Tulum (çalgı): Revizyonlar arasındaki fark

[kontrol edilmiş revizyon]

← Önceki sürümle aradaki fark Sonraki sürümle aradaki fark →

İçerik silindi İçerik eklendi

Satır içi

Sayfanın 14.15, 1 Ağustos 2020 tarihindeki hâli

Tulum, Anadolu'nun kuzeydoğusunda Rize, Artvin ve Gümüşhane'de^[1] kullanılan nefesli bir halk çalgısı. Balkan yarımadası ve İskoçya'da kullanılan gaydadan en önemli farklı pes sesleri kontrol edebilen boruya sahip olmamasıdır.

Laz müzisyen Birol Topaloğlu tulum çalarken. Ankara, 2006

Tarihçe

Tulum'un bir enstrüman olarak kullanılmaya başlandığı tarih hakkında kesin bir bilgi olmamakla birlikte Mezopotamya'da ortaya çıktığı sanılmaktadır. Aristophanes'in Akharniyalılar oyunundan (MÖ 425) ve Suetonius’un imparator Nero'nun (MS 54–68) hayatını anlattığı eserinde Utricularius adlı bir tulumcunun varlığından Antik Çağ'da Akdeniz uygarlıklarınca ödünçlendiği anlaşılmaktadır^[2]. İskoç gaydasının atası olan gayda-tulum benzeri nefesli sazların Romalılar tarafından Mısır, Anadolu veya Trakya üzerinden kıta Avrupasına taşındığı teorisi bu yüzden kabul görmektedir. 17. yüzyılda bölgeye gelen Evliya Çelebi seyahatnamesinde "dankiyo tulum sazı" ve "Sazende-i dankiyo düdüğü" olarak tanımladığı enstrümanı Trabzon yakınlarında yaşayan halkın icat ettiğini bildirmiştir.^[3] Bununla birlikte Antik Yunanca olup "Hayvan derisinden yapılmış torba" anlamına gelen^[4] dankiyo kelimesi bugün Trabzon'da neredeyse hiç bilinmediği gibi dini sebeplerle ya da küçükbaş hayvancılığın terkedilmesiyle unutulmuştur.^[5]. Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesine kadar Rumlar tarafından özellikle Maçka ve Kuzey Gümüşhane'de (Krom, Santa, İmera) yoğun olarak kullanılmaktaydı. Yine 1900 lü yıllara kadar Araklı Karadere vadisindeki Hemşinli orjinli köylerde çalınmakla beraber günümüzde sadece halk tarafından eskiden çalındığı bilinmektedir.^[6] Bunun yanı sıra Bayburt'un kuzeyinde yer alan ve Trabzon' a komşu olan bazı köylerde kullanılmaktadır. 1970'lere dek Holo^[7] boğazı köylerinde de çalındığı bilinmekte, kemençenin bazı parçaları çalmak için tulum gibi akort edildiğinden Trabzon folklorunda etkisi sürmektedir. Rize'nin İkizdere (bazı köyleri), Pazar, Ardeşen, Çamlıhemşin, Hemşin, Fındıklı, Güneysu, Artvin'in Arhavi, Hopa, Borçka, Yusufeli, Şavşat, Murgul ve Erzurum'un İspir ilçesinde geleneksel olarak çalınır. Artvin'in iç bölgelerinde Gürcüler tarafından da geleneksel enstrüman olarak kullanılmaktadır. Ardahan ilinin kuzeyi olan Posof ve Hanak'ta kullanılır. İç bölgelerde Tatos Dağları sınırından itibaren yerini davul-zurnaya bırakmaktadır.^[8] Tulum, Gümüşhane'de, şehir merkezinin doğusunda bulunan Merkez ilçe köylerinin genelinde davul-zurnayla beraber geleneksel çalgıdır.^[1] Önceleri bu yörede yoğun olarak çalınmakta olan tulum günümüzde yerini daha çok davul-zurnaya bırakmıştır ancak bazı Gümüşhane köylerinde yoğun olarak kullanılmaya devam edilmektedir. iran'da Ney Anban adıyla bilinmektedir.

Yapısı

Tüyleri temizlenmiş çebiç adı verilen oğlak derisinden delik yerleri bağlanıp, gövde bölümü elde edilir. Ön ayaklardan birine lülük, birine de nav takılarak yapılmaktadır.^[9] Geleneksel olarak boynuzdan yapılan navlar günümüzde ahşaptır. Mübadele ile Yunanistan'a göçen Karadeniz Rumları nav bölümünü boynuzdan yapmaya devam etmektedir ve içine yöresine göre zimbon (Trabzon), çimon/çibu (Rize), zimbon ve çimon kelimeleri Latince "tulum" anlamına gelen tsimpona teriminden ödünçlenmiştir. Terim Yunanca'ya zampuna (ζαμπούνα η) İtalyanca ise sampogna “tulum, koyun postundan yapılan çoban çalgısı" formunda geçmiştir. Adı verilen kamıştan yapılan komalı-pentatonik sipsi yerleştirilmektedir.^[10] Lülükten dudula adlı ağızlıktan üflenerek şişirilen enstrümanda sıkışan hava nav içinde bulunan zimbona gelir ve burada parmaklar sayesinde istenilen ses elde edilir.

Akort

"B - si" "A -la" "G -sol" karar seslerinde akort edilen ve komalı pentatonik bir enstrüman olup tek oktavlık ses rengine sahiptir.

Etimoloji

Türkçe tulum "deri kap". 13. yüzyıl öncesinde ilk olarak Hakas lehçesinde tulug formunda tespit edilmiştir.^[11] Yunanca tilimos “meşin torba”^? veya tol-mak “dolmak” fiilinden türediği de ileri sürülmektedir.^[12]

Terminoloji

Çeşitli dillerde tulum terminolojisi:^[13]

Tulum (Türkiye)
Dankiyo, zimpona (Pontus Rumcası)
Guda (Lazca)
Gayda (Bulgarca, Türkçe Trakya'da)
Gajde (Makedonya)
Parakapzuk (Ermenice)
Gudastviri (Gürcüce)
Chiboni (Gürcüce Acaristan ve Artvin'de)
Shuvyr (Çerkez)
Sahbr, Shapar (Çuvaş Türkçesi)
Duda (Macarca)
Tulug (Azerice)
Sabouna (Yunanca)
Ney Anban(Farsça)

Ayrıca bakınız

Notlar

^ ^a ^b http://www.sosyalbilimler.com.tr/index.php/disosbilder/article/view/11/11
^ The New Grove Dictionary of Musical Instruments, 1984, vol. 1, ‘Bagpipe’, Stanley Sadie (ed), pp. 99–111
^ Evliya Çelebi 1672 (1986), Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Sadeleştiren T. Temel-Kıran, N. Ateş. Cilt I-II. Üçdal Neşriyat, İstanbul s. 632
^ Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayıncılık. İstanbul, 2005. s. 300
^ Rumca konuşulan bölgelerde torba anlamında kullanılmaya devam etmektedir
^ Bianet: Kizirnos'un Saklı Ezgileri
^ Sürmene ve Çaykara ilçelerinin arasında kalan bölge olup buradaki köylerde günümüzde de linga Franca Rumcadır
^ Picken, Laurence. Folk Music Instruments of Türkiye. Oxford University Press. Londra. s. 547
^ Tulum
^ Özhan Öztürk, Karadeniz Ansiklopedik Sözlük, 2005 ss.226, 1119
^ Clauson,1972. s. 500
^ Tulum - Kubbealtı Lügatı
^ Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Istanbul. 2005 s.1119-1122

Kaynakça

Özhan Öztürk(2005). Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. 2 Cilt. Heyamola Yayıncılık. İstanbul. ISBN 975-6121-00-9
Picken, Laurence. Folk Music Instruments of Turkey. Oxford University Press. London.
Gerard Clauson. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford University Press. 1972

[sosyalbilimler.com.tr-1] ttp://www.sosyalbilimler.com.tr/index.php/disosbilder/article/view/11/11

[2] The New Grove Dictionary of Musical Instruments, 1984, vol. 1, ‘Bagpipe’, Stanley Sadie (ed), pp. 99–111

[3] Evliya Çelebi 1672 (1986), Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Sadeleştiren T. Temel-Kıran, N. Ateş. Cilt I-II. Üçdal Neşriyat, İstanbul s. 632

[4] Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayıncılık. İstanbul, 2005. s. 300

[5] Rumca konuşulan bölgelerde torba anlamında kullanılmaya devam etmektedir

[6] Bianet: Kizirnos'un Saklı Ezgileri

[7] Sürmene ve Çaykara ilçelerinin arasında kalan bölge olup buradaki köylerde günümüzde de linga Franca Rumcadır

[8] Picken, Laurence. Folk Music Instruments of Türkiye. Oxford University Press. Londra. s. 547

[9] Tulum

[10] Özhan Öztürk, Karadeniz Ansiklopedik Sözlük, 2005 ss.226, 1119

[11] Clauson,1972. s. 500

[12] Tulum - Kubbealtı Lügatı

[13] Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Istanbul. 2005 s.1119-1122

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

@@ 4. satır: / 4. satır: @@
 [[Dosya:Tulumcu.jpg|thumb|sağ|200px|Ardeşenli tulumcu]]
 == Tarihçe ==
-Tulum'un bir enstrüman olarak kullanılmaya başlandığı tarih hakkında kesin bir bilgi olmamakla birlikte [[Mezopotamya]]'da ortaya çıktığı sanılmaktadır. [[Aristophanes]]'in Akharniyalılar oyunundan (MÖ 425) ve Suetonius’un imparator [[Nero]]'nun (MS 54–68) hayatını anlattığı eserinde Utricularius adlı bir tulumcunun varlığından Antik Çağ'da Akdeniz uygarlıklarınca ödünçlendiği anlaşılmaktadır<ref>The New Grove Dictionary of Musical Instruments, 1984, vol. 1, ‘Bagpipe’, Stanley Sadie (ed), pp. 99–111</ref>. [[Gayda|İskoç gaydası]]nın atası olan gayda-tulum benzeri nefesli sazların [[Antik Roma|Romalılar]] tarafından [[Mısır]], [[Anadolu]] veya [[Trakya]] üzerinden kıta [[Avrupa]]sına taşındığı teorisi bu yüzden kabul görmektedir. 17. yüzyılda bölgeye gelen [[Evliya Çelebi]] seyahatnamesinde "[[dankiyo]] tulum sazı" ve "Sazende-i dankiyo düdüğü" olarak tanımladığı enstrümanı [[Trabzon]] yakınlarında yaşayan halkın  icat ettiğini bildirmiştir.<ref>Evliya Çelebi 1672 (1986), Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Sadeleştiren T. Temel-Kıran, N. Ateş. Cilt I-II. Üçdal Neşriyat, İstanbul s. 632</ref> Bununla birlikte [[Antik Yunanca]] olup "Hayvan derisinden yapılmış torba" anlamına gelen<ref>[[Özhan Öztürk]]. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayıncılık. [[İstanbul]], 2005. s. 300</ref> dankiyo kelimesi bugün Trabzon'da neredeyse hiç bilinmediği gibi dini sebeplerle ya da küçükbaş hayvancılığın terkedilmesiyle unutulmuştur.<ref>[[Rumca]] konuşulan bölgelerde torba anlamında kullanılmaya devam etmektedir</ref>. [[Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi]]ne kadar Rumlar tarafından özellikle [[Maçka]] ve Kuzey [[Gümüşhane]]'de ([[Krom]], [[Santa]], [[İmera]]) yoğun olarak kullanılmaktaydı. Yine 1900 lü yıllara kadar [[Araklı]] [[Karadere]] vadisindeki [[Hemşinli]] orjinli köylerde çalınmakla beraber günümüzde sadece halk tarafından eskiden çalındığı bilinmektedir.<ref>[http://bianet.org/bianet/kultur/126841-kizirnos-un-sakli-ezgileri Bianet: Kizirnos'un Saklı Ezgileri]</ref> Bunun yanı sıra [[Bayburt (il)|Bayburt]]'un kuzeyinde yer alan ve [[Trabzon]]' a komşu olan bazı köylerde kullanılmaktadır. 1970'lere dek [[Holo]]<ref>[[Sürmene]] ve [[Çaykara]] ilçelerinin arasında kalan bölge olup buradaki köylerde günümüzde de linga Franca Rumcadır</ref> boğazı köylerinde de çalındığı bilinmekte, [[kemençe]]nin bazı parçaları çalmak için tulum gibi [[akort]] edildiğinden Trabzon [[folklor]]unda etkisi sürmektedir. [[Çayeli]] ilçesinden doğuya doğru [[Rize]]'nin [[Pazar]], [[İkizdere|İkizdere'nin Bazı Köyleri]], [[Ardeşen]], [[Çamlıhemşin]], [[Hemşin]], [[Fındıklı]], [[Güneysu, Rize|Güneysu]] ve [[Artvin]]'in [[Arhavi]], [[Hopa]], [[Borçka]], [[Yusufeli]], [[Şavşat]], [[Meydancık]] belde [[Murgul]] ilçelerinde, [[Erzurum]]'un [[İspir]] ilçesinde ve [[Gürcistan]] sınırında geleneksel olarak çalınır. [[Artvin]]'in iç bölgelerinde [[Gürcüler]] tarafından da geleneksel enstrüman olarak kullanılmakta. Ardahan ilinin kuzeyi olan [[Posof]] ve [[Hanak]]'ta kullanılır. İç bölgelerde [[Tatos Dağları]] sınırından itibaren yerini [[davul]]-[[zurna]]ya bırakmaktadır.<ref>Picken, Laurence. Folk Music Instruments of [[Türkiye]]. [[Oxford University Press]]. Londra. s. 547</ref> Tulum,  [[Gümüşhane]]'de, şehir merkezinin doğusunda bulunan [[Gümüşhane|Merkez]] ilçe köylerinin genelinde davul-zurnayla beraber geleneksel çalgıdır.<ref name="sosyalbilimler.com.tr"/> Önceleri bu yörede yoğun olarak çalınmakta olan tulum günümüzde yerini daha çok davul-zurnaya bırakmıştır ancak bazı Gümüşhane köylerinde yoğun olarak kullanılmaya devam edilmektedir.
+Tulum'un bir enstrüman olarak kullanılmaya başlandığı tarih hakkında kesin bir bilgi olmamakla birlikte [[Mezopotamya]]'da ortaya çıktığı sanılmaktadır. [[Aristophanes]]'in Akharniyalılar oyunundan (MÖ 425) ve Suetonius’un imparator [[Nero]]'nun (MS 54–68) hayatını anlattığı eserinde Utricularius adlı bir tulumcunun varlığından Antik Çağ'da Akdeniz uygarlıklarınca ödünçlendiği anlaşılmaktadır<ref>The New Grove Dictionary of Musical Instruments, 1984, vol. 1, ‘Bagpipe’, Stanley Sadie (ed), pp. 99–111</ref>. [[Gayda|İskoç gaydası]]nın atası olan gayda-tulum benzeri nefesli sazların [[Antik Roma|Romalılar]] tarafından [[Mısır]], [[Anadolu]] veya [[Trakya]] üzerinden kıta [[Avrupa]]sına taşındığı teorisi bu yüzden kabul görmektedir. 17. yüzyılda bölgeye gelen [[Evliya Çelebi]] seyahatnamesinde "[[dankiyo]] tulum sazı" ve "Sazende-i dankiyo düdüğü" olarak tanımladığı enstrümanı [[Trabzon]] yakınlarında yaşayan halkın  icat ettiğini bildirmiştir.<ref>Evliya Çelebi 1672 (1986), Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Sadeleştiren T. Temel-Kıran, N. Ateş. Cilt I-II. Üçdal Neşriyat, İstanbul s. 632</ref> Bununla birlikte [[Antik Yunanca]] olup "Hayvan derisinden yapılmış torba" anlamına gelen<ref>[[Özhan Öztürk]]. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayıncılık. [[İstanbul]], 2005. s. 300</ref> dankiyo kelimesi bugün Trabzon'da neredeyse hiç bilinmediği gibi dini sebeplerle ya da küçükbaş hayvancılığın terkedilmesiyle unutulmuştur.<ref>[[Rumca]] konuşulan bölgelerde torba anlamında kullanılmaya devam etmektedir</ref>. [[Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi]]ne kadar Rumlar tarafından özellikle [[Maçka]] ve Kuzey [[Gümüşhane]]'de ([[Krom]], [[Santa]], [[İmera]]) yoğun olarak kullanılmaktaydı. Yine 1900 lü yıllara kadar [[Araklı]] [[Karadere]] vadisindeki [[Hemşinli]] orjinli köylerde çalınmakla beraber günümüzde sadece halk tarafından eskiden çalındığı bilinmektedir.<ref>[http://bianet.org/bianet/kultur/126841-kizirnos-un-sakli-ezgileri Bianet: Kizirnos'un Saklı Ezgileri]</ref> Bunun yanı sıra [[Bayburt (il)|Bayburt]]'un kuzeyinde yer alan ve [[Trabzon]]' a komşu olan bazı köylerde kullanılmaktadır. 1970'lere dek [[Holo]]<ref>[[Sürmene]] ve [[Çaykara]] ilçelerinin arasında kalan bölge olup buradaki köylerde günümüzde de linga Franca Rumcadır</ref> boğazı köylerinde de çalındığı bilinmekte, [[kemençe]]nin bazı parçaları çalmak için tulum gibi [[akort]] edildiğinden Trabzon [[folklor]]unda etkisi sürmektedir. Rize'nin [[İkizdere]] (bazı köyleri), [[Pazar]], [[Ardeşen]], [[Çamlıhemşin]], [[Hemşin]], [[Fındıklı]], [[Güneysu, Rize|Güneysu]], [[Artvin]]'in [[Arhavi]], [[Hopa]], [[Borçka]], [[Yusufeli]], [[Şavşat]], [[Murgul]] ve [[Erzurum]]'un [[İspir]] ilçesinde geleneksel olarak çalınır. [[Artvin]]'in iç bölgelerinde [[Gürcüler]] tarafından da geleneksel enstrüman olarak kullanılmaktadır. Ardahan ilinin kuzeyi olan [[Posof]] ve [[Hanak]]'ta kullanılır. İç bölgelerde [[Tatos Dağları]] sınırından itibaren yerini [[davul]]-[[zurna]]ya bırakmaktadır.<ref>Picken, Laurence. Folk Music Instruments of [[Türkiye]]. [[Oxford University Press]]. Londra. s. 547</ref> Tulum,  [[Gümüşhane]]'de, şehir merkezinin doğusunda bulunan [[Gümüşhane|Merkez]] ilçe köylerinin genelinde davul-zurnayla beraber geleneksel çalgıdır.<ref name="sosyalbilimler.com.tr"/> Önceleri bu yörede yoğun olarak çalınmakta olan tulum günümüzde yerini daha çok davul-zurnaya bırakmıştır ancak bazı Gümüşhane köylerinde yoğun olarak kullanılmaya devam edilmektedir.
 [[iran]]'da Ney Anban adıyla bilinmektedir.