Gevişgetirenler

Geviş getirenler
Keseliceylan (Antidorcas marsupialis)
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Animalia (Hayvanlar) Şube: Chordata (Kordalılar) Sınıf: Mammalia (Memeliler) Takım: Artiodactyla (Çift toynaklılar) Alt takım: Ruminantia (Gevişgetirenler) Scopoli, 1777
familyalar
Cüce geyikgiller (Tragulidae) Alınında silahlılar (Pecora) Zürafagiller (Giraffidae) Misk geyiğigiller (Moschidae) Amerikan antilobu (Antilocapridae) Geyikgiller (Cervidae) Boynuzlugiller (Bovidae)

Bir dana'nın midesi: m - Yemek borusunun çıkışı, v - İşkembe, n - Börkenek, b - Kırkbayır, l - Şirden, t - Bağırsağın başlangıcı

Gevişgetirenler (Ruminantia), çift toynaklılar (Artiodactyla) takımı içinde bir alt takım.

Bu alt takıma ait otobur hayvanların sahip oldukları çok odalı mideleri mikrobiyolojik bir sindirim yöntemini mümkün kılar. Bu iyi gelişmiş sindirim sistemleri ile, çoğu diğer memelilerin tek bir odadan oluşan mideleri ile sindiremedikleri maddeleri bile (örneğin selüloz) değerlendirebilirler.

Adlarını veren özellikleri, çoktan yutmuş ve az sindirmiş oldukları maddeleri dinlenirken tekrar ağızlarına getirip tekrar çiğnemelerinden kaynaklanmaktadır. Buna geviş getirmek denir. Sonra bu tekrar çiğnenip yutulan maddeler asıl sindirime bırakılır.

Mide yapısı

Geviş getirenlerin mideleri çoğunlukla dört odadan oluşur:

• Şirden (Abomasum) tek mideli memelilerin midesi gibidir.

Bu mideye giden yolda yemek borusunun bölümleri olan:

• İşkembe (Rumen)
• Börkenek (Retikulum) ve
• Kırkbayır (Omasus) bulunur.

Ayrıca işkembenin daha küçük bir ön odası vardır ki bu da ayrı bir mide olarak sayılırsa, midelerin sayısı beşe yükselir. Bazen işkembe'nin ve börkeneğin birbirlerine benzeyen görevlerinden dolayı birlikte tek bir bilimsel ad altında Reticulorumen olarak adlandırıldığına da rastlayabiliriz.

Geviş getiren hayvanlar, otlanma anında bitkisel besinlerini ancak kabaca çiğner ve yutarlar. Bu yuttukları maddeler işkembeye gider. İşkembe ve diğer ön midelerinde çok sayıda bakteriler, protozoonlar ve maya mantarları gibi mikroorganizmalar vardır. Yutulan maddeler bu mikroorganizmalar ile iyice karışır.

Bu mikroorganizmalar çoğu karbonhidratları işkembe duvarının alabildiği maddelere çevirebilirler. Fermentasyon denilen bu olayda çoğu diğer memelilerin sindiremedikleri bazı maddeler bile sindirilip enerji kaynağı olarak değerlendirilebilir (örneğin selüloz). Bu fermentasyonda meydana gelen gazlar börkeneğin içinde birikir ve ağız yoluyla dışarıya çıkar (garklamak).

Yutulan maddeler sonra daha çok parçalanmaları ve karışmaları için işkembe ile börkenek arasında ileriye geriye verilir. Bu işlem de tamamlandıktan sonra bu hafif sindirilmiş maddeler börkenek ve işkembenin ön odasının kontraksiyonları ve yemek borusunun geriye doğru peristaltik hareketleri ile, küçük porsiyonlar halinde tekrar ağıza doğru taşınır. Ağızda maddeler geviş getirilerek daha çok parçalanır ve tekrar yutulur.

Börkeneğin küçük ve büyük parçacıkları ayırabilen bir fonksiyonu vardır. Büyük ve kaba parçaları daima geri tutar ve ince parçaları kırkbayıra aktarır. Kırkbayır bu ince parçaları ezerek içindeki sıvıyı çıkarır. Bu şekilde katılaşan maddeler şirden'e ulaşır. Şirden'in içinde asidin büyük bir kısmı notralize edilir. Maddede bulunan mikroorganizmaların içinde ki proteinler ve yağlar ince bağırsakda çıkarılır.

Besinler bu kadar uzun süre midede tutulduğu, sürekli karıştırılıp katılaştırıldığı için geviş getirenlerin midelerinde 'bezoar' taşları oluşur. Bu mide taşları, yutulmuş olan kıl ve bitki ipliklerinin zamanla birikip, yapışıp, sertleşmesi ile meydana gelir.

Sınıflandırma

Geviş getirenler iki gruba ayrılabilir:

• Cüce geyikgiller (Tragulidae) en ilkel grubtur. Midelerinde kırkbayır bölümü eksiktir.
• Alınında silahlılar (Pecora) daima yukarıda tarif ettiğimiz dört bölümlü mide yapısına sahiplerdir. İsimlerini veren ortak özellikleri, alınlarında daima boynuzları bulunduğundan kaynaklanmaktadır. Beş familyaya ayrılırlar:
  • Zürafagiller (Giraffidae)
  • Misk geyiğigiller (Moschidae)
  • Amerikan antilobu (Antilocapridae)
  • Geyikgiller (Cervidae)
  • Atgiller (Qadirae)
  • Boynuzlugiller (Bovidae)

Bu takımın dışında benzer bir sindirime sahip olan memeliler

Geviş getirenler alt takımından bağımsız bir şekilde, bazı diğer memelilerde de benzeri çok odalı mideler ve sindirim sistemleri gelişmişdir: devegiller, dev kızıl kangurular ve colobinae alt familyasına ait maymunlar.

Kangurular, colobinae maymunları, atgiller ve tavşanlar da geviş getirenler gibi mikroorganizma yardımı ile selülozu sindirebilirler. Ancak sadece bu canlılar selülozun sindirimi kalın bağırsağın içinde gerçekleşir, ve bu yüzden mikrobiyotik proteinler değerlendirilmeleri için ikinci kez sindirim yolunu kat etmeleri gerekir (Caecotrophie). Atgiller yilin ilk uc ayinda gevis getirirken (Ocak, Subat, Mart) takip eden uc ay icinde biraz gevis getirir (Nisan, Mayis, Haziran), yilin son alti ayini ise biraz gevis getirip biraz getirmeyerek, yer yer cok gevis getirerek gecirirler. Bu, atin psikolojisiyle ve son yemis oldugu besinlerle ilgilidir. Yapilan arastirmalar cok et yiyen atlarin cok fazla gevis getirmedigini gostermistir. Ayrica atin ne kadar sure anne sutuyle beslenmis oldugu da gevis miktarini belirleyen onemli degiskenlerdendir. Gevis getiren atlarin getirmeyenlere gore daha enerjik, daha mutlu ve sahiplerine daha saygili olduklari bilinen bir gercektir. Sadece gevis getiren atlarin yasadigi Kanada'nin Quebec eyaleti 1978 yilinda gevis getirmeyen atlarin eyalete girmesine yasak getirmistir. Benzeri yasaklar Avrupa Birligi tarafindan da getirilmek istenilmekte, fakat birlik uyesi Slovenya'nin vetosuyla karsilasmaktadir. Bu ulkede gevis getiren at bulunmamaktadir. Ulkemizde ise gevis getiren atlar azinlikta, getirmeyenler cogunluktadir. Gevis getirmeyen atlar zaman zaman psikoterapiyle gevis getirmeye zorlanabilmektedir.

Dış bağlantılar

• TUBİAK sitesinde geviş getirenler

Vikitür'de Ruminantia ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.