Lazca

Şablon:Bilgi Kutusu Dil Lazca (Lazca: Lazuri / ლაზური), Türkiye'nin Doğu Karadeniz kıyı şeridinde Rize ilinin Pazar ilçesinde bulunan Melyat Deresi'nden itibaren ve Gürcistan'ın Türkiye' ile paylaştığı Batumdaki Sarp köyüne dek yaşayan Laz halkı tarafından konuşulan ve eski Kolhis dilinin devamı olduğu sanılan, Zanik bir Kafkas dilidir.

Coğrafi dağılım

Laz halkının otoktan olarak yaşadığı Hopa (Xopa), Borçka (sadece 3 köyde), Arhavi (Arǩabi) , Ardeşen (Art'aşeni), Fındıklı (Viǯe), Pazar (Atina) ilçelerinin yanısıra 1877-78 Osmanlı -Rus savaşı (93 harbi) ertesinde göç edilen Marmara bölgesinde Akçakoca, Sapanca, Yalova, Maşukiye, Karamürsel, Gölcük, Düzce, İzmit kentlerine bağlı bazı köylerde de konuşulmaktadır.

Bunun yanısıra Gürcistan’ın Batum kentinin 5 köyünde ve şehir merkezinde, Osmanlı ve Sovyetler Birliği’nin sürgün politikaları neticesinde Lazların sürgüne gittiği; Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Yunanistan, Estonya gibi ülkelerde sağ kalan ve aslını korumayı başarabilen Lazlar tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.Maddî sebepler sonucu göçedilen; Almanya, Hollanda, Fransa gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan Lazlarca da konuşulmaktadır..

Sınıflandırma

Lazca; Kafkas dilleri ailesinden olup, Gürcüce, Megrelce ve Svanca ile birlikte Güney Kafkas dilleri koluna ait bir dildir. Bazı dil bilimciler birbirine çok yakın olan Megrelce ve Lazca'yı, Zan dili ya da Kolhis ya da Zan dili olarak tanımlamaktadırlar.Bu iki dili konuşan insanlar arasında karşılıklı anlaşma mümkündür.

Tüm Kafkas dilleri gibi Lazca bol miktarda sessiz harfe (consonant) sahip olup, diğer Güney Kafkas dillerinde bulunmayan /f/, /y/ ve /h/ gibi sessizleri ve Hopa ve Borçka (Çxala) dialektinde kullanılan uvular (küçük dil) sessizi (consonat) /q/ harfini de barındırdığından ait olduğu dil ailesinin, consonant sayısı bakımımdan en zengin dilidir. Lazca özellikle büyük kentlere göçen genç nüfusun hızlı asimilasyonu sonucu yok olmak üzeredir.

Tarihçe

Abhazya'da Lazca olarak basılmış bir Lazca gazete "Mç'it'a Murutsxi(Kızıl Yıldız)"

20.yüzyıla kadar Lazlar ve Megreller bağlı bulundukları ülkeler doğrultusunda; Kiril, Gürcü ve Arap alfabelerini kullanılmışlardır. Lazların M.Ö. 6-7 yy ve sonrasında Helen kolonizasyonu ile başlayan Laz-Yunan ticari ve kültürel ilişki döneminde Yunanca yazı yazdıkları, tapınaklarına Yunanca harflerle yazılar yazdıklarını biliyoruz.Hatta Lazların Kudüs’te kendilerine ait bir kiliselerinin olduğunu, Lazca yazılmış İncillerinin olduğunu da biliyoruz.Yunan kaynaklarına göre Kolhis'de, bugünkü Poti çevresinde bir retorik eğitim merkezi bulunuyordu. Bu merkezde aynı zamanda felsefe dersleri de veriliyordu ve kolonicilerin çocukları olan Yunan öğrenciler de devam ediyordu buraya.Ve bu merkezde Kolhisçe yani Lazca ve Megrelce'nin ayrılmamış versiyonunda ve Eski Yunanca dil eğitimi veriliyordu.Alman araştırmacı Rosen tarafından 1843 te yayınlanmış çalışması Lazca üzerine yapılmış ilk bilimsel çalışmalardan birisidir.

Yakın tarihte ilk Lazca çalışmalarını, İlk Lazca grameri yazan Rus filolog Niko Marr'a göre , Hopalı Faik Efendi’nin başlattmıştır.1920’lerde İskenderi Ǯit'aşi(ისენდერი წიტაში) Sohum’da direktörlüğünü yaptığı Laz okullarında "Alboni" adlı alfabeyle kendisine ait "OǨİTXUŞİ SUPARA"(Okuma Kitabı) adlı ders kitapıyla Lazca eğitim verdi.Sonra yine Abhazya’da MÇİTA MURU3Xİ (Kızıl Yıldız) gazetesi yayımlanıp, Lazca tiyatro eserleri sergilendi, Lazca broşürler basıldı.1930’larda Atatürk’ün aracılığı ile Türkiye’ye getirilen Fransız dilbilimci Prof. Georges Dumézil de Arhavili Lazlar arasından derlediği masalları “Contes Lazes” ismini verdiği kitabta Paris’te yayımladı.

İlk defa 1984’te Almanya’da edebiyat öğretmeni Fahri Kahraman’ın alfabesi Laz alfabesi olarak kabul gördü. Alfabe Latin kökenliydi.Mevcut Türk alfabesine Lazca sesler eklenerek yeni alfabe oluşturuldu.1991’te Osman Tamtruli’ye ait "NANA NENA" isimli Lazca ders kitabı Almanya’da yayımlandı.1992'te Lazuri Ambarepe(Lazca Haberler) isimli bir dergi yine Almanya’da yayına başladı. Ardından "PARPALİ (kelebek)" dergisi geldi. Ardından alfabe OGNİ SK'ANİ NENA isimli Türkiyeli Lazlar’a ait ilk Lazca dergiyle Türkiye’de kullanıldı.Ve MJORA ve SİMA gibi Lazca dergiler bu alfabe ile birkaç sayı çıktılar.Günümüzde kabul gören alfabe budur.Lazca'nın yakın bir zamana kadar hiç yazılamamış olmasından dolayı standart bir yazım dili oluşturulamamıştır.

Alfabe (Alboni)

Ana madde: Laz alfabesi

1984 yılında Fahri Kahraman'ın, 1920-30'lu yıllarda Abhazya SSC'de kullanılan Laz Alfabesi temelli alfabesi Laz dilinin günümüzde yazımı için kullanılan alfabedir.

A

B

C

Ç

Ç'

D

E

F

G

Ğ

H

X

I

J

K

Ǩ

Q

L

M

N

O

P

P'

R

S

Ş

T

Ť

U

V

Y

Z

Ž

Ʒ

Ǯ

a

b

c

ç

ç'

d

e

f

g

ğ

h

x

i

j

k

ǩ

q

l

m

n

o

p

p'

r

s

ş

t

t'

u

v

y

z

ž

ʒ

ǯ

Lazca'da "X" ve "Q" ünsüzü sadece Hopa, Batum ve Borçka'da kullanılır.

Okunuş Kuralları

Laz alfabesinde yer alan bazı harfler (a, b, d, e, f, h, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v) telâffuz edilirken Türkçe karşılıklar bulunabilir. Yalnız diğer harflerin Türk alfabesinde karşılıkları yoktur. Harflerin telâffuzları şu şekildedir:

• İstisnalar:

1. Lazca'da -â, -ö ve -ü sesleri aslında vardır.Ancak bunlar Türkçe'deki gibi belirgin değildir.Bu yüzden bunların Laz alfabesine alınmasına gereksinim duyulmamıştır.Bu seslilerin olduğu kelimeleri yazmak için başlarına -y sessizi koyulup yazılır.Örneğin: gölapi(batır) kelimesi gyolapi şeklinde; gâri(ekmek) kelimesi de gyari biçiminde yazılır.

1. R r sessizi Hopa ve Arhavi lehçelerinde kaybolmuşçasına okunur. Bazen y sesine dönüşür, bazen de tamamen kaybolur. Bu yönüyle de Çekçe'deki Ř - ř sessizlerine benzer.

1. Laz alfabesinde ikişer harf ile yazılan /ky/, /üy/ ve /gy/ fonemlerinin boğumlanma bölgeleri, ortadamak artdamak sınırı ile dil sırtının orta kısmı arasıdır.

• ç' sesi Türkçe'de yoktur. Arka-öndamaksıl kapantılı fırlatmalı konson fonemini gösterir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde t∫’ şeklinde yazılır.

• ğ sesi Türkçe'den farklıdır. Lazca'da daha sert olup gırtlağın art damağa yakın bir yerde oluşur, hırıltılıdır.

• x sesi Zazaca, Azerice ve Kürtçe'deki gibi boğazdan çıkan bir h sesini verir.

• ǩ Fırlatmalı kalın bir k sesidir. [Uluslararası Fonetik Alfabesi]]'nde kʼ olarak ifade edilir.

• q fırlatmalı bir sestir, Gürcüce'deki ყ sesiyle benzerdir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde qʼ olarak ifade edilir.

• p' dudaksıl kapantılı fırlatmalı bir konson fonemidir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde pʼ olarak ifade edilir.

• Ť Fırlatmalı ünsüzlerden biridir. Türkçe'de ki t sesinden daha sert söylenir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde tʼ olarak ifade edilir.

• ž, dz seslerinin birleşiminden oluşur.

• ʒ, ts seslerinin birleşiminden oluşur. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde de ts olarak ifade edilir.

• ǯ, ts sesinin fırlatmalı harfidir. Daha sert okunur. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde tsʼ olarak ifade edilir.

Lehçeler

Niko Marr (1910) ve Chikobava (1936), Bucaklişi (2000, Mjora I 48), Lazca’nın, Xopa (Hopa’da konuşulur), Viǯe-Arkabi (Fındıklı ve Arhavi’de konuşulur) ve Atina (Pazar ve Ardeşen’de konuşulur) olmak üzere üç lehçeden oluştuğunu ileri sürmüşlerse de Goichi Kojima ile Bucaklişi'nin Lazca Gramer adlı çaşılmasında lehçe sayısı beşe çıkarılmıştır.Ama esasında Lazca'yı iki grupta: 1.Doğu (Hopa-Arhavi) ve 2.Batı(Pazar, Ardeşen) olarak incelemek daha doğrudur.Uluslarası dilbilimcilerin kabûl ettiği anlamdaki "lehçe" tanımlamasıyla Lazca'nın lehçeleri şunlardır.

Lazca'nın Lehçelerinin Dağılımı

• Xopuri, (Xopa-ხოფა); Hopa ve Batum'da konuşulur.
• Arkabuli, (Arkabi-არქაბი ; Viǯe-ვიწე) Arhavi ve Fındıklı'da konuşulur.
• Çxaluri, Borçka ilçesi Çxala(Düzköy) köyünde konuşulur.
• Atinuri, (Atina-ათინა) Pazar'da konuşulur.
• Art'aşenuri, (Art'aşeni-არტაშენი) Ardeşen ve Çamlıhemşin'de konuşulur.

Lazca’nın Atina(Pazar) lehçesi Türkçe ve Pontusça’dan fazlaca etkilenmiştir.Ardeşen ve Çamlıhemşin lehçesi; Atina lehçesine parallellik gösterir.Fındıklı ve Arhavi lehçesi ise Atina’ya nazaran Türkçe’den daha az etkilenmiştir.Hopa lehçesi ise gerek diğer kardeş dil Gürcüce, gerekse Megrelce’ye en fazla benzeyen lehçedir.Borçka’nın Düzköy(Çxala) köyünde konuşulan Lazca ise hiçbir lehçesiye benzemeyecek kadar kendine has ve orijinaldir.

Örneklerle Lazca'yı lehçeleriyle karşılaştırmak gerekirse:

Türkçe	Pazar	Ardeşen	Arhavi	Hopa
seviyorum	malimben	maoropen	p’orom	p’qorop
seviyorsun	galimben	gaoropen	orom	qorop
seviyor	alimben	aropen	oroms	qorops
seviyoruz	malimberan	maoropenan	p’oromt	p’qorot
seviyorsunuz	galimberan	gaoropenan	oromt	qoropt
seviyorlar	alimberan	aoropenan	oroman	qoropan

Gramer

Lazca fiillerin ağırlıkta olduğu dilidir. Fiillerin başına konan 50`ye yakın fiil önek/öntakısı (prefix) vardır.Bazı fiil önekleri çok işlevli olmakla beraber bazılarının kullanım alanları oldukça azdır. Lazca`da; eylemin kendisi, eylemi yapan kişi eylemin kim ya da kimler için yapıldığı, eylemin zamanı ,başladığı yer (sağ,sol,üst,alt vs.) ve eylemin yönü tek bir fiil yapısı içinde ifade edilir. Fiil kökü hiç bir şekilde değişmez. Eylem, üstünde cereyan ettiği yerin şekline göre biçim almakta ve buna göre şekillenmektedir.

Lazca isimler, durum ve sayıya göre ayrı biçim almaktadır. Lazca fiiller, kip, aspekt, zaman, şahıs ve sayıya göre ayrı biçimler göstermektedir. Bunlar fiilin çeşidine (Hareket fiili, Hal değişme fiili, Hal fiili, Başkalaşma fiili vs.) göre sınıflandırılmıştır.Ayrıca, çok sayıda dilde bulunan Bildirme kipi, Emir kipi ve İstek kipi gibi kipler dışında Lazca'da Tecrube kipi, Yeterlik kipi vs. bulunmaktadır.

Lazca, tüm diğer Kafkas dilleri ve İrani Dillerde görüldüğü gibi ergatiflik hâl ekine sâhiptir.Anlam olarak; "kimin tarafından = mik" ve "neyin tarafından = muk" şeklinde algılandığı gibi, bu sorulara cevap teşkil ederler.İsmin bu hâli lehçesel farklılıklar dolayı Ardeşen, Pazar ve Çamlıhemşin yörelerinde kullanılmamaktadır.Lazca'da ergatifliği -k sesi yapar.Örneklersek;

Selmak bere dobaxu (Selma çocuğu dövdü.)

Bu cümledeki "bere" yani çocuk kelimesi yalın hâldeymiş gibi görünmesine rağmen, aslında ismin “İ” hâlindedir yani yükleme eki görevindedir ve cümlede tümleç görevi görmektedir.”Kim “ sorusunun cevâbı ise, ”ismin “K” hâlindeki “Selmak” kelimesidir.Bu cümlenin diğer bir karşılığı ise; "Çocuk, Selma tarafından dövüldü." şeklindedir.

Sözcük Dağarcığı

Lazca'nın erken dönemlerinde kelimelerin büyük çoğunluğu Kolhisçe'dir.Yani, Lazların atalarından yâdigâr olan dil.Dilbilimcilerin bu dile Zanca da demektedirLazca ve Megrelce, bu dilin günümüzdeki iki lehçesi diyen görüşler de vardır.6. yüzyıldan îtibâren Lazların Ortodoks Hıristiyanlaşmalarıyla birlikte dile ilk defâ yabancı kelimeler girmiş olacaktı.Bu ilki de dinî terimler oluşturacaktı.Meselâ; Yunanca'dan Εκκλησία(kilise) kelimesi Lazca'ya eǩlesia olarak girecekti.Ya da λιβάδι(tarla) kelimesi Lazcaya da livadi şeklinde girecekti.

Gürcülerin Acara ve Guria'ya göçüyle de Gürcüce kelimeler dile girmeye başlayacaktır.ტალახი(çamur) kelimesi Laz diline de t'alaxi olarak girmiştir.Ancak tüm bu süreçelerden Lazca asgarî oranda yabancı kelimeyle tanışmış olarak çıkacaktı.Ne var ki ilk defa 1461'de karşılaşılan Osmanlıların, 1578'de Lazların topraklarına girmesiyle İslâmın da kabûlüyle dile onlarca Osmanlıca (Türkçe, Arapça ve Farsça kelime girecekti.Örneğin; yemini vikum(yemin etmek), inkyari vikum(inkâr etmek), boyi(boy), ǩalemi(kalem), ʒuvali(çuval) v.b.

Türkçe	Lazca
Selam, merhaba	Xelaǩaoba
İyi günler	Ǩai dğalepe
İyi akşamlar	Ǩai serepe
Hoşgeldiniz	Ǩai moxtit
Adın nedir ?	Mu gcoxons? / Skani coxo muren?
Benim adım...dır	Çkimi coxo...ren
Tanıştığımıza memnun oldum	Skani oçinu dido ǩai maǯonu
Ne iş yapıyorsun?	Mu dulya ikim-i?
Ben avukatım	Ma advoǩati vore
Nerelisin ?	Sonuri re?
Trabzon	Ťrap'uzani/ Ťamt’ra
Kaç yaşındasın )	Muǩo ǯaneri re?
Yirmi yaşımdayım	Ma eçi ǯaneri vore
Evet	Ho
Hayır	Va
Ben	Ma
Sen	Si
Teşekkürler	Didi Mardi
Seni seviyorum	Ma si maoropen

Meslekler(Sakvarepe)

Öğrenci	Mamgure
Öğretmen	Mamgurale
Avukat	Advoǩati
Hâkim	Sudia
Doktor	Ťoxto(r)i
Gazeteci	Maǩazeta
Şarkıcı	Mabirale
İmam	Xoca
Râhip	P'ap'a
Sporcu	Sport'uri

Eşyâlar(Şeepe)

Eşarp	ǩazi
Halı	Noxame
Çanta	Savali
Telefon	Ťilifoni
Kitap	Supara
Yorgan	Eyorçele
Kalem	Cibra

Günler (Ndğalepe)

Pazartesi	Tutaçxa
Salı	İǩinaçxa
Çarşamba	Cumaçxa
Perşembe	Umǩiseri/Çaçxa
Cuma	P'araske/Obişxa
Cumartesi	Sap'at'oni-Şurişxa
Pazar	Mjaçxa

Ülke ve Diller(Dobadonape do Nenape)

Gürcistan	Sakortuo
Türkiye	Turkona
Rusya	Rusona
Lazistan	Lazona
Abhazya	Saapxazo
Yunanistan	Yonanati
İran	Farsati
Megrelce	Margaluri
Gürcüce	Korturi
Abhazca	Apxazuri
Yunanca	Xorumuri
Ermenice	Sumexuri
Çeçence	Çaçanuri

Diğer Sözcükler

Kedi:ǩatu

Ev:Oxori

Adam:ǩoçi

Kadın:Oxorca

Erkek çocuğu:Biç'i

Kız çocuğu:ǩulani

Kapı:Neǩna

Göl:Ťoba

Uyku:Luri

Bayrak:Bandara

Sıcak:Ťuʒa / Mçxvapa

Soğuk:Qini

Amca:Cumadi

Sayılar(Ǩoreʒxalepe)

0 : Çkari

1 : Ar

2 : Jur

3 : Sum

4 : Otxo

5 : Xut

6 : Aşi

7 : Şkvit

8 : Ovro

9 : Nçxoro

10 : Vit

11 : Vitar

12 : Vitojur

13 : Vitosum

20 : Eç

50 : Jureneçi do vit

100 : Oşi

1000: Şilya

Lazca bir metin örneği

Artvin'in Hopa, Borçka ve Acaristan'ın başkenti Batum'da konuşulan lehçesi ile örnek bir Lazca metin:

“ Kianaşi didi zoğapeşa gonǯǩimeri irişen didi doloxeni zoğa na ren Uçazoğaşi yulvaşǩele na golažin Lazona, ist’oriaş morgvalis zoğaluri ticaret’i dido na ixvenet’u limanepe muşiten işinu. Uçazoğaşi xalǩepeş oşkendas na iǯopxinu megabroba, ǩult’ura do ticaret’işi xinciş ar ǩuçxe na rt’es Lazonaşi limanepe, ist’oriuli Met’aksişgzaşi Evrop’aşa gonǯǩimeri neǩna rt’u. Dido skele na uğun Lazonaşi didi limanepe ren, Ťamt’ra, Rizini do Xopa. ”

Dünyanın büyük denizlerle bağlantısı bulunan en büyük iç denizi Karadeniz'in doğu kıyılarında yer alan Lazistan, tarih boyunca yoğun deniz ticaretinin yaşandığı limanları ile anılmıştır. Karadeniz halkları arasında kurulan dostluk, kültür ve ticaret köprüsünün bir ayağını oluşturan Lazistan limanları, tarihi İpek Yolunun Avrupa’ya açılan kapısı olmuşlardır. Birçok iskeleye sahip Lazistan’nın başlıca limanları Trabzon, Rize ve Hopa limanlarıdır.

İlgili kitaplar ve makaleler

• İsmail Avcı Bucaklişi/ Hasan Uzunhasanoğlu. Lazuri Nenapuna/ Lazca Sözlük. Akyüz Yayıncılık.İstanbul. 1999.
• İsmail Avcı Bucaklişi/ Hasan Uzunhasanoğlu/ İrfan Aleksiva. Büyük Lazca Sözlük/ Didi Lazuri Nenapuna. Chiviyazıları Yayınları.İstanbul. 2007.
• M.Recai Özgün. Lazlar. Çiviyazıları Yayınları. İstanbul. 1996. ISBN 975-8086-06-5.
• Goichi Kojima/İsmail Avcı Bucaklişi.Lazuri Grameri. Chiviyazıları Yayınları.İstanbul. 2003.ISBN 975-8663-55-0
• Lazuri Nena - The Language of the Laz Silvia Kutscher'in İngilizce makalesi
• Nurdoğan Abaşişi.Lazuri Paramitepe/ Laz Halk Masalları. Akyüz Yayınları.İstanbul. 2005.
• Kâmil Aksoylu. Laz Kültürü / Tarih, Dil, Gelenek ve Toplumsal Yapı. ISBN 978-6055-738-16-7. Phoenix Yayınevi. Ankara. 2. baskı 2010. 486 sayfa

Ayrıca bakınız

• Lazca Vikipedisı

Dış bağlantılar

• İnternetten Online Lazca Öğrenin
• Lazca - Türkçe full sözlük word doc.
• Lazca haber ve makaleler
• Lazuri Nena - The Language of the Laz
• http://kolkhoba.org Laz Cultur - Laz dili, tarihi, kültürü ve diasporasının sitesi-ayrıca ayda bir yayımlanan Lazca gazete]