Ebeveyn

Ebeveyn kavramı, temel anlamda çocuğa bakım vermekle sorumlu olan biyolojik ya da evlat edinen anne ve/veya babayı kapsamaktadır.

Ebeveyn Kavramı

Uzun yıllar aile kavramı geleneksel bakış açısıyla, evli heteroseksüel bir çift ve onların biyolojik çocuklarını ifade etmek için kullanılmıştır fakat toplumsal ve kültürel düzeyde yaşanan değişiklikler hem aile yapısını değiştirmiş hem de ebeveynlik tanımlarını farklılaştırmıştır. Evli, hiç evlenmemiş veya boşanmış biyolojik ya da evlat edinen anneler ve babalar temel bakım verenler olarak nitelendirilmektedir ancak kardeşler, büyükanneler, büyükbabalar ya da aile içinden olmayan diğer bakım verenler çocuğun bakımını sorumluluk edindiklerinde onların da ebeveynlikleri çok önemli hale gelmektedir.

Ebeveynlikle İlgili Temel Kuramlar ve Yaklaşımlar

Ana babalığı ifade eden ebeveynlik kavramına yönelik birçok kuramsal bakış açısı bulunmaktadır. Ebeveynlik bu yazıda Genel Sistem Kuramı ile İletişim Kuramı, Aile Yapısı ve Aile Değişimi Kuramı çerçevesinde incelenmektedir.

Genel Sistem Kuramı ve İletişim Kuramı

Kuramsal yaklaşımlardan en geniş açıklamalara sahip olan Genel Sistem Kuramı, Bertalanffy tarafından 20. yüzyılın ortalarında oluşturulan biyoloji odaklı bir kuramdır. Genel Sistem Kuramı’na göre her sistem parçalara sahiptir, her parçanın da kendine ait bir sistemi bulunmaktadır ve bu sistemler birbirleriyle uyumlu bir etkileşim içindedir. Aralarında bir bilgi alışverişinin bulunduğu ve bir amaca sahip olan sistemler çevrenin etkileri sonucunda kendilerini yeniden düzenleyerek çevreye uyum sağlamaktadırlar.  Aile kavramı Genel Sistem Kuramı çerçevesinde incelendiğinde ailenin bir sistem oluşturduğu ve bu sistemin okul, kültür ve din gibi daha büyük sistemlerin bir parçası olduğu görülmektedir. Aile, diğer sistemlerle kurduğu ilişkiler doğrultusunda kendisini düzenlemektedir. Aile sistemi içindeki iletişimleri de açıklayan bir diğer kuram olan ve Watzlawick, Beavin ve Jackson tarafından 1967 yılında geliştirilen İletişim Kuramı, eylemsizlik durumunun da bir mesaj taşıdığını ve kişiler herhangi bir davranışta bulunmamayı tercih etseler dahi bunun bir anlamının var olduğunu savunmaktadır. Birey tarafından iletilen mesajlar iletişim içinde oldukları diğerleri tarafından fark edilir, böylece iletişim sağlanır ve kişi etkileşim içinde bulunduğu aile ve toplumdan etkilenir.

Aile Yapısı

Aile sistemini inceleyen farklı bakış açıları aile sisteminde var olan değişimleri ailenin sahip olduğu farklı özelliklerle açıklamaya çalışmaktadır. Aile sistemi içinde, aile üyelerinin oluşturduğu ebeveyn alt sistemi, karı koca alt sistemi ve kardeşler alt sistemi olmak üzere farklı sistemler bulunmaktadır ve bu sistemler aile üyelerine farklı roller ve gereklilikler yüklemektedir. Karı koca alt sistemi değerlendirildiğinde, Amerika toplumu için yaklaşık 34 yıllık bir süreç karşılaştırıldığında evliliğin eskisi kadar merkezi bir role sahip olmadığı ve evlenmeyen bireylerin sayısında artışın bulunduğu gözlenmektedir. Türkiye’de ise evliliğin hala merkezi bir öneme sahip olduğu görülmektedir.  Ebeveyn alt sistemi incelendiğinde ise, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından 2012 yılında yayınlanan İstatistiklerle Çocuk verilerine göre çocuk nüfusu genel nüfusun %30’u iken, İstatistiklerle Çocuk raporunun 2019 yılındaki verileri sonucunda çocuk nüfusunun %27,5 olduğu görülmektedir. Çocuk nüfusundaki bu düşüşün nedenlerinden bazıları kente göç, özellikle kadınların eğitim düzeyinin yükselmesi ve çalışan kadın sayısındaki artış olarak görülmektedir.  

Aile Değişimi Kuramı

Aile Değişim Kuramı ise aile yapısı, aile sistemi ve aile etkileşimi kavramları çerçevesinde temellendirilmiştir.  Kağıtçıbaşı, aile yapısına etki eden doğurganlığın sosyoekonomik değerler açısından incelendiği çalışmalara farklı bir yön kazandırmıştır. 1970’li yıllara kadar Çocuğun Değeri çalışmalarında ekonomik değişimler, doğurganlık oranları gibi değişkenlerle açıklanmaya çalışılmıştır ancak Kağıtçıbaşı, doğurganlık oranlarının doğrudan ekonomik nedenlerle açıklanamayacağını, çocuğun değerinin bu iki değişken arasında bir etkiye sahip olduğunu ifade etmiştir.

Çocuğun Değeri ve Aile Değişimi çerçevesinde yaklaşık otuz yıllık bir süreçte ve üç kuşağın incelendiği bir çalışmada çocuğun değeri, ekonomik/faydacıl değer, sosyal değer ve duygusal değer olmak üzere üç farklı kavram çerçevesinde değerlendirilmiştir. Ekonomik değer, çocuğun kendi ailesi tarafından oluşturulan maddi beklentileri ve çocuğun büyüdüğünde yaşlanan ailesine sağlayacağı bakımı ifade etmektedir. Emeklilik kavramının bulunmadığı zamanlarda ailenin çocuğa ekonomik açıdan bağlılığı anlamına gelen yaşlılık güvencesi, çocuğun ekonomik değeri açısından değerli bulunmaktadır. Çocuğun sosyal değeri ise, özellikle ailenin soyadının devamlılığı için önemli olan erkek çocuğa verilen değer doğrultusunda ifade edilmektedir. Çocuk sahibi olmakla birlikte elde edinilen sosyal statü için çocuğa değer verilmesi anlamındadır. Çocuğun duygusal değeri ise çocuk sahibi olmanın aile için mutluluk, gurur gibi psikolojik katkıları ile ifade edilmektedir. Birçok ülkede doğurganlık oranlarındaki farklılığın çocuğun duygusal değerine etki etmediği ancak düşük ekonomik gelire sahip ülkelerde çocuğun ekonomik değerinin diğer ülkelere göre daha yüksek olduğu bulunmuştur. Bununla birlikte ekonomik durumun çocuğun değeri üzerinde etkisinin olduğu görülmektedir ve düşük gelirli ülkelerde çocuğun ekonomik değeri yüksekken çocuğa verilen duygusal değer, ekonomik gelirin yüksek olduğu ülkelerden daha azdır.

Kağıtçıbaşı tarafından Çocuğun Değeri çalışmalarının etkisiyle oluşturulan Aile Değişim Kuramı üç farklı aile modeli sunmaktadır. Bağımlı aile modeli kırsal kesimdeki geleneksel aile modelini ifade etmektedir, bu aile modelinde ataerkil bir aile yapısının bulunduğu ve ilişkilerin daha sıkı olduğu görülmektedir. Bağımlı aile modelinde çocuğun ekonomik/faydacıl değeri önemlidir ve bu yüzden ailenin çocuklarından maddi beklentileri çoktur.  Ayrıca çocuğun aileye itaati beklenmekte ve çocuğun aileden bağımsızlığı aile için bir tehdit olarak algılanmaktadır. Bu nedenle çocukta ilişkisel ve özerk olmayan bir benlik gelişimi görülmektedir. Bağımsız aile modelinde ise bireyci kültürün etkili olduğu kentsel ve Batılı toplumlardaki çekirdek aile yapısı açıklanmaktadır. Bu aile modelinde, çocuğun psikolojik değeri büyük öneme sahiptir ve çocuğun aileye itaat etmesi yerine kendi kendine yetebilen özerk bir birey olması beklenmektedir. Bağımsız aile modelinde yetiştirilen çocuklarda özerk ve ayrık benlik gelişimi görülmektedir. Üçüncü model ise bağımsız aile modeli ile bağımlı aile modelinin sentezini oluşturan psikolojik/duygusal bağlı aile modelidir. Bu üçüncü model, modernleşme kavramı ile ifade edilen basit anlamda Batılılaşma düşüncesinin yanlışlığı ile aile kavramının değişiminin modern Batılı çekirdek aile tarzına yönelik bir ilerleyişle olacağı düşüncesine karşı olarak oluşturulmuştur. Değişen ve gelişen sosyoekonomik durumun ve eğitim imkanlarının artması ile bireylerin eğitim düzeylerindeki iyileşmenin etkisiyle kentsel alanlarda çocuğun ekonomik değerinin azaldığı görülmüştür. Çocuğun eğitim hayatına girmesi ve aileye maddi açıdan bağlılığın devam etmesi ile aile için çocuğun artık maddi bir kaynak olmadığı tam tersine ekonomik bir maliyete neden olduğu görülmektedir. Ayrıca emeklilik imkanların ortaya çıkması, ailenin çocuğun ekonomik anlamda katkı sağlamasına yönelik beklentilerini azaltmıştır. Bu durum çocuğun bağımsızlığının aile için artık bir tehdit oluşturmamasını sağlamıştır. Böylece özerkliğini kazanan çocukta aile bağlarına duyulan önemin devam etmesi sonucuyla da özerk/ilişkisel benlik gelişimi görülmektedir.  

Ebeveyn Kontrolü

Kültürün değişmez bir yapıya sahip olmadığı ve sürekli olarak yenilenen dinamik bir sistem olduğu düşünüldüğünde ebeveynlerin çocuklarını yetiştirirken benimsedikleri davranışlar, düşünceler ve pratikler üzerinde kültürel farklılıkların etkili olduğu sonucu çıkarılmaktadır. Ebeveyn sevgisi boyutu kültürel farklılıklara karşı daha az duyarlıdır ancak ebeveyn kontrolü kültürel bağlam temelinde incelendiğinde önemli farklılıklar göstermektedir. Kağıtçıbaşı’na (2012) göre ebeveyn kontrolü, sosyokültürel farklılıklar temelinde çocuğa verilen değer açısından kültürel farklılıklara karşı daha duyarlıdır.  

Ebeveyn kontrolünün kültürel olarak farklılıklara sahip olması kontrolün nasıl tanımlandığı ve hangi boyutlar altında incelendiği ile ilişkilidir. Kontrolü psikolojik kontrol ve davranışsal kontrol olmak üzere iki temel boyut altında inceleyen Barber’e göre (1996) psikolojik kontrol, çocuğun düşünme süreçlerine ve kendini ifade etme biçimine etki eden duygusal ve psikolojik müdahalelerdir. Davranışsal kontrol ise çocuğun davranışlarının izlendiği ve denetlendiği bir müdahale biçimidir.

Kentli orta sınıf Türk ailelerin üç neslinde annelerin, babaların çocuk yetiştirme pratikleri ve benlik saygısının incelendiği bir çalışmada anne ve babaların çocuk yetiştirme pratikleri dört faktör temelinde değerlendirilmiştir. Şefkat, kontrol, disiplin ve özerklik bağlamında incelenen ebeveyn pratikleri çocukların ebeveynlerine yönelik algıları ve ebeveynlerin kendilerine yönelik algıları doğrultusunda ayrıştırılmıştır. Çocukların algıladıkları anne kontrolü ile çocukların annelerinden aldıkları özerklik desteği ile ilişkili algıları arasında negatif bir ilişki bulunmuştur. Bununla birlikte çalışmanın bulguları değerlendirildiğinde çocuklar kontrolü, şefkat eksikliği olarak görmektedir.

Kültürlerarası ve kültür içi karşılaştırmaların yapıldığı bir çalışmada genç yetişkinlerin anne ve babalarının uyguladıkları kabul ve kontrol davranışları incelenmiştir. Kontrol davranışı psikolojik kontrol ve katı kontrol olmak üzere iki boyutla değerlendirilmiştir. Amerikalı ve Türk katılımcıların ebeveynlerine yönelik algıladıkları kabul boyutunda istatistiksel bir farklılık bulunmazken kontrol boyutları farklılık göstermiştir. Türkiye’de psikolojik kontrol daha çok algılanırken Amerika’da katı kontrolün daha çok algılandığı bulunmuştur. Her iki kontrol boyutu da kabul boyutu ile negatif ilişkilidir. Aynı zamanda Türkiye içinde farklı kültürel yapıları incelemek amacıyla Türkiye metropol, batı ve İç-Doğu Anadolu olmak üzere üç farklı bölge temelinde değerlendirilmiştir. Bölgesel karşılaştırmalar sonucunda da kontrol ve kabul arasında negatif ilişki bulunmuştur ancak bu negatif ilişkinin gücü Batı bölgelerinde daha fazladır.

Ebeveyn çocuk ilişkisinde ebeveyn kontrolü farklı boyutlarda incelenmiş ve kontrol birçok çalışmada birbirinden farklı olarak tanımlanmıştır. Türkiye'de Babalığı Anlamak Serisi 1: Türkiye’de İlgili Babalık ve Belirleyicileri Raporu’nda kontrol ve disiplin babalığın zorlayıcı bir yönü olarak değerlendirilmiştir. Anne Çocuk Eğitim Vakfı (AÇEV) tarafından yürütülen bu çalışmada kontrol davranışı, çocuğun hem yaşına hem de gelişimsel düzeyine bağlı olarak oluşturulan, kurallar koyan ve sınırlayıcı yöntemler olarak ifade edilmektedir. Çocuk yanlış bir davranışta bulunduğunda kontrol ve disiplin bir cezalandırma yöntemi olarak ortaya çıkmaktadır. Bunun aksine her babanın çocuğuna kural koymadığı ve kurallar koymanın çocuğun özerkliğinin kısıtlanması olarak gören babaların da olduğu bir diğer bulgudur.

Ebeveyn kontrolü ile ilgili çalışmalardaki bulguların çocuğun ebeveyn kontrolüne ilişkin algıları çerçevesinde değerlendirilmesi de gerekmektedir. Çocuk, ebeveynlerin uyguladıkları kontrolü haklı ve gerekçelendirilmiş bulursa kontrol bir sevgi eksikliği olarak algılanmamaktadır ve çocuk için daha olumlu sonuçlar ortaya çıkarmaktadır. Aynı zamanda kültürel bağlam içerisinde kontrolün toplumsal olarak nasıl algılandığı da çocuğun ebeveyn kontrolünü haklı görüp görmemesine etki etmektedir.