Bilgi arama davranışları

İnsan hayatının her döneminde çevresiyle bir şekilde iletişim halindedir.  Bunu, bilgilenmek, bilgiye ihtiyaç duymak, bilgiyi yönetmek gibi birçok nedenlerle yapar. Bilgi arama davranışı ise insanın ihtiyaç duyduğu her türlü bilginin karşılanması ve bu amaçla yürütülen etkinlikler demektir. Diğer bir şekilde bilgi arama; bilgi gereksinimimizi belirlemek, arama yöntemine karar vermek, uygulamak ve en uygun bilgiyi seçmektir. Arama, belirleme, sorunu çözme gibi stratejileri geliştirirken kaynak kullanımına dikkat etmek, güvenilirliğini sorgulamak gerekir. “Bilgi gereksinimi insanın zihinsel gereksinimlerinden biridir. Bilgi gereksinimi sonuçta bilgi arama davranışını ortaya çıkarmakta ve bu iki kavram birbirini tamamlamaktadır. Bilgi gereksinimi ve bilgi arama davranışı pek çok faktörden etkilenmektedir.” Buna dayanarak bilgi arama davranışlarının temelinde bilgi gereksinimi yatıyor diyebiliriz. 

Literatürde bilgi arama davranışları

Literatürümüzde bu terim (information seeking behavior) 1950 yılından itibaren kullanılmaya başlandı. Kullanıcıların bilgiye duydukları ihtiyaçları bugün, kütüphanecilerin insan ilişkileri, sosyolojik ve toplumsal disiplinlerde bilgi arama modellerini de kullanarak bilgi arama davranışını araştırmaya yöneltmiştir. Bu terimi kullanıcının bilgi kaynaklarını kullanarak bilgiye ulaşmasını ve bilgi ihtiyaçlarını karşılamasını içeren amacına yönelik yapılan işlemler olarak görebiliriz. Bilgi arama davranışını bilgiye erişmek için yapılan her türlü etkileşim sağlayan olay olarak tanımlamak mümkündür. Web’de tarama yapmayı ve kütüphanede katalog yardımıyla hangi kitabın seçileceğini belirlemeyi bu davranışlara örnek olarak verebiliriz. Araştırmacılar birçok düzensiz ve karışık bilgi içerisinde gereksinim duydukları bilginin türü, niteliği, maliyeti gibi konularda zorlanmaktadır. Bu karışıklığın içinde araştırmacılar doğru ve güvenilir bilgiye ancak bilgi arama davranışıyla erişebilir. “Her birey bilgi edinme bir takım eylemler yapmakta ve farklı davranışlar sergileyebilmektedir. Bilgi arama sürecinde yaşanan farklı türdeki bu davranışlar, kısaca bilgi arama davranışı olarak adlandırılmaktadır.”

Bilgi gereksinimi ve bilgi arama davranışı arasındaki ilişki

Bilgi gereksinimleri ve bilgi arama davranışları köken olarak farklı olsalar da birbiriyle ilişkili ve bütünleyici kavramlardır. Bilgi arama davranışının temelinde bilgiye duyulan gereksinim olduğu gibi gereksinim sonucu elde edilen bilginin farklı cinste yeni bilgileri de olabilir. Bu nedenle bilgi gereksinimi ve bilgi arama davranışı için iç içe geçmiş ve çoğu zaman bütünleyici kavramlardır diyebiliriz. Bilgi arama ise bilgi gereksiniminden kaynaklanan bilgiye ihtiyaç duyulması, kullanıcıların bilgisini ve bilgi arama becerilerini içeren bir süreçtir. Bilgi arama davranışı ise çoğu zaman bilgi arama modellerini kullanarak bilgiyi elde etme, düzenleme ve geliştirmeye yönelik bilginin kaynağını bulma şeklidir. Bilgi arama davranışı, merak edilen konu hakkında yetersiz bilgi birikiminden dolayı çıkan bir davranıştır. Bu bağlamda bilgi arama davranışı, “Farkına varılan bir bilgi gereksiniminin karşılanmasıyla ilgili dürtünün yerine getirilmesi için yürütülen bireysel bir etkinlik”, bilgi arama ise  “Bilgi kaynakları arasından, gereksinimlere en uygun olan bilgiyi tanımlama ve seçme işlemi” olarak tanımlanmaktadır. Kullanıcı kendini geliştirme, bilgisini genişletme gibi amaçlarla bilgiye ihtiyaç duyar ve bilgi arama davranışı yardımıyla bu gereksinimini gidermeye çalışır. Bilgi arama davranışı insanın özünde olan doğal olarak hayatın her anında kullandığı bir davranıştır. Bu nedenle bilgi gereksiniminin karşılanmasının yanı sıra bakış açısını, mevcut bilgisini artırması gibi konularda da etkilenir.

Bilgi arama modelleri

Bilgi arama davranışı, bilgi arama gereksinimiyle başlayan ve bilgi arama modelleriyle devam eden bir süreçtir. Modellerin özünde belirlenen konuya yönelik düşünme ve harekete geçme eylemi yatar. Bilgi arama modelleri, belirlenen konunun araştırılma aşamasında daha zengin bir sonuca ulaşmamıza yardım eder. Bilgi arama modelleri çeşitli unsurlardan etkilenebilir. Modeller, gereksinime göre şekillenebildiğinden dolayı bilgi kaynakları çeşitlilik gösterebilir. Sosyal ortamda etkileşimde bulunulan insanların eğitim düzeyi ve başvurulan uzmanın yönlendirme becerisi de bunda etkilidir. Bilgi arama davranışında modellerin doğru zamanda ve yerinde kullanılması olumlu sonuçlar için önemlidir. Kullanıcı bilgi arama modellerinden yararlanarak olumlu veya olumsuz bir sonuca ulaşabilir. 

Bilgi arama davranışlarını etkileyen unsurlar

Bilgi arama davranışı birçok faktörden etkilenmektedir. Bunlar sosyolojik, ekonomik, kültürel ve özellikle teknolojik olabilmektedir. Özellikle bilişim sektöründe yaşanan gelişmeler kullanıcıların bilgi arama davranışlarını ve bilgiye erişim yollarını etkilemiştir. Buna bağlı olarak, araştırmacıların bilgi gereksinimleri ve alanları farklı olduğu gibi değişik alanlarda çalışan araştırmacıların davranışları da farklı olabilir. “Bilgi arama davranışını etkileyen faktörler üç ana grupta toplanmaktadır. Bunlardan ilki, bilgi kaynağı ve bilgiye erişimle ilgili (bilgiye erişilebilirlik, bilginin kalitesi, güvenilirliği, güncelliği, tam olması vb.) faktörlerin oluşturduğu gruptur. İkinci gruba giren faktörler bireyin içinde bulunduğu çevre, politik ve ekonomik yapıdır. Kişisel özelliklerse üçüncü grup faktörü oluşturmaktadır” Bundan yola çıkarak diyebiliriz ki, kullanıcının toplumsal yapısı, ırk ve sosyolojik özellikleri, ekonomik durum, bireysel özellikleri ve deneyimleri bilgi arama davranışını etkilemektedir. Araştırmacıların bilgi düzeyleri ve becerileri bilgi arama davranışını etkilemektedir. Örneğin bilişsel olarak düşündüğümüzde, bu durum kullanıcıların bilgisayar kullanma düzeylerine göre sonuçlara ulaşma ve sorunları çözme becerileri etkilenmektedir. Tıp alanında bir araştırma yapan araştırmacı kanıta dayalı, sentezlenmiş, istatistiksel olarak güvenli, kısa ve amaca yönelik bilgiler içeren kaynakları kullanır. Bir başka alan olan Tarihte ise “Talja ve Maula (2003, s. 681), tarihçilerin, bir konudaki kitaptan ilişkili kaynakların künyesine, oradan da çevrimiçi kataloglar yardımıyla kaynağın kendisine ulaştıklarını ifade eder.”

“Anderson (2004, s. 89), tarihçilerin bilgi arama davranışlarını, “ basılı ve elektronik kaynakların ve resmi olmayan bilgi kanallarının kullanılmasının birleştirilmesi ” olarak tanımlar. “ Gazeteciler ise, gazetenin özelliklerine göre alanlarının yapısıyla ilgili haber türüne ve geçmişe yönelik bilgi isteğiyle bilgi kaynaklarına hızlı ve güncel olarak ulaşmak istemektedirler. Bir diğer unsur bilgi kaynaklarına kolay ve tam metin olarak erişebilmektir. Erişilen bilginin yetkinliği, isabetli oluşu, kesinliği de önemlidir. Bilginin bulunduğu her türlü bilgi kaynağını tarayarak bilgiye ulaşabiliriz. Kitap, dergi, internet, ansiklopedi gibi kaynaklarla bilgi arama davranışını gerçekleştirebiliriz. Kullanıcıların alanına göre çok değişik bilgi kaynakları kullanılabilir. Bilgi kaynağına erişememek bilgi aramanın başarısız olduğu anlamına gelir. Bilgiye yasaklar ve sınırlamalar olmaksızın (toplumun politik yapısından kaynaklı olabilir) erişmek bu anlamda önemlidir. Tam metin yerine bilgiye kısıtlı olarak ulaşmak da başarısızlığa neden olur. Maliyet olarak her ne kadar ücretsiz veya düşük bütçeli bilgi kaynaklarını tercih etsek de ekonomik olarak zorlayıcı kaynakların varlığı da olumsuz sonuçlara neden olmaktadır. Kullanıcının içinde yaşadığı toplumun ve siyasi baskının da etkisi önemlidir. “Bazı toplumlar bilgi fakiri (information poor) olarak tanımlanırken, bazı toplumlar bilgi zengini (information rich) olarak tanımlanmakta, buna bağlı olarak bilgi arama davranışı ve iletişim kanallarının seçimi etkilenmektedir”. Siyasi olarak da yöneticilerin yasak ve sınırlamasına maruz kalan bilgi kaynaklarına erişme sorunu yaşayabiliriz.