109 mi) daha büyük günberi mesafelerine sahiptir. Bu aşırı yörüngelerin gaz devleri tarafından kütleçekimsel “saçılmanın” bir sonucu olduğu düşünülmektedir ve bu nesneler Neptün tarafından tedirgin edilmeye devam etmektedir.

En yakın saçılmış disk nesneleri Güneş'e yaklaşık 30-35 AU mesafeye yaklaşsa da, yörüngeleri 100 AU'nun çok ötesine uzanabilir. Bu da saçılmış cisimleri Güneş Sistemi'ndeki en soğuk ve en uzak cisimler arasına sokar.[1] Dağınık diskin en iç kısmı, geleneksel olarak Kuiper kuşağı olarak adlandırılan yörüngedeki nesnelerin simit biçimli bir bölgesiyle örtüşür,[2] ancak dış sınırları Güneş'ten çok daha uzağa ve ekliptiğin üstünde ve altında Kuiper kuşağından daha uzağa ulaşır.[a]

Kararsız doğası nedeniyle gökbilimciler artık Güneş Sistemi'ndeki periyodik kuyruklu yıldızların çoğunun çıkış yerinin dağınık disk olduğunu, Jüpiter ve Neptün arasındaki buzlu cisimlerden oluşan centaurların ise bir cismin diskten iç Güneş Sistemi'ne göçünde bir ara aşama olduğunu düşünmektedir.[4] Nihayetinde, dev gezegenlerden gelen tedirginlikler bu tür cisimleri Güneş'e doğru göndererek periyodik kuyruklu yıldızlara dönüştürür. Var olduğu iddia edilen Oort bulutundaki birçok nesnenin de dağılmış diskten kaynaklandığı düşünülmektedir. Ayrık cisimler dağınık disk cisimlerinden keskin bir şekilde ayrılmazlar ve Sedna gibi bazılarının bazen bu gruba dahil edilebileceği düşünülmüştür.

Keşfi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız: Kuiper Kuşağı

Geleneksel olarak Güneş Sistemi'ndeki nesneleri tespit etmek için astronomide ışıldama karşılaştırıcısı gibi cihazlar kullanılmaktaydı, zira bu nesneler iki pozlama arasında hareket ediyor, bu da fotoğraf plakalarının veya filmlerin pozlanması ve banyo edilmesi gibi zaman alıcı adımları gerektiriyordu; ardından insanlar olası nesneleri manuel olarak tespit etmek için ışıldama karşılaştırıcısı kullanmaktaydı. 1980'lerde teleskoplarda CCD tabanlı kameraların kullanılması, daha sonra kolayca dijitalleştirilebilen ve aktarılabilen elektronik görüntülerin doğrudan oluşturulabilmesini mümkün kıldı. CCD filmden daha fazla ışık yakaladığından (gelen ışığın %10'una karşılık yaklaşık %90'ı) ve yanıp sönme işlemi artık ayarlanabilir bir bilgisayar ekranında gerçekleştirilebildiğinden, araştırmalardan daha yüksek verim alınabiliyordu. Bunun sonucunda bir keşif yağmuru yaşandı ve 1992-2006 yılları arasında 1000'den fazla Neptün ötesi cisim tespit edildi.[5]

Bu şekilde tanınan ilk dağınık disk cismi (SDO) 1996 TL66'dır ve ilk olarak 1996 yılında Hawaii'deki Mauna Kea'da bulunan astronomlar tarafından saptanmıştır.[6][7] Aynı araştırma tarafından 1999 yılında üç tane daha cisim tanımlanmıştır: bunlar 1999 CV118, 1999 CY118 ve 1999 CF119'dur.[8] Günümüzde SDO olarak sınıflandırılan ve keşfedilen ilk nesne 1995 yılında Spacewatch tarafından saptanan 1995 TL8'dir.[9]

2024 yılı itibariyle, Gǃkúnǁʼhòmdímà (Schwamb, Brown ve Rabinowitz tarafından keşfedilmiştir), Gonggong (Schwamb, Brown ve Rabinowitz)[10] 2002 TC302 (NEAT), Eris (Brown, Trujillo ve Rabinowitz)[11], Sedna (Brown, Trujillo ve Rabinowitz)[12] ve 474640 Alicanto (Deep Ecliptic Survey)[13] dahil olmak üzere centaurlar ile birlikte 1600'den fazla SDO tanımlanmıştır.[14] Kuiper kuşağındaki ve dağınık diskteki cisimlerin sayılarının kabaca eşit olduğu varsayılsa da, daha uzak olmaları nedeniyle gözlemsel yanlılık, bugüne kadar çok daha az SDO'nun gözlemlendiği anlamına gelmektedir.[15]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Literatürde “dağınık disk” ve “Kuiper kuşağı” ifadelerinin kullanımı tutarsızdır. Bazıları için bunlar farklı popülasyonlardır; diğerleri için ise dağınık disk Kuiper kuşağının bir parçasıdır. Hatta yazarlar tek bir yayında bu iki kullanım arasında geçiş yapabilmektedir. Bu makalede, dağınık disk Kuiper kuşağından ayrı bir popülasyon olarak ele alınmıştır. [3]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Imagine the Universe!". imagine.gsfc.nasa.gov. Erişim tarihi: 6 Haziran 2024. 
  2. ^ Morbidelli, Alessandro (2005). "Origin and dynamical evolution of comets and their reservoirs". arXiv:astro-ph/0512256 $2. 
  3. ^ McFadden, Weissman, & Johnson (2007). Encyclopedia of the Solar System, footnote p. 584
  4. ^ Horner, J.; Evans, N. W.; Bailey, Mark E. (2004). "Simulations of the Population of Centaurs I: The Bulk Statistics". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 354 (3): 798. arXiv:astro-ph/0407400 $2. Bibcode:2004MNRAS.354..798H. doi:10.1111/j.1365-2966.2004.08240.x. 
  5. ^ Sheppard, Scott S. (October 16–18, 2005). "Small Bodies in the Outer Solar System" (PDF). New Horizons in Astronomy: Frank N. Bash Symposium 2005. Austin, Texas: Astronomical Society of the Pacific. ss. 3-14. ISBN 1-58381-220-2. 12 Ekim 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2008. 
  6. ^ Luu, Jane X.; Marsden, Brian G.; Jewitt, David C. (5 Haziran 1997). "A new dynamical class of object in the outer Solar System" (PDF). Nature. 387 (6633): 573-575. Bibcode:1997Natur.387..573L. doi:10.1038/42413. 12 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2008. 
  7. ^ Davies, John Keith (2001). Beyond Pluto: Exploring the Outer Limits of the Solar System. Cambridge University Press. s. 111. ISBN 978-0-521-80019-8. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2008. 
  8. ^ Jewitt, David C. (Ağustos 2009). "Scattered Kuiper Belt Objects (SKBOs)". Institute for Astronomy. Erişim tarihi: 23 Ocak 2010. 
  9. ^ Schmadel, Lutz D. (2003); Dictionary of Minor Planet Names (5th rev. and enlarged ed. edition). Berlin: Springer. Page 925 (Appendix 10). Also see McFadden, Lucy-Ann; Weissman, Paul & Johnson, Torrence (1999). Encyclopedia of the Solar System. San Diego: Academic Press. Page 218.
  10. ^ Schwamb, M. E.; Brown, Michael E.; Rabinowitz, Davdi; Marsden, Brian G. (2008). "2007 UK126". Minor Planet Electronic Circ. 2008-D38: 38. Bibcode:2008MPEC....D...38S. 
  11. ^ Staff (1 Mayıs 2007). "Discovery Circumstances: Numbered Minor Planets". Minor Planet Center. Erişim tarihi: 25 Ekim 2010. 
  12. ^ "Discovery Circumstances: Numbered Minor Planets (90001)-(95000)". Minor Planet Center. Erişim tarihi: 25 Ekim 2010. 
  13. ^ Marc W. Buie (8 Kasım 2007). "Orbit Fit and Astrometric record for 04VN112". SwRI (Space Science Department). 18 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2008. 
  14. ^ "List Of Centaurs and Scattered-Disk Objects". minorplanetcenter.net. Erişim tarihi: 6 Haziran 2024. 
  15. ^ Levison, Harold F.; Donnes, Luke (2007). "Comet Populations and Cometary Dynamics". Adams McFadden, Lucy Ann; Weissman, Paul Robert; Johnson, Torrence V. (Ed.). Encyclopedia of the Solar System (2nd bas.). Amsterdam; Boston: Academic Press. ss. 575-588. ISBN 978-0-12-088589-3. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dağınık_disk&oldid=33044843" sayfasından alınmıştır