Yazgı paradoksu

Yazgı paradoksu (diğer adlarıyla nedensel döngü, nedensellik döngüsü veya daha az bilinen isimleri kapalı döngü, kapalı zaman döngüsü), bilimkurguda tema olarak sıkça kullanılan bir zaman yolculuğu paradoksudur. Zamansal nedensellik döngüsüne senaryosuna göre önceden yaşanan #1 olay, daha sonra yaşanacak #2 olayın nedenidir (veya en azından nedenlerinden biridir) ve zaman yolculuğu dolayısıyla, #2 olay aynı zamanda #1 olayın nedenidir. Zaman yolcusu, zamanda geçmişe yolculuk yapmasını “yazan” ya da “önceden tayin eden” olaylar döngüsüne yakalandığında paradoks başlar. Bu durumda, #2 olay yolcunun zamanda geçmişe gitmesi olayı haline gelir ve #1 olay ise, zaman yolcusunun geçmişte yaptığı ve kendisini geçmişe yolculuk yapması için etkileyen bir olaya dönüşür. Paradoksa göre geçmişe yolculuk eden kişilerin, herhangi bir durumu değiştirme ihtimali yoktur. Sevdiği birine araba çarpmasını engellemeye çalışan birini örnek alırsak, bu kişi kaza olmadan olay yerine yetişmek için arabayla giderken, tam da kurtarmak için geri döndüğü insana çarpar ve gelecekteki kendisinin, geçmişe gitmesine sebep olacak ölüme neden olur.

Yazgı paradoksu; birinin geçmişe gidip büyükbabasını öldürdürmesi durumunda bu olayın imkansız olacağını, çünkü kendisinin hiç doğmamış kabul edilceğini varsayan büyükbaba paradoksunun tam tersidir. Paradoks, ilahi güçlerin ulvi planlarına atıfta bulunma zorunluluğu taşımaz. Yalnızca, zamanın değişmez olduğuna dair bir inanç sunar. Olaylar serisi ulvi bir plandan ziyade, nedenselliğin bir parçası da olabilir, örneğin:

• Olay A. Çılgın Bilim Adamı, zaman yolculuğu mekaniği hakkında bir şeyler geveleyen Psikozlu Deliyle tanışır;
• Olay B. Çılgın Bilim Adamı, hayatını zaman yolculuğunu ispatlamaya adarken karısı ve çocukları tarafından terk edilir;
• Olay C. Çılgın Bilim Adamı bunu engellemek adına geçmişe yolculuk yapmaya karar verir;
• Olay D. Zaman yolculuğu, Çılgın Bilim Adamını Psikozlu Deliye dönüştürmüştür.

Buradaki yazgı, nedenselliğin değişmezliği anlamındadır, bir planın var olması zorunluluğundan dolayı değil.

Zaman yolculuğu esnasında geçmişi etkileme olasılığından dolayı, tarihin değişmemesini açıklamanın bir yolu da, olan şeylerin zaten olması gerektiğidir. Bu; ya geçmişi bilinçli ya da bilinçsiz şekilde değiştirme girişiminde olan zaman yolcusunun çabalarının, tarihin bizim bildiğimiz haliyle şekillenmesinde yeri olduğu ve tarihi değiştiremeyeceği ya da zaman yolcusunun geçmişle ilgili bildiklerinin, gelecekte yapacağı geriye doğru zaman yolculuğunun tecrübelerini de içerdiği anlamına gelir (Novikov öz-tutarlılık prensibi).

Diğer bir deyişle: zaman yolcuları geçmiştedir, bu da onların daha önceden de geçmişte olmalarını gerektirir. Bu yüzden de varlıkları gelecek için çok önemlidir ve geleceğin, kendi hatırladıkları gibi gerçekleşmesini sağlayacak eylemlerde bulunurlar. Bu paradoks ontoloji paradoksuyla yakından alakalıdır ve genellikle aynı anda gerçekleşirler.

Zamansal nedensellik döngüsü

Zamansal nedensellik döngüsü, zamanda belirli bir anın, bağımsız bir zaman diliminde kendini devamlı tekrar etmesiyle oluşan kuramsal bir olaydır. Zamansal nedensellik döngüsü; uzayzamanın, içindeki yerel bir zaman diliminin sonsuza kadar kendini tekrar edecek şekilde bozunması durumudur. Başka bir deyişle zamansal nedensellik döngüsü, neden-sonuç zincirinin dairesel olduğu teorik bir olgudur. Örneğin, eğer A olayı B olayına, B olayı C olayına ve C olayı da A olayına neden oluyorsa, bu olayların nedensellik döngüsü içinde olduğu söylenebilir. Zamansal nedensellik döngüsü olağan uzayzamandan ayrı olduğundan dolayı; zaman, bu anormal olayda bulunmayanlar için normal akarken, olayın içinde yer alanlar aynı zaman dilimini tekrar ederler. Zamansal nedensellik döngüsü sadece olayların birebir aynı şekilde ve sonsuza dek tekrar edeceğini belirtmez, aynı zamanda küçük değişikliklerin olabileceğini de öne sürer – hatta döngü devam ettikçe artacaklarını savunur. Bilimkurguda güçlü ve sürekli déjà vular –daha önce birkaç kere gerçekleşmiş olan olayların, tekrar yaşanıyormuş hissi vermesi- zamansal nedensellik döngüsünün uyarıcı işaretleri olarak kabul edilmiştir.

Örnekler ve çeşitlemeler

Nesnelerin yerini bilginin aldığı bir yazgı paradoksu çeşidinde, zamanda yolculuk yapmak ve kendini doğrulayan kehanetler benzer kabul edilir. Örneğin, bir adam kendi geleceğiyle ilgili bilgi alıyor ve kalp krizinden öleceğini öğrenir. Bu alınyazısından kaçabilmek için form tutmaya karar verir, fakat bunu yaparken kendini çok zorlar, bu da kendisini öldürecek olan kalp krizine neden olur.

Bu örneklerde nedensellik büyük değişikliklere uğratılmıştır çünkü komşuluğu bulunan olaylar birbirlerinin hem sebebi hem de sonucudur ve paradoks da burada yatmaktadır.

Aynı anda ontoloji paradoksu olmayan bir yazgı paradoksu için aşağıdaki örnek verilebilir. 1850 yılında Bob’un atını bir şey korkutur ve Bob neredeyse bir uçurumdan düşecekken yabancı bir adam tarafından kurtarılır. Bu adam daha sonra heykeli dikilerek onurlandırılır. 200 yıl sonra, John zamanda geriye doğru seyahate çıkar ve birinin atının uçurumdan düşmek üzere olduğunu görür. Koşarak adamın yardımına gider ve hayatını kurtarır.

Başka bir örnek de Harry Potter ve Azkaban Tutsağı filminde; Harry’nin, kendisini ve Sirius’u ruh emicilerden kurtaran bir silüet görmesi üzerine bunun ölmüş olan babası olduğunu düşünmesi, fakat Hermione ile geçmişe gittiklerinde hayatlarını kurtaranın kendisi olduğunu anladığı sahnedir.

Çoğu örnekte, kişi geçmişe giderek zaten yaşanmış bir olaydaki görevini yerine getirir. Kendini doğrulayan kehanette ise, kişi henüz gerçekleşmemiş bir olaydaki görevini yerine getirir ve zamanda yolculuk eden genellikle bir insandan çok, bilgi olur (örneğin kehanet şeklinde). Her iki durumda da, geçmişi veya geleceği değiştirme çabaları boşa çıkar.

Edebiyat ve kurgudan örnekler

Paradoksun iki yönlü örneği, bir Antik Yunan klasiği olan ‘Oedipus’ oyununda sergilenmiştir. Laius, oğlu tarafından öldürüleceği ve oğlunun, karısıyla evleneceği kehanetini alır. Kehanetin üzerine korkuya kapılan Laius, yeni doğan Oedipus’un ayaklarında delikler açarak onu ölüme terk eder, fakat Oedipus’u bulan bir çoban onu alır ve Thebes’ten uzaklaştırır. Oedipus evlatlık olduğunu bilmeden, babasını öldürüp annesiyle evleneceğini öngören aynı kehanetinden korkarak evden kaçar. Bu arada Laius, Sfenks’in bilmecesini çözmek için tehlikeli girişimlerde bulunmaktadır. Kehanette öngörüldüğü gibi, Oedipus’un yolu zengin bir adamla kesişir ve aralarında, sonunda Oedipus’un adamı öldürdüğü bir kavga başlar. Oedipus’un bilmediği şey ise bu adamın babası olduğudur. Oedipus, kral olabilmek adına esrarengiz bilmeceyi çözerek Sfenks’i alt eder. Dul kraliçe Jocasta’nın kendi annesi olduğunu bilmeden onunla evlenir.

Pek çok kurgusal eser, zaman yolculuğu dolayısıyla mantıklı şekilde meydana gelebilecek çeşitli durumları ele almış, çoğunlukla da paradokslarla uğraşmıştır. Yazgı paradoksu bu tarz kurgularda sıklıkla karşılaşılan bir edebi araçtır. Örnekler arasında Robert Heinlein’ın genç bir adamın geçmişe götürülüp, kendisinin genç ve cinsiyet değiştirme ameliyatı geçirmeden önceki kadın halini hamile bırakması için kandırılmasını konu alan “-All You Zombies-“ isimli hikâyesi ve David Gerrold’un 1973 yılında yayımladığı, içinde benzer paradoksların yer aldığı The Man Who Folded Himself isimli bilimkurgu romanı yer alır.

Zamanda yolculuğun hikâyelerde konu olarak kullanılmasından önce, kendini doğrulayan kehanet versiyonu oldukça yaygındı. Shakespeare’in Macbeth’i bunun klasik bir örneğidir. Minority Report filmindeyse; kehanetlerin, polisin suçu yok etmek adına rutin olarak kullanabileceği kadar güvenilir olduğu bir dünya tasvir edilmiştir.

Harry Potter evreninde, Sybill Trelawney tarafından ortaya atılan, Voldemort’u yenebilecek güçlere sahip bir büyücünün doğacağı kehanet Snape tarafından kısmen duyulmuştur. Bunun üzerine Snape Voldemort’u bunun hakkında uyarmıştır. Kehanetten haberdar bir şekilde ve bu bebeğin Harry olacağını varsayarak Potter ailesine saldırmış, Harry’nin ebeveynlerini öldürmüş fakat bebeği öldürme çabasında başarısız olması üzerine saldırısı geri tepmiş, kendisini zayıflatmış ve Harry’nin 18 yıl sonra Voldemort’u yenmesi senaryosunun gerçekleşmesini sağlamıştır.

Terminatör’ün ilk filmi yazgı paradoksuna dayanmaktadır. İlk filmde, sayborg T-800, Skynet karşıtlarının annesine suikast düzenlemek üzere geçmişe gönderilir, yok edilir, fakat parçaları kurtarılır, böylece T-800 yaratmanın mümkün olduğu bir zaman çizgisi yaratmış olur. Buna ek olarak, Skynet’in suikast planını durdurmak üzere Kyle Reese, T-800’ü geriye doğru zaman yolculuğunda takip eder ve kendini, Skynet’in en başta ortadan kaldırmaya çabaladığı düşmanının babası olarak bulur.

Zaman yolculuğu paradoksları, Bioshock Infinite ve The Zybourne Clock gibi video oyunlarının arka planında da karşımıza çıkar.

Uzay Yolu: Yeni Nesil’in bir bölümü olan “Sebep ve Sonuç”ta, Atılgan’ın bir uzayzaman bozunması yakınlarında imha olmasıyla birlikte zamansal nedensellik döngüsü oluşarak, gemiyi ve mürettebatını, kendi ölümleriyle sonuçlanacak olayları tekrar tekrar yaşamak zorunda kaldıkları zamana hapseder.

Ayrıca bakınız

Nedensellik Kapalı zamansı eğri Dede paradoksu Paradokslar listesi Newcomb paradoksu

Ontoloji paradoksu Özyineleme Beklenti etkisi Zamansal paradoks Predestination (film)

Tavuk mu yumurta mı Zaman Zaman döngüsü Kurgusal eserlerde zaman yolculuğu