Dijital kültürel kaydın korunması

Kültür; Toplumun sadece kendisine ait olan maddi ve manevi birikimlerin tamamıdır. Kültürel miras ise geçmiş toplumların ardında bıraktığı halen korunmakta olan ve yararlanılması için gelecek kuşaklara bırakılan fiziksel eserler ve somut olmayan özelliklerdir. Dijital kültür dediğimizde ise tüm bu kültür mirasının, teknolojinin gelişimine ve internetin hayatımıza girmesine bağlı olarak elektronik ortamda belgelenmesi veya halihazırda dijital ortamda yaratılması durumudur. İçinde bulunduğumuz bilgi çağının bir gerekliliği olarak da bilgiye kolay ulaşma isteği kültürel mirasın dijital ortama aktarılmasına ve dijital mirasın oluşmasına olanak sağlamıştır. Her geçen gün daha fazla sayıda dijital format üretilmekte ve kaydedilmektedir. Dijital formatlarda üretilmiş metinler, e-kitaplar, Web sayfaları, çevrimiçi veri tabanları, çizimler, fotoğraflar, görseller, hareketli görüntüler, üç boyutlu görüntüler, ses kayıtları vb. formattaki her türlü materyal tarihi ve kültürel birer belge ve dünya kültürel mirasının bir parçası olarak kabul edilmektedir.

Kültürel kaydın korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması görevini günümüze kadar bellek kurumları üstlenmiştir. Bu bağlamda kültürel kaydın korunması geleneksel anlamda (fiziksel ortamdaki yazılı ve basılı belgeler) bellek kurumları (kütüphane, arşiv, müze vd.) tarafından sağlanıyordu ve kültürel kaydın korunması bu bellek kurumlarının da korunmasından geçiyordu. Bu kayıtlar zamanla ulusal ve toplumsal sınırlarını aşarak tüm insanlığın belleğini oluşturmuştur, buna neden olan en önemli sebeplerden biri ise bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişmesi ile birlikte belleğin farklı dijital ortamlarda çoğaltılabilmesi ve bilginin herkes tarafından ulaşılabilir olmasıdır. Dijital ortama aktarılan ya da dijital ortamda yaratılmış belleği değişiklik yapmadan, kasten veya yanlışlıkla belleği silmeden gelecek nesillere taşımak bellek kurumları için hatırı sayılır şekilde önem taşımaktadır.

Günümüzde ise bellek kurumları da çağın gerekliliğine ayak uydurarak giderek dijitalleşmiştir. Dijital ortamdaki kayıtları korumak geleneksel formattaki bilgileri korumaktan daha zordur. Geleneksel yöntemle sadece fiziksel olarak korunan formatın dijitale yansıtılmış halinde fiziksel olarak korunması (dijital kayıtların bulunduğu mekan, bilgisayarlar, ağlar vs.) bir şey ifade etmez. Geleneksel olarak bellek kurumlarında kültürel kaydın korunması bize uzun vadede erişim özelliğini sağlar fakat dijitalde durum daha farklıdır, dijitale aktarılmış kültürel kaydın ömrü kısadır (teknolojik eskime) bu nedenle kaydın aşamalarında koruma ve uzun vadede erişimi sağlamak için eskiyen dijital ortamı güncellemek ve yeni bir ortama aktarmak gerekmektedir. Bir diğer nokta ise fiziksel ortamda bulunan kaynakların birden fazla kopyası ya da farklı basımı olma durumudur bu yüzden asıl kaynak üzerinde değişiklik yapmak için bütün kopyalar üzerinde değişiklik yapmayı gerektirir. Dijital ortamdaki kaynaklara erişim ise daha merkezidir, merkezi bir komut ile dijital ortamdaki kültürel kaydın değişmesi fiziksel ortamın aksine daha kolaydır.

• Kültürel bellek kurumları korumak ve gelecek nesillere aktarmakla yükümlü oldukları belgeler üzerinde değişiklik yapamazlar.
• Bazı belgeler yanlış bilgiler içerse bile bu belgelerin hiç var olmadığı, yayımlanmadığı izlenimi verilmesi yanlıştır. Kültürel bellek kurumları bir toplumun belleğini oluşturan kültürel kaydı “olduğu gibi”, yani değiştirmeden, silmeden ve bazı belgeleri seçici davranarak “yok saymadan” korumak ve gelecek kuşaklara kültürel miras olarak aktarmak zorundadır.
• Gizli veya geçici olarak erişilemeyen dijital belgeler kültürel kaydın bir parçasıdır. Bu bağlamda bu belgeler de arşivlenmeli ve korunmalıdır. Karşıt bir düşünce ile hareket geçmişi silmek anlamına gelir.
• Yanlış ve sahte belgeler de dijital kültürel kaydın bir parçasıdır çünkü bellek kurumlarımızda da geçmişten günümüze bu belgelere yanlış, sahte veya doğru bakılmaksızın bir arada korunmuşlardır bu yüzden dijital ortamda da kültürel bellek kurumları yanlış ya da sahte içeriği ayırmadan korumak ve gelecek nesillere aktarmak zorundadır.

Dijital mirasın korunması için UNESCO sözleşmesi ekindeki belgede, koruma stratejileri hakkında iyi bir genel değerlendirme mevcuttur. Dijital ortamdaki kültürel kaydın korunması için farklı stratejiler vardır. Bunlar; göç, öykünme, verilerin kopyalanması, yenileme, teknoloji koruma, dijital arkeoloji, analog yedekleme, normalleştirme yöntemleridir.

1. Öykünme; Eski nesil bilgisayar sistemleri taklit edilerek donanım ve yazılımın eskimesini önlemek amaçlanır.
2. Göç; Mevcutta üzerinde bulunduğu teknolojiden daha istikrarlı ve yeni donanım ya da yazılımlara aktarılması veya dönüştürülmesi ile gerçekleşir. Her göç işlemi gerçekleşirken bazı riskleri de yanında getirir.
3. Verilerin kopyalanması; Dijital obje ve bilgilerin birer tam kopyasının oluşturulması ile olur. Uzun dönemli koruma sağlamaz.
4. Yenileme; Aynı özelliğe sahip ortamın yenilmesidir.
5. Teknolojik koruma; İşletim sistemleri, orijinal uygulama yazılımları, sürücüler gibi, sistemlerin çalıştığı teknik çevrenin korunmasını amaçlamaktadır.
6. Dijital Arkeoloji ; Zarar görmüş veya eskimiş donanım ve yazılımlardaki bilgileri kurtarmak amacıyla uygulanan bir stratejidir. Özel teknikler kullanılarak fiziksel olarak zarar görmüş veya artık kullanılmayan ortamlardaki içerik bilgilerini tekrar kullanılır formatlara ve ortamlara taşınması amaçlanmaktadır.
7. Analog Yedekleme; Mevcut dijital bilgileri analog formatlara çevirerek kopyalarının saklanması işlemidir. Örneğin dijital fotoğrafların bir kopyasının mikrofilme alınması gibi. Analog kopyalama dijital ortamda bulunan bilgilerin ya da formların kaybolma veya eskime riskinin çok yüksek olduğu durumlarda kullanılmaktadır.
8. Normalleştirme; Dijital objelerin ve bilgilerin formatları ne olursa olsun (görsel, metin, video, vb.) arşiv için önceden tanımlanmış tek bir standart formata çevrilmesi işlemidir.