Şogi

Geleneksel bir şogi tahtası üzerinde şogi taşları.

Japon satrancı veya Kumandanlar Oyunu olarak da bilinen Şogi ya da Shōgi (Japonca: shōgi 将 棋 [ɕo̞ːŋi] veya [ɕo̞ːɡʲi]), Japonya kökenli, satrançla akraba iki kişilik soyut kombinatoryal ve eksiksiz enformasyonlu bir strateji oyunudur. Satranç ailesi içinde Japonya’da en yaygın oynanan çeşit olup 17 Kasım’da bayramı kutlanır. Shōgi, Japoncada kumandanın (shō 将) masa oyunu (gi 棋) anlamına gelir.

Shōgi, taşları ele geçiren oyuncunun bu taşları kendi tarafında oyuna yeniden sokmasına izin veren satranç çeşitlerinin en eskisidir. Alınan taşların yeniden oyuna sokulması (Japonca: uchi 打ち ‘vuruş’) kuralının 15. yüzyılda icat edilip o devirdeki paralı askerlerin esir düştüklerinde infaz edilmek yerine taraf değiştirmelerinden esinlendiği düşünülüyor.

Oyunun bilinen en eski öncülü olan ve 6. yüzyılda Hindistan’da ortaya çıkan caturaṅga, büyük olasılıkla Nara döneminden sonra Çin veya Kore üzerinden, muhtemelen xianqi aracılığıyla Japonya’ya aktarılmıştı. Bugünkü hâlini 16. yüzyılın başlarında alan shōginin alınan taşların yeniden oyuna sokulmasına izin vermeyen doğrudan bir atası, Heian (平安) döneminin sonlarından kalma 1210 yılında kaleme alınan Nichūreki belgesinde kayıtlara geçmiştir.

Japonya'daki shōgi seti üretiminin %95'i Yamagata ilinin Tendō kentinde yapılır.

Temel kavramlar

9 yatay (dan 段, ‘basamak’) ve 9 dikey (筋 suji, ‘sıra’) yoldan oluşan 81 kareli ve fiziksel özellikleri go tahtasına oldukça benzeyen bir tahtada (shōgiban 将棋盤), karşılıklı iki oyuncu tarafından oynanır. ‘Kareler’, dikdörtgendir. Birinci oyuncuya Sente 先手, ikinci oyuncuya Gote 後手 denir, ancak Batı dillerinde bunlar sırasıyla siyah ve beyaz olarak anılır, oyuna go oyununda olduğu gibi Sente, yani siyah başlar. Tahta hemen her zaman dikdörtgen biçimli olup satrançtan farklı olarak renk kodlarıyla ayrıştırılmamıştır, yani damasızdır. Çizgi kesişimlerindeki birer çift nokta (四天王 shitennō, ‘Göğün dört Deva’sı’), oyuncuların terfi alanlarını gösterir.

Her oyuncunun, boyutları hafif değişken, 20’şer adet yassı, kamamsı beşgen taşı (駒 koma) bulunur. Şahlar (başkumandan ve yeşim kumandan) dışındaki taşlar işaret veya renk kodu taşımazlar. Her taşın kime ait olduğu, taşın baktığı yönden anlaşılır. Oyuncular sırayla hamle yapar. Hedef, rakip oyuncunun şahını mat ederek almaktır. Baş ya da yeşim kumandan tehdit edildiğinde ('şah çekildiğinde'), bu kuruluma ōte 王手 denilir, fakat satrançtaki gibi sözel olarak rakibe bildirilmez. Rakip durumun farkına varmamışsa baş ya da yeşim kumandan alınıp rakip mat edilebilir. Bundan başka rakibin ōte karşısında oynacak hamlesi kalmamışsa da şah mat (ōtezume 王手詰め) koşulları oluşur.

Her hamlede, sırası gelen oyuncu ya bir taşını hareket ettirmek, ya da daha önce rakibinden aldığı taşı kendi taşıymış gibi oyuna yeniden sokmak (uchi 打ち) zorundadır. Her taşın hareket kuralları ayrıdır. Bir taş, rakip taşın olduğu kareye geldiğinde onu alır.

Satrançtan farklı olarak alınan taşlar oyundan çıkarılmaz, yedeğe alınır. Yedeğe alınan taşlar (piyadeler hariç), onları esir almış oyuncu tarafından bir sonraki hamleden itibaren istediği kareye konabilir. Oyuna satrançtan çok daha fazla hareketlilik kazandıran uchi kuralı sayesinde uzaktan çekilen şahlar tek hamlede engellebilir, ya da sürpriz saldırılar yapılabilir. Shōgi taşlarının renksiz olmasının nedeni de uchi kuralıdır.

Taşları, en büyük kesimli ve oyunda en değerli olan taştan en küçük ve değersizine doğru sıralarsak aşağıdaki listeyi elde ederiz:

• 1 başkumandan ve 1 yeşim kumandan (ōshō, gykōshō) ya da 1’er şah
• 1’er uçan araba (hisha) ya da kale
• 1’er köşeci (kakugyō) ya da fil
• 2’şer altın kumandan (kinshō)
• 2’şer gümüş kumandan (ginshō)
• 2’şer tarçın at (keima) ya da at
• 2’şer tütsülü araba (kyōsha) ya da kargı
• 9’ar piyade (fuhyō) ya da piyon

Yukarıda adı geçen alternatif isimler, satrançta benzer hareket eden taşlardan seçilmiş olup Batı’daki shōgi kulüplerinde yaygındır. Türkçede yerleşmiş bir terminoloji olmayıp bu makale Japonca adlandırmayı takip edecektir.

Her taşın adı ön yüzüne siyah mürekkeple iki kanji ile (Japoncada kullanılan Çin ideogramları) yazılıdır. Başkumandan, yeşim kumandan ve altın kumandanlar hariç her bir taşın arka yüzünde, genellikle başka renkte (en çok kırmızı) mürekkeple yazılmış bir veya iki kanji vardır. Bir taşın terfi ettiği belirtmek için taş, kırmızı yazılı tarafı yukarıda kalacak şekilde çevrilir.

Taş	Resim	Kanji	Rōmaji	Batı Tarzı isimleri	İngiliz ve Japon Tarzı Kısaltmalar			Betza notasyonu
başkumandan		Japonca: 王將	ōshō	şah (daha yüksek sıralamalı oyuncu)	K	Japonca: 王	ō	K
yeşim kumandan		Japonca: 玉將	gyokushō	şah (daha düşük sıralamalı oyuncu)	K	Japonca: 玉	gyoku	K
uçan araba		Japonca: 飛車	hisha	kale	R	Japonca: 飛	hi	R
baş ejderha		Japonca: 龍王	ryūō	kıdemli kale ("ejderha")	+R	Japonca: 龍 or Japonca: 竜	ryū	FR
köşeci		Japonca: 角行	kakugyō	fil	B	Japonca: 角	kaku	B
ejderha at		Japonca: 龍馬	ryūma or ryūme	kıdemli fil ("beygir")	+B	Japonca: 馬	uma	WB
altın kumandan		金將	kinshō	altın kumandan ("altın")	G	金	kin	WfF
gümüş kumandan		Japonca: 銀將	ginshō	gümüş kumandan ("gümüş")	S	Japonca: 銀	gin	FfW
kıdemli gümüş		Japonca: 成銀	narigin	kıdemli gümüş	+S	Japonca: (全)	—	WfF
tarçın at		Japonca: 桂馬	keima	at	N	Japonca: 桂	kei	fN
kıdemli tarçın		Japonca: 成桂	narikei	kıdemli at	+N	Japonca: (圭 orJaponca: 今)	—	WfF
tütsülü araba		Japonca: 香車	kyōsha	kargı	L	Japonca: 香	kyō	fR
kıdemli tütsü		Japonca: 成香	narikyō	kıdemli kargı	+L	Japonca: (杏 or Japonca: 仝)	—	WfF
piyade		Japonca: 歩兵	fuhyō	piyon	P	Japonca: 歩	fu	fW
altın		Japonca: と金	tokin	kıdemli piyon ("tokin")	+P	Japonca: と (orJaponca: 个)	to	WfF