Hiung-nu: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
İçerik silindi İçerik eklendi
Gerekçe: aynı şey değil |
Etiketler: Mobil değişiklik Mobil ağ değişikliği Gelişmiş mobil değişikliği |
||
| 1. satır: | 1. satır: | ||
{{Birleş| |
{{Birleş|Hiung-nu}} |
||
{{Eski ülke bilgi kutusu |
|||
[[Dosya:XiongnuMap.png|330px|thumb|Hiung-nu bölgeleri, MÖ. 250 yılı.]] |
|||
|kendi_dilindeki_adı = |
|||
|tam_adı = Büyük Hun İmparatorluğu |
|||
|yaygın_adı = Büyük Hun İmparatorluğu |
|||
|statü = |
|||
|yönetim_biçimi = |
|||
|kuruluş_yılı = MÖ 220 |
|||
|yıkılış_yılı = MÖ 46 |
|||
|olay1 = |
|||
|olay_tarihi1 = |
|||
|olay2 = |
|||
|olay_tarihi2 = |
|||
|olay3 = |
|||
|olay_tarihi3 = |
|||
|olay4 = |
|||
|olay_tarihi4 = |
|||
|öncel1 = |
|||
|bayrak_öncel1 = |
|||
|resim_öncel1 = |
|||
|öncel2 = |
|||
|bayrak_öncel2 = |
|||
|öncel3 = |
|||
|bayrak_öncel3 = |
|||
|öncel4 = |
|||
|bayrak_öncel4 = |
|||
|öncel5 = |
|||
|bayrak_öncel5 = |
|||
|ardıl1 = |
|||
|bayrak_ardıl1 = |
|||
|resim_ardıl1 = |
|||
|ardıl2 = |
|||
|bayrak_ardıl2 = |
|||
|ardıl3 = |
|||
|bayrak_ardıl3 = |
|||
|ardıl4 = |
|||
|bayrak_ardıl4 = |
|||
|ardıl5 = |
|||
|bayrak_ardıl5 = |
|||
|bayrak = Asian Huns.png |
|||
{{Türk tarihi}} |
|||
|bayrak_altyazısı = |
|||
{{Moğol tarihi}} |
|||
|bayrak_bağlantısı = |
|||
''Bu madde Orta Asya'da yaşamış kırsal göçebe kabileler federasyonu Hsiung-nu halkı hakkındadır. Avrupa Hunları için [[Avrupa Hun Devleti]] maddesine ve "Hunlar" kavramı için [[Hunlar]] maddesine bakabilirsiniz.'' |
|||
|bayrak_türü = 1969 TRT Türk Tarihi Takvimi'ne göre Büyük Hun İmparatorluğu bayrağı |
|||
|arma = |
|||
'''Hiung-nu'''<ref>Şevket Koçsoy, "Türk Tarihi Kronolojisi", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 78, Wilhelm Koppers, "İlk Türklük ve İlk İndo-Germenlik", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 332, 333, 336, László Rásonyi, "Tarihte Türklük", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 358, 364, 372, Lajos Ligeti, "Bilinmeyen İç Asya", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 679, İlhami Durmuş, "İskitler", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 576, 587, 588, İlhami Durmuş, "Sarmatlar", ''Türkler'', Cilt 1, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-34-X, s. 637, Faruk Sümer, "Oğuzlar", ''Türkler'', Cilt 2, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-35-8, s. 289 - 290.</ref> ([[Çince]]: '''匈奴'''; [[pinyin]], '''Xiōngnú'''; [[Wade-Giles]]: '''Hsiung-nu''') [[MÖ 3. yüzyıl]] sonlarından itibaren Çin'in Kuzey sınırlarını tehdit eden bir güç unsuru olarak 500 sene Orta Asya'da egemenlik kurmuş olan kırsal göçebe kabileler konfederasyonuna verilen isim.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Xiongnu People | url = http://global.britannica.com/topic/Xiongnu | website = britannica.com | yayıncı = Encyclopædia Britannica | erişimtarihi = 25 Temmuz 2015 | arşivengelli = evet}}</ref> Hiung-nu halkı hakkındaki bütün bilgiler dağınık Çin kaynaklarına ve arkeolojik bulgulara dayanmaktadır. Dilleri hakkındaki değişik varsayımlar, Çin kaynaklarında bulunabilen, çoğunluğu kişi ve unvan adları olan sözcüklere dayanmaktadır. Dillerindeki sözcüklerin Çin lehçelerindeki transkripsiyonlarına göre dillerinin [[İrani diller|İrani]],<ref name="Harmatta 1999: 488">Harmatta 1999: 488</ref><ref name="Jankowski 2006: 27">Jankowski 2006: 27</ref><ref name="Bailey21">{{harvnb|Bailey|1985|pp=21–45}}</ref> [[Moğol dilleri|Moğol]], [[Türk dilleri|Türk]],<ref>[[Yusuf Gedikli|Gedikli, Yusuf]] (2009). [http://abs.kafkas.edu.tr/upload/518/yomdergi.pdf Hun Türkçesi Üzerine Araştırma ve İncelemeler - 8: Hun Türklerindeki Hu-Chie ~ Wu-Chie, İ-Ch’ü Jung, Ta-Li Jung Kavim Adlarının Etimolojisi ve Çok Önemli Üç Sonuç; Türk Dilinin ve Türk Tarihinin MÖ 659 Yılında Başladığının Belgelenmesi]. YOM Türk Dünyası Kültür Dergisi, Bahar 2009</ref> [[Ural dilleri|Ural]]<ref>Di Cosmo, 2004, pg 166</ref> ve [[Yenisey dilleri|Yenisey]]<ref>Adas 2001: 88</ref><ref name="beckwith">Beckwith 2009: 404-405, nn. 51-52.</ref> olduğuna dair görüşler bulunmaktadır. |
|||
|arma_altyazısı = |
|||
|arma_bağlantısı = |
|||
|sembol_türü = |
|||
|harita = The_Empire_of_the_Hsiung-nu.png |
|||
|harita_altyazısı = '''Büyük Hun İmparatorluğu'''nun en geniş sınırları |
|||
|başkent = [[Ötüken]]<ref>{{Web kaynağı | başlık = Ankara'nın Başkent Oluşunun 89. Yılı Kutlu Olsun | url = http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=GoruntuSesKaydi&No=19 | yayıncı = [[Türk Tarih Kurumu|ttk.org.tr]] | erişimtarihi = 16 Ocak 2013 | biçim = [[WMV]] | yıl = 2012 | arşivurl = http://web.archive.org/web/20130419095608/http://www.ttk.org.tr:80/index.php?Page=GoruntuSesKaydi&No=19 | arşivtarihi = 19 Nisan 2013}}</ref> |
|||
Çin'in kuzeyinde MÖ 2. bin yıldan itibaren, bugün Çin sınırlarındaki bölgelerde ve Moğolistan'ın güneyinde yaşayan kırsal göçebe kabileler birbirleriyle savaştılar. Bu kabilelerden bazıları birleşerek Hiung-nu konfederasyonunu kurdu ve bölgedeki önemli bir güç olan [[Yueshi]]'leri<ref>月氏 yuè shì</ref> yendikten sonra MÖ 200'lerden itibaren [[Teoman (lider)|Teoman]] ve [[Mete]] döneminde Çin'e karşı ciddi bir tehdit oluşturan bir imparatorluk oldular. |
|||
|sürgündeki_başkent = |
|||
|latd = |latm = |latNS = |longd = |longm = |longEW = |
|||
|slogan = |
|||
Hsiung-nu halklarının ana dini muhtemelen [[Tengricilik]] idi.<ref name="Mythology">[http://books.google.de/books?id=Y21XOYRQUgQC Mythologies: A Polytheistic View of the World], [[Book:Mythologies : A Polytheistic view of the world|By Wikipedians]], PediaPress, p.406</ref><ref name="Yuri Pines Tengri">Yuri Pines, [http://books.google.de/books?id=EA3lfFV9W7IC The Everlasting Empire: The Political Culture of Ancient China and Its Imperial Legacy], Princeton University Press, 2012, p.37. ISBN 1400842271, 9781400842278: |
|||
|ulusal_marş = |
|||
* "''The nomads had their own concept of Great Unity: they believed that the high god of the steppe, Heaven/Tengri, confers the right to rule on a single charismatic clan. This notion had already emerged vividly in the Xiongnu empire, and it surely influenced the nomadic rulers of China in their endorsement of the Chinese idea of unified rule.''"</ref><ref name="John Tengri">John Man, Attila: the barbarian king who challenged Rome, Bantam, 2005, p.62. University of Michigan. ISBN 0593052919, 9780593052914: |
|||
|yaygın_diller = [[Hun Türkçesi]] |
|||
* "''The Xiongnu also worshipped Tengri. A history of the Han dynasty (206 BC - AD 8), written towards the end of the first century by the historian Pan Ku, in a section on the Xiongnu, says, 'They refer to their ruler by the title cheng li [a transliteration of tengri] ku t'u [son] shan-yii [king]' i.e. something like 'His Majesty, the Son of Heaven'. In early Turkish inscriptions, the ruler has his power from Tengri; and Tengri was the name given to Uighur kings of the eighth and ninth centuries.''"</ref> ''Tenggeri'' ve ''tengri'' kelimelerinin Moğolca ve Türkçe'ye, Hsiung-nu dilinde cennet manasına gelen ''chengli'' kökünden geçtiğine de inanılmaktadır.<ref name="STEPPE FRONTIER IN EARLY CHINESE SOURCES page 49">THE PEOPLES OF THE STEPPE FRONTIER IN EARLY |
|||
|din = [[Tengricilik]] |
|||
CHINESE SOURCES, Edwin G. Pulleyblank, page 49</ref> |
|||
|para_birimi = |
|||
|yönetici1 = [[Teoman (lider)|Teoman]] <small>(ilk tanhu)</small> |
|||
== Kökleri == |
|||
|yönetici2 = [[Mete]] <small>(En önemli tanhu)</small> |
|||
[[Dosya:Great Wall of China.jpeg|thumb|300px|Çin seddi]] |
|||
|yönetici3 = [[Ho-Han-Ye]] <small>(Son tanhu)</small> |
|||
<!--Kuzeylerindeki göçebe etnik gruplar için ''Hu'', ''Hu-Mo'' tabiri kullanılmaktaydı. Sonraları kuzeyli savaşçı göçebeler için kullanılan Hu tabiri, ile Hiung-nu eş anlamda kullanılmıştır.<ref>Ancient China and its enemies: the rise of nomadic power in East Asian history, Nicola Di Cosmo, s.129, Cambridge University Press, ISBN 0-521-77064-5 (İngilizce)</ref>---> |
|||
|yönetici4 = |
|||
5. yüzyıldan itibaren Çin kayıtlarında Hiung-nu ile ilgili bilgiler görülmemeye başlamıştır. Moğolistan'daki güney Sibirya'da [[Selenge Irmağı]] vadisinde yapılan kazılarda bazı Hiung-nu [[Şanyu]]'larının (Hiung-nu hükümdarlarının) mezarları bulunmuştur. Ölü ile birlikte gömülmüş eşyaların arasında İran, Çin ve Yunan menşeli dokumaların bulunması Hiung-nu ile uzak ülkeler arasında ticaretin olduğunu gösterir.<ref name="britannica">Encyclopedia Britannica, ''Xiong-nu people''</ref> |
|||
|yönetici_yılları1 = MÖ 220 - MÖ 209 |
|||
|yönetici_yılları2 = MÖ 209 - MÖ 174 |
|||
|yönetici_yılları3 = MÖ 58 - MÖ 46 |
|||
|yönetici_yılları4 = |
|||
|yönetici_unvanı = |
|||
|vekil1 = |
|||
|vekil2 = |
|||
|vekil3 = |
|||
|vekil4 = |
|||
|vekil_yılları1 = |
|||
|vekil_yılları2 = |
|||
|vekil_yılları3 = |
|||
|vekil_yılları4 = |
|||
|vekil_unvanı = |
|||
|yasama_organı = |
|||
Hiung-nu halkının, [[Avrupa]]'ya kadar gelmiş olan [[Hunlar]]ın asıl çekirdeği olduğu görüşü üzerine tarihçiler arasında farklı görüşler vardır. M.S. 370 yılında İdil Nehri civarında görülen Hunların atalarının, batıya göç eden Hiung-nu'lar olduğu hipotezi bulunmaktadır.<ref>[http://books.google.com.tr/books?id=CrUdgzSICxcC&printsec=frontcover&dq=The+world+of+the+Huns:+studies+in+their+history+and+culture&source=bl&ots=KG_ZK_w4MX&sig=3qLm4IxvyKOGsG3ILTUyr6QUs_c&hl=tr&ei=1-tCTPfdC4T20gStj4CZDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CCsQ6AEwAw#v The Wolrds Of The Huns - Otto J. Maenchen Helfen] (İngilizce)</ref><ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/huns Iranica ansiklopedisi Hunlar maddesi](İngilizce)</ref> |
|||
|meclis1 = |
|||
|meclis_türü1 = |
|||
|meclis2 = |
|||
|meclis_türü2 = |
|||
|istatistik_yılı1 = |
|||
=== Farklı isimlendirmeler === |
|||
|yüzölçümü1 = |
|||
Hiung-nu halkı farklı kaynaklarda farklı isimlerle adlandırılmaktadırlar. En yaygın isimler şunlardır: |
|||
|nüfus1 = |
|||
{{Sütunlar |
|||
|istatistik_yılı2 = |
|||
|col1= * Hun |
|||
|yüzölçümü2 = |
|||
* Huna |
|||
|nüfus2 = |
|||
* Hunlar |
|||
|istatistik_yılı3 = |
|||
* Khuni |
|||
|yüzölçümü3 = |
|||
* Hiung-nu |
|||
|nüfus3 = |
|||
|col2= * Hsiung-nu |
|||
|istatistik_yılı4 = |
|||
* Xun-nu |
|||
|yüzölçümü4 = |
|||
* Xiong-nu |
|||
|nüfus4 = |
|||
* Xiyon |
|||
|istatistik_yılı5 = |
|||
|yüzölçümü5 = |
|||
|nüfus5 = |
|||
|günümüzdeki_durumu = |
|||
|dipnotlar = |
|||
}} |
}} |
||
'''Büyük Hun İmparatorluğu''' ya da '''Asya Hun İmparatorluğu''' ([[Çince]]: 東匈奴, [[Hiung-nu]]), Çin kaynaklarına dayanılarak MÖ 1760'tan itibaren varlıklarına ilişkin teoriler<ref name=":0">Gumilev L.N. Hunlar</ref> bulunsa da ilk devletlerini MÖ 1200<ref name=":0" /><ref>Deguines Y. Histoire des Huns, des Turcs, Des Mongols et des Tartares occidenteaux avant et depuis J.C. jusqu'a present Vol.I.P., 1758, p. 216</ref><ref>Cordier H. Histoire Générale de la Chine Vol. I. P., 1920, p. 205</ref> civarında kuran İç Moğolistan merkezli coğrafyada yaşamış eski Türkçede '''Kun''', Çince [[Hiung-nu]], batı dillerinde [[Hunlar|Hun]] adıyla geçen [[Türk halkları|Türk]] devleti.<ref name="jproux-1"> |
|||
{{Kitap kaynağı| son = Roux | ilk = Jean Paul | yıl = 1984 | başlık = Türklerin Tarihi (Historie des Turks) | yayımcı= Ad |alıntı= | id = ISBN 975-506-018-9}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.bilgicik.com/yazi/buyuk-hun-imparatorlugu/ | başlık = Büyük Hun İmparatorluğu | arşivurl = http://web.archive.org/web/20150329004924/http://www.bilgicik.com/yazi/buyuk-hun-imparatorlugu/ | arşivtarihi = 29 Mart 2015}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.diyadinnet.com/YararliBilgiler-404&Bilgi=asya-hun-devleti | başlık = Asya Hun Devleti | arşivurl = http://web.archive.org/web/20131121042945/http://www.diyadinnet.com:80/YararliBilgiler-404&Bilgi=asya-hun-devleti | arşivtarihi = 21 Kasım 2013}}</ref> Hun İmparatorluğu'nu [[Türkler|Türk]] boyları kurmuş, yönetmiş; [[Türk kültürü]] devlete şeklini vermiştir.<ref name="tez">Balaban, Ayhan. İskit, Hun ve Göktürklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat. T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Çağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2006. URL:http://fef.kafkas.edu.tr/sosyb/tde/halk_bilimi/makaleler/kultur_med/kultur_med%20(20).pdf. Erişim tarihi: 11.12.2011. (Archived by WebCite® at http://www.webcitation.org/63rPeTJL1)</ref> |
|||
Hiung-nu adının o zamana göre eski Çince'de karşılığı olan H'yenyun adına ilk olarak MÖ 822 yılında yazılmış "Şarkı Kitapları"nın birinde yer alan bir şiirde rastlanır<ref name=":0" />. Hiung-nu adına daha sonra MÖ 318 yılında [[Çin]] ile yapılan [[Kuzey Şansi Savaşı]]'nda ve bunun sonucunda yapılan anlaşmada rastlanmaktadır. [[Hunlar|Hun]]lar günümüzün [[Moğolistan]] bölgesinde; Çin'in kuzeybatısında yaşamlarını sürdürmekteydiler. Bilinen ilk imparatorları [[Teoman (lider)|Teoman]]'dır.En büyük imparatorları ise, [[Şanyu]] (Chan-Yü:Büyük İmparator) lakaplı [[Mete]] (Motun)'dir.Çinliler önüne geçemedikleri [[Hunlar|Hun]]'ların saldırılarının ardından MÖ 214 yılında [[Çin Seddi]]'ni inşa etmek zorunda kalmıştır. Bu yapı günümüzde halen bir dünya harikası olarak kabul edilmektedir. [[Ming Hanedanı]] döneminde de yenilenen büyük duvarın birçok kısmı sağlamlığı ile günümüzde hala ayakta kalmıştır. Doğu Hiung-nular en parlak dönemini [[Mete]] zamanında yaşamıştır. |
|||
=== Tarihleri === |
|||
[[Dosya:Streitende-Reiche2.jpg|thumb|200px|MÖ 500-221 arasında farklı Çin hükümdarları birbirleri ile iç savaşlar sürdürürken, kuzeydeki Hiung-nu toprakları genişlemeye devam ediyordu.]] |
|||
Kuruluşu hakkında kesin bilgiler yoktur. MÖ 220 yılında Teoman tarafından kurulduğu kabul edilir. Teoman'dan sonra devleti büyük bir imparatorluk haline getiren [[Mete]]'dir. Mete, [[İpek Yolu]]'na egemen olmak için Çin ile savaşmıştır. [[MÖ 200]] yıllarında Çin'i yenilgiye uğratarak vergiye bağlamıştır. MÖ 187 yılında başında [[Ka-o-ti]]'nin bulunduğu Çin İmparatorluk Ordusu'nu, [[Pa-i-Teng Seferi]]'nde on tümenden oluşan (yüz bin kişiye tekabül eder) disiplinli ve düzenli ordusuyla yenilgiye uğratmıştır. Bu Çin ordusunun sayısının bazı kaynaklarda iki yüz bin bazı kaynaklarda ise otuz beş tümen yani üç yüz elli bin olduğu yazmaktadır. Mete devrinde [[Sibirya]], [[Çin Denizi]], [[Japon Denizi]] ve [[Hazar Denizi]] arasında kalan tüm topraklara hakim olunmuştur. |
|||
Hiung-nu halkının, etnik ve dilsel açıdan pek çok halkı kast ettiği ve Kuzey Çin'de yaşamış göçebe halkları tanımlamak için kullanılan bir terim olduğu düşünülmektedir.<ref name="Di Cosmo 2004: 165">Di Cosmo 2004: 165</ref> Ayrıca bu topluluğa yüzyıllar boyunca [[Sakalar]], [[Sarmatlar]], tunguz kavimleri ve Çin'den sürülmüş olan bazı çoban halkları gibi birçok halkın karışmış olması gerektiği düşünülür. Örneğin MÖ 349 yılından kalma bazı Çin yazılarında Hiung-nu halklarının 19 boyundan biri olduğu belirtilen, Çiğ kavmi uzun burunları ve uzun sakalları ile Çinlilerin dikkatini çekmişlerdir. |
|||
[[Mete]]'nin Çin'i topraklarına bağlamayıp, vergi almak suretiyle yönetmesi sebebi, Çin yerleşik hayatı ve siyasi etkisinden uzak durma olarak yorumlanır. Bunun yanında Çin'in kalabalık nüfusu altında Hunluk özelliklerini kaybetmek istememiştir. |
|||
Tarihçi [[Sima Qian]] MÖ 2. yüzyılda yazdığı [[Shiji]]'de, Xiongnuların (Hiung-nu) atasının [[Chunwei]] adında Çin'in [[Xia Hanedanı]] mesubu bir soylu olduğunu iddia eder.<ref>Shiji 110. rulo: ''Xiongnu, atası Xia'nın soyundan gelir, adına Chunwei denir.'' (匈奴，其先祖夏後氏之苗裔也，曰淳維。)</ref> Ancak bu iddia modern tarihçiler tarafından kabul edilmemektedir; Çin tarih yazıcılığının "tipik olarak düşmanları ile akrabalık bağları kurma eğilimi" olarak yorumlanır.<ref>Paul F. Rouzer, ''Articulated ladies: gender and the male community in early Chinese texts'', Harvard Univ Asia Center, 2001, sf. 161</ref> Ayrıca Sima Qian ve daha sonraki hanedanlık tarihçileri, efsanevi krallar [[Yao]] ve [[Shun]] zamanından beri kuzey babar topraklarında yaşayan ''Dağlı Rong''<ref>山戎</ref>, ''Di''<ref>狄</ref>, ''Xianyun''<ref>獫狁</ref>, ve ''Xunyu''<ref>荤粥</ref> gibi halklardan bahsederek, Xiongnuların bunların ardılı olduklarını iddia etmişlerdir. Ancak bu iddiayı da destekleyen kanıtlar bulunmamaktadır.<ref>Nicola Di Cosmo, ''Ancient China and Its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History'', Cambridge University Press, 2004, sf. 165</ref> Çinliler mesela ''Ti''-halkı hakkında m.ö. 714 ve m.ö. 541 yıllarından kalma yazılarda, onları mağlup ettiklerini ve bu halkın yaya olarak savaştığını kayıt etmişlerdir. Bu üstte sayılan halklarında Hiung-nu'larla mutlaka bağlantıları olmuş olması gerektiği düşünülür. |
|||
[[Dosya:Hunlar.PNG|thumb|300px]] |
|||
MÖ 350 ile MÖ 290 yılları arasında Çin topraklarının kuzeyinde, [[Çin Seddi]]'nin ilk başlangıcı olarak Çin'in kuzey sınırını sağlamlaştırmak ve korumak amacıyla ilk savunma yapıları inşa edilmiştir. Hiung-nu halkının saldırılarına karşı daha etkili olabilmek için, Çin'in [[Zhou Hanedanı]]'nin MÖ 325 - MÖ 298 yılları arasında hükümdarı olan Wu-ling ordularına ata binmeyi ve ok atmayı öğretmiştir. Ve hatta onları Hiung-nu'lar gibi giyindirmiştir. Bu tedbirler sayesinde hükümdarlığının 26. yılında Orman-hiung-nu'larını yenilgiye uğratmıştır. MÖ 318 yılında Hiung-nu'ların ve Çinlilerin arasında sınırların kabul edilmesi ile ilgili antlaşması imzalanmıştır. |
|||
== |
== Batı ve Doğu Hun Devleti == |
||
Mete'nin ölümünden sonra bir süre daha gücünü koruyan devlet, Çinli prenseslerle evlenme geleneği ile Çinli prenseslerin casusluk faaliyetleri, Hun boyları arasındaki iktidar kavgaları, Çin'in İpek Yolu üzerinde gittikçe siyasi nüfuzunu arttırması gibi nedenlerle MÖ 46 yılında [[Doğu Hiung-nu|Doğu Hun]] ve [[Batı Hiung-nu|Batı Hun]] olmak üzere ikiye ayrıldı. Bu ikiye ayrılışın nedenlerinden birisi de Büyük Hun İmparatorluğu'nun başında bulunan [[Ho-han-ye]]'nin ekonomik sıkıntıları da neden göstererek Çin egemenliğine girmek istemesidir ki, bu düşünceyi kardeşi [[Çiçi]], "atalarına saygısızlık" olarak kabul edip esaret altına girmeyi reddetmiştir. |
|||
[[Dosya:Hiung-nu kemer bağı.jpg|thumb|200px|Hiung-nu halkından kalma altın kemer kilidi. (MÖ 3. ila 2. yüzyıl)]] |
|||
Hsiung-nu halkının etnik ve dilsel kimliği akademik çevrelerde tartışma konusu olmaktadır ve akademik çevrelerde geniş kabul gören kesinleşmiş bir teori bulunmamaktadır.<ref name="Michael Adas 2001">Michael Adas, ''Agricultural and Pastoral Societies in Ancient and Classical History,'' American Historical Association. Temple University Press, 2001. Alıntı: s. 88: "Ancak Hiung-nuların etnik bağlantısı belirsiz kalmıştır (İranlı, Moğol, Türk ve hatta Paleo-Sibirya Kettic oldukları öne sürülür )" (İngilizce)</ref> |
|||
===Çok uluslu=== |
|||
Pek çok akademisyen Hsiungnuların etnik ve dilsel açıdan farklı grupların bir karışımından oluştuklarına inanır ve eski Çin kaynaklarınca ortaya konan olası anadilleri hakkında tatmin edici bir cevaba henüz ulaşılmadığını belirtirler.<ref name="Di Cosmo 2004: 165"/> Koreli tarihçi Hyun Jin Kim, [[bozkır imparatorluğu|bozkır imparatorluklarında]] eski ırki veya etnik ilişki teorilerinin reddedilip, yerine çok uluslu, çok dilli bir yapılanmanın kabulünün tarihsellik adına daha gerçekçi olduğunu belirtmiştir.<ref>Hyun Jin Kim, The Huns, Rome and the Birth of Europe. {{ISBN|978-1-107-00906-6}}. Cambridge University Press. 2013. page 31.</ref> |
|||
Bu sebeple bir kısmı, şimdiki [[Türkistan|Batı Türkistan]] yöresine çekilerek yönetimden ayrılmışlardır ve Çiçi yönetiminde Talas'ın batısına egemen olmuşlardır. Batı Hun'un başında bulunan Çiçi'nin Çin'e karşı verdiği mücadelede kısa bir süre sonra başarısız olduğu görülmüştür. Zira Çiçi, Çin ile mücadelede eski Hun savaş taktiklerini bırakarak bir şehir kurup burayı kale haline getirerek savunma savaşı yapmayı yeğlemiştir. Bu kendisinin birinci hatasıdır. Yenilgisinde etkili olan diğer hata ise emri altında bulunan askerlere çok sert davranmasıdır. |
|||
Çin kaynakları [[Tiele]] ve Aşina kabilelerini Hsiungnu ile bağdaşlaştırmış, ancak diğer Türki kavimlerden bahsetmemiştir. ''[[Zhou'nun kitabı]]'' ve ''Kuzey Hanedanlıklarının Tarihi'' isimli Çin kaynakları Aşina kabilesinin Hsiungnuların bir parçası olduğunu belirtmiştir,<ref name="Zhou50">[[Linghu Defen]] et al., ''[[Book of Zhou]]'', [[:zh:s:周書/卷50|Vol. 50.]] {{Zh icon}}</ref><ref name="Northern99">[[Li Yanshou]] ({{Dil|zh-hans|李延寿}}), ''[[History of the Northern Dynasties]]'', [[:zh:s:北史/卷099|Vol. 99.]] {{Zh icon}}</ref> fakat bu bağlantının tarihsel doğruluğu tartışmalı bir konudur.<ref name="Christian2">Christian, p. 249</ref> |
|||
[[Dosya:Hunların bölünmesi.PNG|sağ|thumb|Büyük Hun İmparatorluğu'nun Batı ve Doğu olmak üzere birinci bölünüşü. Çiçi yönetimindeki Batı Hun'un kısa sürede dağıldığını ve çevre ülkelere göçtüğünü; Ho-Han-Ye idaresinde Doğu Hun'un ise Çin yönetimi altında sürdüğünü gösteriyor.]] |
|||
Doğu Hun ise, Ho-Han-ye yönetiminde Talas'ın doğusunda Büyük Hun İmparatorluğu'nun asıl mirasçıları olarak M.S 48 yılına kadar hüküm sürmüştür. Çin'in siyasi hareketleri sonucu, [[48|MS 48]] yılında Doğu Hun bölünme sürecine girmişlerdir. Nihayetinde [[Güney Hiung-nu|Güney Hun]] ve [[Kuzey Hiung-nu|Kuzey Hun]] olmak üzere ikiye ayrılmışlardır. Kuzey Hiung-nu tanhu [[Pi (Tanhu)|Pi]] yönetiminde [[Moğollar|Moğol]] ve [[Sibirya]] stepleri çevresinde 156 yılına kadar devam etmiştir. Güney Hiung-nu ise, [[Panhu]] yönetiminde Uygur havzasında ve Çin'e yakın bölgelerde 216 yılına kadar devam etmiştir. |
|||
Doğu Hun'un kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmasının sebebi; Panhu yönetimindeki Hiung-nu'ların Çin'in siyasi üstünlüğünü kabul etmesine rağmen, yeğeni Pi yönetimindeki Kuzey Hun'ların Çin üstünlüğünü kabul etmeyişidir. |
|||
''[[Sui'nin kitabı]]'' ve ''Tongdian'' kaynaklarına göre ise Hsiungnular [[Pingliang]] kökenli "karışık göçebelerdir" ({{zh|first=t|t={{linktext|雜|胡}}|p=zá hú}}).<ref name="Sui84">[[Wei Zheng]] et al., ''[[Book of Sui]]'', [[:zh:s:隋書/卷84|Vol. 84.]] {{Zh icon}}</ref><ref name="Tong197">{{Kitap kaynağı |soyadı1=Du |ad1=You |authorlink=Du You |script-title=zh:《通典》 |trans-title=[[Tongdian]] |location=Beijing |yayıncı=[[Zhonghua Book Company]] |cilt=197 |script-chapter=zh:辺防13 北狄4 突厥上 |yıl=1988 |isbn=978-7-101-00258-4 |sayfa=5401 |dil=zh-hans}}</ref> Aşina ve Tiele halkları ayrı etnik gruplara ait iken Hsiung-nu halkı ile karışmış olabileceklerine de inanılmaktadır.<ref name="ethnic">{{Web kaynağı | url = http://rudocs.exdat.com/docs/index-128726.html | başlık = Об эт нической принадлежности Хунну | website = rudocs.exdat.com | arşivurl = http://web.archive.org/web/20180914203456/http://rudocs.exdat.com/docs/index-128726.html | arşivtarihi = 14 Eylül 2018}}</ref> Buna ilaven Çin kaynakları kuzey sınırlarındaki pek çok farklı göçebe halkı Hsiungnu adı altında sınıflandırmıştır. Bu Greko-Roman kaynaklarında da çok sık karşılaşılan bir durumdur. Örneğin [[Bizans İmparatoru]] [[VII. Konstantin]], ''[[De Administrando Imperio]]'' kitabında<ref>{{Kitap kaynağı|baskı=New, revised|yayıncı=Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies|isbn=978-0-88402-021-9|soyadı=Jenkins|ad=Romilly James Heald|başlık=De Administrando Imperio by Constantine VII Porphyrogenitus|location=Washington, D.C.|seri=Corpus fontium historiae Byzantinae|yıl=1967|sayfa=65|url=https://books.google.com/?id=3al15wpFWiMC&printsec=frontcover&dq=inauthor:%22Constantine+VII+Porphyrogenitus+(Emperor+of+the+East)%22#v=onepage&q&f=false|erişimtarihi=28 Ağustos 2013}} According to Constantine Porphyrogenitus, writing in his ''[[De Administrando Imperio]]'' (ca. 950 AD) ''"Patzinakia, the [[Pechenegs|Pecheneg realm]], stretches west as far as the [[Siret River]] (or even the [[Carpathian Mountains|Eastern Carpathian Mountains]]), and is four days distant from Tourkia (i.e. Hungary)."''</ref><ref name="PrinzingSalamon1999">{{Kitap kaynağı|author1=Günter Prinzing|yazar2=Maciej Salamon|başlık=Byzanz und Ostmitteleuropa 950–1453: Beiträge zu einer table-ronde des XIX. International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996|url=https://books.google.com/books?id=uZDgivj7_RAC&pg=PA46|erişimtarihi=9 Şubat 2013|yıl=1999|yayıncı=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=978-3-447-04146-1|sayfa=46}}</ref> ''Tourkia'' ({{Dil|el|Τουρκία|dil_adı=e}}) kelimesini Türkleri tanımlamak yerine [[Macar]] halklarını tanımlamak için kullanmıştır.<ref name="Howorth2008">{{Kitap kaynağı|yazar=Henry Hoyle Howorth|başlık=History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: The So-called Tartars of Russia and Central Asia|url=https://books.google.com/books?id=hFc4mwsHZ7IC&pg=PA3|erişimtarihi=15 Haziran 2013|yıl=2008|yayıncı=Cosimo, Inc.|isbn=978-1-60520-134-4|sayfa=3}}</ref> Yunan kaynakları [[Hunlar]] ve [[Avarlar]]ı da [[İskitler|İskitli]] olarak sınıflandırmıştır. Bu tarz basitleştirme ve genellemeler eski tarihi ve edebi kaynaklarda sık görülmüş ve genellikle aynı coğrafyada yaşamış fakat farklı etnik grup ve kökenlere mensup göçebeleri tanımlarken kullanılmıştır.<ref>{{harvtxt|Sinor|1990}}</ref> |
|||
== |
== Kültür == |
||
Hunlar kendi belgelerini bırakmadığı için arkeolojik deliller dışında Çin kaynaklarına bakılmaktan başka çare yoktur. Hiung-nular'ın özelliklerinden birkaç örnek: |
|||
{{See also|Hunca}} |
|||
Hiung-nu halkını tabir etmek için Çin kaynaklarında '''匈奴''' karakterleri kullanılır. Bu karakterler Çincede ''berbat köle'' manasına gelmiş ve aşağılama amacıyla kullanılmıştır.<ref name=yuuu86-384>{{Kitap kaynağı | soyadı=Yü | ad=Ying-shih | bölüm=Han Foreign Relations | başlık=The Cambridge History of China, Volume 1: The Ch'in and Han Empires, 221 BC – AD 220 | yıl=1986 | yayıncı=Cambridge University Press | location=Cambridge | isbn=978-0-521-24327-8 | sayfa=384}}</ref> Modern Çince ve Eski Çince arasında zaman içinde çeşitli ses evrimleri yaşandığından ötürü Modern Çincede ''xiōngnú'' olarak telaffuz edilen karakterlerin Eski Çincede daha farklı bir telaffuz edildiği düşünülmektedir. Eski Çince telaffuz yeniden yapılandırıldığında ''xiōngnú'' kelimesinin ilk karakteri olan '''匈''' karakterinin /qʰoŋ/ şeklinde telaffuz edildiği varsayılmaktadır. Bu varsayımsal telaffuz ile Avrupa dillerinde geçen [[Hun]] kelimesi benzerlik göstermektedir. Ancak ikinci karakter olan '''奴''' karakterinin Hun kelimesi ile bir benzerliği bulunmamaktadır. |
|||
* Reisi vefat edince, yerine oturan oğlunun kendi anası dışındaki babasının kadınlarını alması. |
|||
Hsiungnu-Hun ilişkisi iddiası ilk defa 18. yüzyılda Fransız tarihçi [[Joseph de Guignes]] tarafından ortaya kondu.{{Kdş|de la Vaissière|2015|p=175, 180}} İlerleyen yıllarda Kuzey Hsiungnuların Çin ile yaptıkları savaşı kaybetmelerinden ötürü kuzey batıya göç etmesi ve Avrupa Hunlarının kısmende olsa göç eden bu halkların kökensel, kültürel ve genetik açıdan bir devamı olduğu fikri yaygınlaşmaya başladı.{{Kdş|Wright|2011|p=60}} Akademisyenler aynı zamanda [[Eftalitler]]'in ve Kidaritlerin'de Hunlar ile akraba bir kavim olduğunu düşünmeye başlamışlardır.{{Kdş|Pohl|1999|p=501}} |
|||
Ancak bu özellikler sadece Hunlar'da değil, diğer [[göçebe]] kabileler için de geçerlidir. Ayrıca bunların Çin medeniyetinin [[ahlak]] anlayışı ve [[mantık|mantığına]] aykırı olduğu için Çin kaynaklarında Hunlar'ın gelenek ve göreneklerinden bahsedilirken eleştiri içerikli cümleler kullanılmıştır. |
|||
Bu iddialara ilk karşı çıkan kişi ise [[Otto J. Maenchen-Helfen]] oldu. Maenchen-Helfen bu geleneksel fikrin birincil kaynak olarak arkeolojik bulgulara dayanmak yerine yazılı kaynaklara dayandığı gerekçesini öne sürdü ve güvenilmez olduğunu savundu.{{Kdş|de la Vaissière|2015|p=175}} Akademisyenin çeşitli çalışmaları sonucunda Xiongnu ve Hunların aynı kavim veya aynı ataya sahip olan akraba kavimler olması fikri tartışmalı bir konu olmaya başladı.{{Kdş|Wright|2011|p=60}}{{Kdş|Thompson|1996|p=1}}{{Kdş|Schottky|2004}}{{Kdş|Sinor|1990|p=178}}{{Kdş|Heather|2005|pp=148-149}} Buna ek olarak daha önce Hunlar ile bağdaşlaştırılmış [[Eftalitler]]'in (Akhunlar) ve [[Kidarite Krallığı]]'nın da Hunlardan farklı bir kavim olduğuna dair çalışmalar yürütüldü.{{Kdş|Schottky|2004}}{{Kdş|Sinor|1990|p=200}} Avusturyalı tarihçi Walter Pohl, hiç bir bozkır konfederasyonunun etnik olarak tek bir milletten oluşmadığını, tarihte görülen farklı gruplarca kurulmuş benzer isimli devletlerin bu isimleri ismin prestiji yüzünden seçtiklerini veya diğer devletler tarafından kan bağına bakılmaksızın sadece geldikleri yer veya yaşayış tarzları yüzünden onlara bu isimlerin verildiklerini söylemiş ve Hiung-nular, Akhunlar ve Avrupa Hunları arasında bir köken yada kan ilişkisi olmadığını savunmuştur.{{Kdş|Pohl|1999|pp=501-502}} |
|||
Hunlar'ın dini, [[Şamanizm]] ve [[Tengricilik]] olup, yılda üç kez büyük ayinî bayram düzenleniyordu.{{Kaynak belirt}} |
|||
===İrani halklar=== |
|||
{{See also|İrani diller}} |
|||
[[Harold Walter Bailey]], MÖ. 200 yılından Xiongnu isimlerinin İrani isimler ile benzerliğini öne sürerek, halkın kökünü İrani kavimlere dayandırmıştır.<ref name="Bailey21" /> Bu teori Türkolog [[:pl:Henryk Jankowski (turkolog)|Henryk Jankowski]] tarafındanda desteklenmiştir.<ref name="Jankowski26" /> Orta Asya üzerine çalışmalar yürütmüş akademisyen [[Christopher I. Beckwith]], Xiongnu isminin [[İskitler|İskit]] (Scythian), [[Saka]] ve [[Soğdca|Soğdya]] ile aynı köke sahip olduğunu ve Doğu İrani bir kavim olduğunu savunmuştur.<ref name="Beckwith71" /><ref name="Beckwith405">{{harvnb|Beckwith|2009|p=405}}: "Accordingly, the transcription now read as Hsiung- nu may have been pronounced * Soγdâ, * Soγlâ, * Sak(a)dâ, or even * Skla(C)da, etc."</ref> Beckwith'e göre Xiongnu halkı İrani bir yönetici grubu barındırmış, veya daha büyük olasılıkla daha önceden İrani bir kavmin egemenliği altında yaşayıp göçebe hayat tarzını onlardan benimsemişlerdir.<ref name="Beckwith71" /> |
|||
Arkeolojik kazıların sonucuyla Hunlar'ın başkentinin [[Ulan Batur]]'un kuzeyinde bulunan [[Noin-Ula Kurganı]]'nında olduğu saptanmıştır.{{kaynak belirt}} Kurganlarından kazılan Hunlar'ın giysilerinde eski Türk kültürünün etkisi tespit edilmiştir. |
|||
[[UNESCO]]'nun yayınladığı ''Orta Asya Medeniyetlerinin Tarihi'' kitabının editörü Macar dilbilimci [[János Harmatta]], kabile ve kral isimlerinin İrani isimler olduğunu, Çincede geçen her Xiongnu kökenli kelimenin [[İskitçe]] kökler ile açıklanabileceğini savunmuş ve bunlara dayanarktan Hsiungnuların Doğu İrani diller grubuna ait bir dili konuştuğu sonucuna ulaşmıştır.<ref name="Harmatta488" /> |
|||
== Devlet Yönetimi == |
|||
===Moğollar=== |
|||
Çin kaynaklarında Hun (Hiung-nu) devletinin yöneticileri Tanhu (Şanyu) olarak anılmaktadır. Bu kelimenin [[hakan]], [[kağan]], [[Han (unvan)|han]] ya da [[imparator]] gibi bir anlamı olduğu tahmin edilir.<ref name="jproux-1"/><ref>{{Kitap kaynağı |
|||
{{See also|Moğol dilleri}} |
|||
| son = Roux |
|||
Çeşitli Moğol ve yabancı akademisyenler Hsiungnuların Moğol dilleri konuşmuş olabileceklerini önermiştir.<ref>Ts. Baasansuren "The scholar who showed the true Mongolia to the world", Summer 2010 vol.6 (14) ''Mongolica'', pp.40</ref><ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Denis|ad1=Sinor|başlık=Aspects of Altaic Civilization III}}</ref> Moğol arkeologlar Slab Grava kültürü halkının Hsiungnu halkının atası olduğunu iddia etmiştir, bazılarıda Hsiungnuların modern [[Moğollar]]ın atası olabileceğini belirtmiştir.<ref name="Tumen" /> |
|||
| ilk = Jean Paul |
|||
| yıl = 1984 |
|||
| başlık = Türklerin Tarihi (Historie des Turks) |
|||
| yayımcı= Ad |
|||
|alıntı= |
|||
| id = ISBN 975-506-018-9 |
|||
}}</ref> |
|||
[[Tanhu]] sözcüğü bir unvan olarak "sonsuz genişlik" anlamına gelmektedir. Hükümdarlık da [[Kut (mitoloji)|kut]] anlayışı egemendi. Hükümdarlığın tanrıdan geldiği görüşü vardı. Ülke, töre hükümlerine göre yönetilirdi. Tanhunun görevi; ülkede dirliği sağlamak, adaleti gerçekleştirmek, orduyu komuta etmek, meclisi yönetmek olarak sıralanabilir.Hükümdarın eşine "ka-tun" (hatun) denirdi ve hatun yönetimde söz sahibiydi. Hükümdarlık babadan oğula geçmektedir. Ülke oğullar arasında doğu, batı ve merkez olarak miras bırakılmaktaydı. |
|||
"[[Song'un kitabı]]" olarak da bilinen ve 5. yüzyılda yazılmış Çin kaynaklı tarihi metine göre, Cücenlerin ([[Rouran]]) alternatif ismi "[[Tatar konfederasyonu]]" veya "Tartar" idi ve bir Hsiung-nu kabilesiydiler. [[Nikita Bichurin]], Hsiungnu ve [[Siyenpiler]]i (Xianbei) aynı etnik grubun iki altgrubu olarak sınıflandırmıştır.<ref name="info">N.Bichurin "Collection of information on the peoples who inhabited Central Asia in ancient times", 1950, p. 227</ref> |
|||
== Ordu == |
|||
[[Cengiz Han]], Daoist [[Qiu Chuji]]'ya yazdığı bir mektubunda Modu Şanyu'dan (Mete-Han) "bizim [[Şanyu]]muzun eski zamanları" olarak bahsetmiştir.<ref name="Howorth">{{Web kaynağı | url = https://archive.org/details/p1historyofmongo02howouoft | başlık = History of the Mongols from the 9th to the 19th century | ad = Henry H. (Henry Hoyle) | soyadı = Howorth | yayıncı = London : Longmans, Green | via = Internet Archive | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160401065847/https://archive.org/details/p1historyofmongo02howouoft | arşivtarihi = 1 Nisan 2016}}</ref> Arkeologlar tarafından bulunan, Hsiung-nu halkının güneş ve ay sembolleri Moğolların [[Soyombo sembolü]]ne de benzetilmektedir.,<ref>{{Web kaynağı | url = http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/sunandmoon_th.jpg | başlık = Sun and Moon | website = depts.washington.edu | biçim = JPG | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160304083329/http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/sunandmoon_th.jpg | arşivtarihi = 4 Mart 2016}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/xiongnuarchhist.html | başlık = Xiongnu Archaeology | website = depts.washington.edu | arşivurl = http://web.archive.org/web/20160304075141/http://depts.washington.edu/silkroad/archaeology/mongolia/xiongnu/xiongnuarchhist/xiongnuarchhist.html | arşivtarihi = 4 Mart 2016}}</ref><ref>[https://www.academia.edu/2086480/Elite_Xiongnu_Burials_at_the_Periphery_Tomb_Complexes_at_Takhiltyn_Khotgor_Mongolian_Altai_Miller_et_al._2009_ Elite Xiongnu Burials at the Periphery] (Miller et al. 2009)</ref> |
|||
* Ordu ücretli değildi. |
|||
* Ordunun temeli atlı askerlere dayanırdı. |
|||
* Ordu tümen sistemine göre teşkilatlanmıştır. (Onluk sisteme göre) |
|||
* Kullanılan savaş araçları ok ve yaydı. Yakın dövüşte kılıç ve kargı kullanılırdı. |
|||
{{Türk tarihi}} |
|||
===Türki=== |
|||
[[Julius Klaproth]], [[Gustaf John Ramstedt]], [[Annemarie von Gabain]] ve [[Omeljan Pritsak]] Hsiung-nu halkının Türki bir kavim olduğunun destekçileridir.<ref name=":0">Pritsak 1959</ref> Bazı akademisyenler yönetici sınıfının [[Ön Türkler]]lerden oluştuğunu savunmuştur.<ref name="Hucker 1975" /><ref>Wink 2002: 60–61</ref> [[Craig Benjamin]], Hsiung-nu dilinin [[Dingling]] dilleri ile bağlantılı olduğunu ve dilin [[Ön Türkçe]] veya Ön Mongolca olduğuna inanmaktadır.<ref>Craig Benjamin (2007, 49), In: Hyun Jin Kim, [https://books.google.com/books?id=fX8YAAAAQBAJ The Huns, Rome and the Birth of Europe]. Cambridge University Press. 2013. page 176.</ref> |
|||
[[Büyük Hun Devleti İmparatorları]] |
|||
Hsiung-nu dilinde kullanmış unvanlar ve önemli sözcükler ile Türki dillerde bulunan sözcükler arasında bağlantılar olduğunu iddia ederekten, Hsiung-nu halkı içinde [[Türki halklar]]ın ağırlıkta olduğunu savunan pek çok araştırmacı da bulunmaktadır.<ref name="Michael Adas 2001"/><ref>[http://www.federatio.org/joes/EurasianStudies_0409.pdf Lászlo Marácz, Borbála Obrusánszky: Heritage of the Huns. In: Journal of Eurasian Studies, Volume 1, Issue 4. 2009. sayfa 158.]</ref> Bu nedenlerde ötürü bilim insanlarının bir kısmı Hsiung-nu halklarının Türki kökenli olduğunu iddia etmektedir.<ref name="Carter V. Findley">Carter Vaughn Findley: [http://books.google.de/books?id=bdZbe3zOz_MC The Turks in World History], Oxford University Press, 2004, p.29 ISBN 0195177266, 9780195177268 |
|||
1.Teoman M.Ö 220-209. |
|||
* "''It has been widely held that the Xiongnu, or at least their ruling clans, had or were acquiring a Turkic identity, or at least an Altaic one. [...]. By the end of the Xiongnu period, however, the Altaic peoples would be the ones most identified with the equestrian culture earlier developed among the Indo-European peoples of Inner Asia. Furthermore, the earliest clearly Turkic peoples appeared on the peripheries of the late Xiongnu Empire. [...] If not their ethnic progenitors, then, the Xiongnu had manifold ties to the later Turks.''"</ref><ref>Prof. Dr. Nicola Di Cosmo in: [http://www.turkish-history.com/display.asp?c=6011#x The Turks: Early ages], Part 4. Huns (Xiongnu): The Origin and Rise of the Xiongnu Empire, Y. T., 2002, pp.217-227, University of Michigan, ISBN 9756782552, 9789756782552 |
|||
2.Mete M.Ö 209-174. |
|||
* "''There is not much doubt among historians about the Turkish nature of the Great Hun Empire, which ruled between 318 B.C. and 216 A.D., as well as that of its predecessor proto-Huns, whose presence was confirmed by Chinese sources. The Great Hun Empire, the Western Hun Empire and especially the European Huns were examined comprehensively by Western historians.''"</ref><ref>Zhonghan, Wang (2004). "Outlines of Ethnic Groups in China". p. 133.</ref><ref>Carter Vaughn Findley: [http://books.google.de/books?id=bdZbe3zOz_MC The Turks in World History], Oxford University Press, 2004, p.21 ISBN 0195177266, 9780195177268: |
|||
3.Ki-Ok M.Ö 174-160. |
|||
* "''The Xiongnu have been widely, although not universally, regarded as precursors of the Turkic and Mongol peoples.''"</ref> |
|||
4.Kung-Sin M.Ö 160-126. |
|||
5.Iti-Sie M.Ö 126-114. |
|||
===Yalıtık dil=== |
|||
6.U-vey M.Ö 114-105. |
|||
{{See also|Yalıtık dil}} |
|||
7.Ousiuliu M.Ö 105-102. |
|||
Türkolog [[Gerhard Doerfer]] Hsiung-nu dilinin bilinen herhangi başka bir dil ile bağlantılı olduğu fikrine karşı çıkmış ve Türki veya Moğol dilleri ile Hsiung-nu dilleri arasında bağlantı kuran teorileri şiddetle reddetmiştir.<ref>Di Cosmo 2004: 164</ref> |
|||
8.Kiuliu-hou M.Ö 102-101. |
|||
9.Tçietiheu M.Ö 101-96. |
|||
===Yenisey=== |
|||
10.Houloku M.Ö 96-85. |
|||
{{See also|Yenisey dilleri}} |
|||
11.Houyenti M.Ö 85-68. |
|||
[[Lajos Ligeti]] Hsiung-nu halkının bir Yenisey dili konuşmuş olabileceğini öne süren ilk kişi oldu. [[Edwin G. Pulleyblank|Edwin Pulleyblank]], 1960'lı yılların başında bu iddiaya güçlü kanıtlar sunmuş ilk araştırmacıdır. 2000 yılında [[Alexander Vovin]], Pulleyblank'ın argümanlarını yeniden analiz etti ve en yeni Eski Çince fonetiği gelişmelerinden ve Hsiungnu Konfederasyonu'nun [[Jie]] kabilesinin dilinden bir cümlenin Çince transkripsiyonundan yararlanarak dilin Yenisey dilleri ile ilişkisi hakkında destekleyici yeni kanıtlar ortaya koydu. Vovin, Çince transkript şeklinde bulunan cümlenin, Yeniseyce dilbilgisi ve temel prensipleri ile yorumlandığı takdirde önceki Türki yorumlamalardan daha açık ve belirli bir cümle oluştuğunu bulduğunu savundu.<ref>Vovin 2000</ref> |
|||
12.Hiuliukiu M.Ö 68-60. |
|||
13.Voyenkiu M.Ö 60-57. |
|||
Pulleybank ve D. N. Keightley, Hsiung-nu isimlerinin aslen Sibirya dilleri kökenli olduğunu ve Moğol ve Türki diller tarafından bu Sibirya dillerinden ödünç alındığını ileri sürdü.<ref>Nicola Di Cosmo ('''2004'''). Cambridge. page 164</ref> Akademisyenler, ''tenggeri'' ve ''tengri'' kelimelerinin Moğolca ve Türkçe'ye, Hsiung-nu dilinde cennet manasına gelen''chengli'' (tháːŋ-wrə́j) kökünden geçtiği üzerinde durdular ve Tarkan, Tigin ve Kağan gibi önemli kültürel ünvanların da Hsiungnu dilinden Türki ve Moğol halklara miras kaldığı sonucuna vardılar.<ref name="STEPPE FRONTIER IN EARLY CHINESE SOURCES page 49"/> |
|||
14.Houhansie M.Ö 57-31. |
|||
15.Feoutchou M.Ö 31-20. |
|||
== Hiung-nu Devleti == |
|||
16.Seuhiaijo M.Ö 20-12. |
|||
[[Dosya:BronzeManOrdos3-1stCenturyBCE.JPG|190px|küçükresim|sağ|[[Ordos Çölü|Ordos]] vadisinde bronz adam, MÖ 300-100. yy.]] |
|||
17.Tcheyajo M.Ö 12-8. |
|||
=== Devletin kuruluşu === |
|||
18.Outchou M.Ö 8- M.S 13. |
|||
Hiung-nu'lar, [[Qin Hanedanı]]'nın [[Çin Şi Huang]] (taht: MÖ 247 - MÖ 210) döneminde Çin seddi güçlendirilmişti ve MÖ 215'te General [[Meng Tian]]<ref>蒙恬 měng tián</ref> komutasındaki 300.000 kişilik ordu tarafından yenilerek kuzeye püskürtülmüştü. |
|||
19.Ouloijou M.S 13-M.S 18. |
|||
20.Houthouulh M.S 18- M.S 46. |
|||
MÖ 3. yüzyılda [[Teoman (lider)|Teoman]], (Touman; taht ? - MÖ 209) ve oğlu [[Mete]] (Motun; taht MÖ 209 - MÖ 174), Çinlilerin [[Han Hanedanı|Han]] döneminde bulunan ülkelerini çok kez korku içinde bırakan bir ülke kurmuştur. Bu "[[Büyük Hun İmparatorluğu]]" ve diğer isimlerle tanımlanan ülkenin yüz ölçümü 18 milyon km²'yi bulmuştur.<ref>[http://www.tarihin.com/turk-tarihinde/metehan-kimdir.html tarihin.com sitesindeki 'Mete Han' maddesi.]</ref> Ülkenin yönetimi bugünkü Moğolistan'ın batısında, yani Altay bölgesinin [[Moğolistan]]'da kalan Gool Mod adlı bölümünde ve Moğolistan'ın merkezinde Noyol-Uul (bugün ''Noin Ula'') adlı kısımında bulunmuştur. |
|||
21.Pounou M.S 46- M.S 66. |
|||
22.Yeou-lieou M.S 66- M.S 87. |
|||
Bu zamanlarda Hiung-nu'ların baş rakibi, kendileri gibi göçebe bir yaşam sürdüren ve bugünkü Gansu bölgesinde yaşamış olan [[Yueshi]] halkıdır. Bu halk çok kez Çinliler için para karşılığında savaşmışlardır. MÖ 176 yılında Hiung-nu'lar Motun (Mete) emiri altındaki Yueshi'leri ve onların etrafında yaşayan diğer halkları mağlub etmiştir ve Motun bunu Çinlilerin Han-Hükümdarına saygılı bir şekilde bildirmiştir: |
|||
23.Yu-chukieu M.S 87-M.S 92. |
|||
:''[[Tengri]]'nin (Göktanrının) taht'a oturtduğu Hiung-nu'ların büyük Şan-yü'sü, Çin Hükümdarının herhangi bir sıkıntısı var mı, bilmek ister.. [...] sonra Lö-lan, U-sun ve Ho-k'ut halklarını ve bunların etraflarında bulunan diğer 25 ülkeyi yenerek hepsini Hiung-nu yapmıştır. Böylece bütün yay gerip ok atan halklar birleşip büyük bir aile olmuştur.'' |
|||
Erken zamanlarında iyi gelişmiş devlet yapıları ile dikkat çeken Hiung-nu'ların çoğu konuda genel yasaları ve cezaları vardır. Mete'nin devamlı olarak kısa süre içinde harekete geçmeye hazır büyük bir ordusu, devletin ve ordunun sorumluluğunu farklı rütbelere sahip farklı kişiler arasında paylaştırılmış bir düzeni olmuştur. Bu düzen özellikle Mete'nin oğlu Ki-ok döneminde (Laoşang Tanhu, MÖ 174 - MÖ 161) geliştirilmiştir. Ayrıca Ki-ok halkından vergi toplamaya başlamıştır. |
|||
=== Yükseliş dönemi === |
|||
[[Dosya:SilverHorseOrdos4-1BCE.JPG|190px|küçükresim|sağ|Ordos vadisinde bir gümüş at, MÖ 400-100. yy.]] |
|||
Han dönemindeki Çinliler, Hiung-nu halkını "güçlü, savaşçı ama zayıf bir kültüre sahip olan bir halk" olarak tarif etmişlerdir. Fakat çok yüksek ve gelişmiş olan savaşma sanatlarını özellikle ok atıp ata binme yeteneklerini övmüşlerdir. |
|||
==== Yueshi ile mücadele ==== |
|||
[[Motun (Tanhu)|Motun]]<ref>Çince: 冒頓單于, mào dùn chányú</ref> (Mete; taht MÖ 209 - MÖ 174), MÖ 174 yılında vefat etmiş ve böylece devletin yönetimi oğlu Ki-ok<ref>老上單于, lǎoshàng chányú</ref> (MÖ 174 - MÖ 161)'a kalmıştır. Ki-ok Chanyu döneminde Hiung-nu, MÖ 166 yılında Çinlilerin o zamanlardaki başkentlerini Chang'an'a saldırmışlardır. Ayrıca MÖ 160 yılında en büyük rakibi olan [[Yueshi]]'ye saldırıp onları mağlub etmişlerdir. Ancak bu savaşta Ki-ok hayatını kaybetmiştir.{{Kaynak belirt}} |
|||
==== İmparator Wu ile mücadele ==== |
|||
Çin [[Han Hanedanı|Han]] imparatoru [[Wu Di]]<ref>Çince: 漢武帝, pinyin: hàn wǔdì</ref> (taht MÖ 141 - MÖ 87), Hiung-nu'ları tekrar eski topraklarının sınırlarına itmeyi başarmıştır. Hiung-nu, Mete'nin torunu Yizhixie<ref>伊稚斜單于</ref> (taht dönemi: MÖ 126 - MÖ 114) döneminde 120'li yıllarda Han Generali [[Wei Qing]]<ref>衛青, wèi qīng</ref> komutasındaki Han ordularıyla defalarca çatışmış ve MÖ 119 yılında Örgöö'de (bugün Moğolistan'in başkenti [[Ulanbatur]]) General Wei Qing'in yeğeni [[Huo Qubing]]<ref>霍去病, huò qùbìng</ref> komutasındaki Han ordusu tarafından büyük bir yenilgiye uğramıştır. Fakat bu büyük çatışmada Çinlilerin tüm at yetiştiriciliği de hasara uğrayıp tükenmiş olduğu için, bozkırlardaki hakimiyet yine de Hiung-nu'lara kalmış ve MÖ 105 yılında tekrar büyük bir başarı elde etmişlerdir. |
|||
Bu çatışmalarda Hiung-nu'lar için [[İpek yolu]]'nun kontrolü önem kazanmıştır. Bu yüzden Çinliler İpek yolunu MÖ 102 - MÖ 101 ve 73 - 94 yılları arasında ele geçirip İpek yoluna hakim olmuşlardır. |
|||
=== Hiung-nu'ların bölünmesi === |
|||
[[Dosya:Hunn.jpg|210px|küçükresim|sağ|Bir soylu hiung-nu savaşçı. (MÖ 200 - MS 100)]] |
|||
''Ana maddeler: [[Batı Hiung-nu]], [[Kuzey Hiung-nu]], [[Güney Hiung-nu]].'' |
|||
==== Doğu ve Batı Hiung-nular ==== |
|||
MÖ 46 yılında Hiung-nu'ların hükümdarlar kardeşleri arasında Çinlilerin desteklediği iç karmaşalar yasanmış ve sonunda Hiung-nu hükümdarlığı 5'e bölünmüştür. Kardeşlerden birisi [[Ho-han-ye (Tanhu)|Ho-han-ye]]<ref>呼韓邪單于, hūhánxié chányú</ref> (taht dönemi: MÖ 58 - MÖ 35) Çinlilerin kralına gidip Çinlilerin egemenliğini kabul etmiş ve kendi kardeşlerine karşı destek bulmuştur. [[Çiçi (Tanhu)|Çiçi]]<ref>郅支單于, zhìzhī chányú</ref> adında diğer bir kardeşleri (Çiçi hunları) Çu nehrinin kıyısında [[Alanlar]]a komşu olarak bir bölgeye yerleşmişlerdir. Ancak MÖ 36 yılında [[Çiçi]], [[Çinliler]] tarafından öldürülmüştür. |
|||
Ho-han-yeh'nin oğlu Hudur-şi-dagao (taht dönemi: M.S. 18 - 45/46) hükümdarlığı altında Hiung-nu devleti yeniden doğmuştur. Hudur-şi-dagao Çinlilerin Han-hanedanlığını desteklemiş ve onlara düşmanları olan diğer Çin hanedanlığı Vang'a karşı yardımcı olmuştur. |
|||
==== Kuzey ve Güney Hiung-nular ==== |
|||
M.S. 48 yılında [[Pi (Tanhu)|Pi]]'nin öncülük altında [[Yu (Tanhu)|Yu]]'nun oğlu [[Panu (Tanhu)|Panu]]'ya karşı ayaklanmışlardır. Panu hükümdarlık zamanında Çin hakimiyetini kabul etmiştir. Bu amcaoğullarını arasındaki çatışmanın sonucu olarak [[Doğu Hiung-nu]] Pi önderliğindeki [[Güney Hiung-nu]] ile Panu önderliğindeki [[Kuzey Hiung-nu]] olmak üzere ikiye bölünmüştür. |
|||
Han Çinlileri derhal [[Güney Hiung-nu]]'yu, [[Siyenpiler|Siyenpi]] (Sien-pi), [[Vu-huan]], [[Vu-sun]] ve [[Ting-ling]] kavimlerini [[Kuzey Hiung-nu]]'ya karşı kışkırtıp onlarla birlikte Kuzey Hiung-nu'yu mağlub etmişlerdir. 87 yılında bir [[proto-Moğol]] halk olan [[Siyenpiler]], [[Yu-liu]] halkının tanhusunu öldürmüşlerdir. 89 ve 91 yıllarında da 2 çin generali Çila dağlarında ve Altay bölgesinde büyük başarılar elde etmiş ve bu yenilgiye uğramış tanhuyu I-li ovasına kadar sürmüşlerdir. Bu hükümdarı kovduktan sonra onun yerine kardeşi Yu-çu-kien'i koymuşlardır, ama kardeşi de 93 yılında Siyenpiler tarafından öldürülmüş ve böylece bozkırlar üzerindeki hakimiyet Siyenpilere kalmıştır. |
|||
Tan-şi-huai 156 – 181 yıllarında Siyenpileri en güçlü dönemlerine varmalarını sağlarken, Kuzey Hiung-nu "Doğu Türkistan"{{Kaynak belirt}} üzerine hakimiyet özleminden vazgeçmis bir şekilde 158 yılında [[Aral gölü]]'nün kuzeyine yerleşmişlerdir. |
|||
==== Çin'de Hiung-nu hakimiyeti ==== |
|||
Güney Hiung-nu uzun süre [[Çin setti]]nin bitişiğinde tutsak gibi yaşamış, Hu-çu-ç'üan döneminde (195-216) hala Han Hanedanı ile birlik olarak gittikçe daha çok güneye doğru hareket etmişlerdir. 300 yıllarında [[Beş Barbar Onaltı Krallık]] döneminde Çin'in kuzey kesminde [[Han Zhao (16 Krallık)|Han Zhao]] başta olmak üzere birkaç hanedanı kurmuş ve [[Jin Hanedanı]]'na ait başkentleri tekrar ele geçirmeyi başarmışlardır. Ama 352 yılında peşlerinden gelen Siyenpiler tarafından tekrar yenilgiye uğratılmışlardır. |
|||
Hiung-nu'lar tarihlerinde çok kez Hint-Avrupa halklarla karışmış ve zamanla onların kültürlerinden etkilenmişlerdir. Böylece kentler inşa edip, yabancı ülkelerle ticaret yapmaya başlamışlardır. Hiung-nu'lar tarafından kurulmuş olduğu bilinen bazı kentler; [[Ordu Balık]], Kara Balagasum, Kuz Ordu'dur. Ipek yolunun üzerinde bulunan bazıları Kara Hoço, [[Kaşgar]] ve [[Yarkand]]'dır. |
|||
== Kaynakça == |
== Kaynakça == |
||
{{kaynakça |
{{kaynakça}} |
||
== Ayrıca bakınız == |
|||
* [[Büyük Hun İmparatorluğu]] |
|||
* [[Batı Hiung-nu]] (Çiçi) |
|||
* [[Kuzey Hiung-nu]] (Panu) |
|||
* [[Güney Hiung-nu]] (Pi, "Batı Hun İmparatorluğu") |
|||
* [[Han Zhao (16 Krallık)|Han Zhao]] (Beş Barbar Onaltı Krallık) |
|||
* [[Hou Zhao (16 Krallık)|Hou Zhao]] (Beş Barbar Onaltı Krallık) |
|||
* [[Xia (16 Krallık)|Xia]] (Beş Barbar Onaltı Krallık) |
|||
* [[Bei Liang (16 Krallık)|Bei Liang]] (Beş Barbar Onaltı Krallık) |
|||
* [[Mete]] |
|||
* [[Eftalitler]] (Akhunlar, "Ak Hun İmparatorluğu") |
|||
*[[Göktürkler]] |
|||
== Kitaplar == |
|||
* Rene Grousset: ''Die Steppenvölker.'' Essen 1975 |
|||
* Denis Sinor: ''The Cambridge History of Early Inner Asia.'' Cambridge 1990 |
|||
* Parker, Edward: ''A thousand years of the Tartars.'' London 1996 |
|||
* Elcin Kürsat-Ahlers: ''Zur frühen Staatenbildung von Steppenvölkern.'' Berlin 1994 |
|||
* Altheim, Franz: ''Attila und die Hunnen.'' Baden-Baden 1951 |
|||
* Altheim, Franz: ''Geschichte der Hunnen.'' Band 1, Berlin [?] |
|||
* [[Burchard Brentjes]]: ''Die Ahnen Dschingis-Chans.'' Berlin 1988 |
|||
* Denis Twitchett: ''The Cambridge History of China.'' Cambridge [?] |
|||
* Autorenkollektiv: ''Fischer Weltgeschichte Zentralasien.'' Frankfurt/M. 1991 |
|||
* Maenchen-Helfen, Otto: ''Die Welt der Hunnen.'' Wiesbaden 1997 |
|||
* Wirth, Gerhard: ''Attila.'' Stuttgart u.a. 1999 |
|||
* Haluk Tarcan "Ön-Türk Uygarlığı Kitap 1A ve 1B" Caft Edition Paris 1999 |
|||
* Adas, Michael. 2001. ''Agricultural and Pastoral Societies in Ancient and Classical History'', American Historical Association/Temple University Press. |
|||
* {{Kitap kaynağı |last=Bailey |first=Harold W. |author-link=Harold Walter Bailey |year = 1985 |title=Indo-Scythian Studies: being Khotanese Texts'', VII |url= https://archive.org/details/EtymologyOfXiongnuNamesByTheLateH.w.Bailey |location= |publisher=Cambridge University Press |page= |isbn= |access-date=30 May 2015 |ref = harv }} (Reviewed here [https://www.jstor.org/stable/312539]) |
|||
* Barfield, Thomas. 1989. ''The Perilous Frontier''. Basil Blackwell. |
|||
* {{Kitap kaynağı |soyadı=Beckwith |ad=Christopher I. |yazarbağı=Christopher I. Beckwith |tarih=16 Mart 2009 |başlık =Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present |url = https://books.google.com/books?id=5jG1eHe3y4EC |location= |yayıncı=[[Princeton University Press]] |sayfa= |isbn = 978-0-691-13589-2 |erişimtarihi=30 Mayıs 2015 }} |
|||
* Brosseder, Ursula, and Bryan Miller. ''Xiongnu Archaeology: Multidisciplinary Perspectives of the First Steppe Empire in Inner Asia''. Bonn: Freiburger Graphische Betriebe- Freiburg, 2011. |
|||
* Csányi, B. ''et al.'' 2008. [http://www3.interscience.wiley.com/journal/120083459/abstract?CRETRY=1&SRETRY=0 Y-Chromosome Analysis of Ancient Hungarian and Two Modern Hungarian-Speaking Populations from the Carpathian Basin]{{Ölü bağlantı|date=February 2019|bot=medic}}{{cbignore|bot=medic}}. ''Annals of Human Genetics'', 2008 March 27, 72(4): 519–534. |
|||
* Demattè, Paola. 2006. Writing the Landscape: Petroglyphs of Inner Mongolia and Ningxia Province (China). In: ''Beyond the steppe and the sown: proceedings of the 2002 University of Chicago Conference on Eurasian Archaeology'', edited by David L. Peterson ''et al.'' Brill. Colloquia Pontica: series on the archaeology and ancient history of the Black Sea area; 13. 300–313. (Proceedings of the First International Conference of Eurasian Archaeology, University of Chicago, May 3–4, 2002.) |
|||
* Davydova, Anthonina. The Ivolga archaeological complex. Part 1. The Ivolga fortress. In: ''Archaeological sites of the Xiongnu'', vol. 1. St Petersburg, 1995. |
|||
* Davydova, Anthonina. The Ivolga archaeological complex. Part 2. The Ivolga cemetery. In: ''Archaeological sites of the Xiongnu'', vol. 2. St Petersburg, 1996. |
|||
* {{Rus}} Davydova, Anthonina & Minyaev Sergey. The complex of archaeological sites near Dureny village. In: ''Archaeological sites of the Xiongnu'', vol. 5. St Petersburg, 2003. |
|||
* Davydova, Anthonina & Minyaev Sergey. The Xiongnu Decorative bronzes. In: ''Archaeological sites of the Xiongnu'', vol. 6. St Petersburg, 2003. |
|||
* Di Cosmo, Nicola. 1999. The Northern Frontier in Pre-Imperial China. In: ''The Cambridge History of Ancient China'', edited by Michael Loewe and Edward Shaughnessy. Cambridge University Press. |
|||
* Di Cosmo, Nicola. 2004. ''Ancient China and its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History''. Cambridge University Press. (First paperback edition; original edition 2002) |
|||
* {{Dergi kaynağı |
|||
| first1 = Fairbank |
|||
| last1 = J.K. |
|||
| last2 = Têng |
|||
| first2 = S.Y. |
|||
| başlık = On the Ch'ing Tributary System |
|||
| journal = Harvard Journal of Asiatic Studies |
|||
| volume = 6 |
|||
| number = 2 |
|||
| pages=135–246 |
|||
| year = 1941 |
|||
| doi = 10.2307/2718006 |
|||
| jstor = 2718006 |
|||
}} |
|||
* {{Dergi kaynağı |soyadı1=Geng |ad1=Shimin [耿世民] |script-title=zh:阿尔泰共同语、匈奴语探讨 |trans-title=On Altaic Common Language and Xiongnu Language |journal=''{{Dil|zh-hans|《语言与翻译（汉文版）》}}'' [Language and Translation] |yıl=2005 |sayı=2 |issn=1001-0823}} [https://web.archive.org/web/20110406091543/http://www.oclc.org/us/en/worldcat/default.htm WorldCat] id=123501525. [https://web.archive.org/web/20120225170056/http://scholar.ilib.cn/A-QCode~yyyfy200502001.html Database citation page for this article] |
|||
* Genome News Network. 2003 July 25. [https://web.archive.org/web/20060516040010/http://www.genomenewsnetwork.org/articles/07_03/ancient.shtml "Ancient DNA Tells Tales from the Grave"] |
|||
* Grousset, René. 1970. ''The empire of the steppes: a history of central Asia''. Rutgers University Press. |
|||
* {{Rus}} Gumilev L. N. 1961. [https://web.archive.org/web/20090629204641/http://gumilevica.kulichki.net/HPH/ ''История народа Хунну''] (History of the Hunnu people). |
|||
* Hall, Mark & Minyaev, Sergey. Chemical Analyses of Xiong-nu Pottery: A Preliminary Study of Exchange and Trade on the Inner Asian Steppes. In: ''Journal of Archaeological Science'' (2002) 29, pp. 135–144 |
|||
* {{Kitap kaynağı |soyadı=Harmatta |ad=János |yazarbağı=János Harmatta |bölüm=Conclusion |editor1-last=Harmatta |editor1-first=János |editor1-link=János Harmatta |tarih=1 Ocak 1994 |başlık=History of Civilizations of Central Asia: The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations, 700 B. C. to A. D. 250 |bölüm-url = https://books.google.com/books?id=9U6RlVVjpakC |location= |yayıncı=[[UNESCO]] |sayfalar=485–492 |isbn=978-9231028465 |erişimtarihi=29 Mayıs 2015 |ref=harv }} |
|||
* {{hu icon}} Helimski, Eugen. [https://web.archive.org/web/20090225053205/http://ludens.elte.hu/~briseis/finnugor/egyestort/szamojed.html "A szamojéd népek vázlatos története"] (Short History of the Samoyedic peoples). In: ''The History of the Finno-Ugric and Samoyedic Peoples''. 2000, Eötvös Loránd University, Budapest, Hungary. |
|||
* [[Walter Bruno Henning|Henning W. B.]] 1948. [https://www.jstor.org/stable/608717 The date of the Sogdian ancient letters]. ''Bulletin of the School of Oriental and African Studies'' (BSOAS), 12(3–4): 601–615. |
|||
* Hill, John E. (2009) ''Through the Jade Gate to Rome: A Study of the Silk Routes during the Later Han Dynasty, 1st to 2nd Centuries CE''. BookSurge, Charleston, South Carolina. {{ISBN|978-1-4392-2134-1}}. (Especially pp. 69–74) |
|||
* Hucker, Charles O. 1975. ''China's Imperial Past: An Introduction to Chinese History and Culture''. Stanford University Press. {{ISBN|0-8047-2353-2}} |
|||
* N. Ishjamts. 1999. Nomads In Eastern Central Asia. In: ''History of civilizations of Central Asia''. Volume 2: The Development of Sedentary and Nomadic Civilizations, 700 bc to ad 250; Edited by Janos Harmatta ''et al.'' UNESCO. {{ISBN|92-3-102846-4}}. 151–170. |
|||
* {{Kitap kaynağı |soyadı=Jankowski |ad=Henryk |yazarbağı=:pl:Henryk Jankowski (turkolog) |tarih=2006 |başlık=Historical-Etymological Dictionary of Pre-Russian Habitation Names of the Crimea |url= |location= |seri=Handbuch der Orientalistik [HdO], 8: Central Asia; 15. |yayıncı=[[Brill Publishers|Brill]] |sayfa= |isbn=978-90-04-15433-9 |ref=harv}} |
|||
* Minyaev, Sergey. On the origin of the Xiongnu // Bulletin of International association for the study of the culture of Central Asia, UNESCO. Moscow, 1985, No. 9. |
|||
* Minyaev, Sergey. News of Xiongnu Archaeology // Das Altertum, vol. 35. Berlin, 1989. |
|||
* Miniaev, Sergey. "Niche Grave Burials of the Xiong-nu Period in Central Asia", Information Bulletin, Inter-national Association for the Cultures of Central Asia 17(1990): 91–99. |
|||
* Minyaev, Sergey. Art and archeology of the Xiongnu: new discoveries in Russia. In: Circle of Iner Asia Art, Newsletter, Issue 14, December 2001, pp. 3–9 |
|||
* Minyaev, Sergey & Smolarsky Phillipe. Art of the Steppes. Brussels, Foundation Richard Liu, 2002. |
|||
* {{Rus}} Minyaev, Sergey. Derestuj cemetery. In: Archaeological sites of the Xiongnu, vol. 3. St-Petersburg, 1998. |
|||
* Miniaev, Sergey & Sakharovskaja, Lidya. Investigation of a Xiongnu Royal Tomb in the Tsaraam valley, part 1. In: ''Newsletters of the Silk Road Foundation'', vol. 4, no.1, 2006. |
|||
* Miniaev, Sergey & Sakharovskaja, Lidya. Investigation of a Xiongnu Royal Tomb in the Tsaraam valley, part 2. In: ''Newsletters of the Silk Road Foundation'', vol. 5, no.1, 2007. |
|||
* {{Rus}} Minyaev, Sergey. The Xiongnu cultural complex: location and chronology. In: ''Ancient and Middle Age History of Eastern Asia''. Vladivostok, 2001, pp. 295–305. |
|||
* Miniaev, Sergey & Elikhina, Julia. On the chronology of the Noyon Uul barrows. The Silk Road 7 (2009: 21–30). |
|||
* {{Fra}} Petkovski, Elizabet. 2006. [https://web.archive.org/web/20060622050334/http://eprints-scd-ulp.u-strasbg.fr:8080/496/ ''Polymorphismes ponctuels de séquence et identification génétique: étude par spectrométrie de masse MALDI-TOF'']. Strasbourg: Université Louis Pasteur. Dissertation |
|||
* {{Rus}} Potapov L.P. <nowiki>[</nowiki>[https://web.archive.org/web/20090205131005/http://web1.kunstkamera.ru/siberia/Potapov.html Потапов, Л. П.]<nowiki>]</nowiki> 1969. [https://web.archive.org/web/20120420224645/http://web1.kunstkamera.ru/siberia/Texts/Potapov-Etn.sostav.doc ''Этнический состав и происхождение алтайцев''] (Etnicheskii sostav i proiskhozhdenie altaitsev, Ethnic composition and origins of the Altaians). Leningrad: Nauka. Facsimile in Microsoft Word format. |
|||
* {{De}} Pritsak O. 1959. XUN Der Volksname der Hsiung-nu. ''Central Asiatic Journal'', 5: 27–34. |
|||
* Psarras, Sophia-Karin. "HAN AND XIONGNU: A REEXAMINATION OF CULTURAL AND POLITICAL RELATIONS (I)." ''Monumenta Serica''. 51. (2003): 55–236. Web. 12 Dec. 2012. <* Taskin V.S. [Таскин В.С.]. 1984. ''Материалы по истории древних кочевых народов группы Дунху'' (Materials on the history of the ancient nomadic peoples of the Dunhu group). Moscow. |
|||
* {{Dergi kaynağı|soyadı1=Toh|ad1=Hoong Teik|başlık=The -yu Ending in Xiongnu, Xianbei, and Gaoju Onomastica|journal=Sino-Platonic Papers|tarih=2005|cilt=146|ref=harv|url=http://www.sino-platonic.org/complete/spp146_xiongnu.pdf}} |
|||
* {{Fra}} {{Dergi kaynağı | soyadı1 = Vaissière | yıl = 2005 | başlık = Huns et Xiongnu | url = | journal = Central Asiatic Journal | cilt = 49 | sayı = 1| sayfalar = 3–26 }} |
|||
* Vaissière, Étienne de la. 2006. [https://web.archive.org/web/20120104081516/http://www.iranicaonline.org/articles/xiongnu Xiongnu]. ''Encyclopædia Iranica'' online. |
|||
* {{Dergi kaynağı | soyadı1 = Vovin | ad1 = Alexander | yıl = 2000 | başlık = Did the Xiongnu speak a Yeniseian language? | url = | journal = Central Asiatic Journal | cilt = 44 | sayı = 1| sayfalar = 87–104 }} |
|||
* Wink, A. 2002. ''Al-Hind: making of the Indo-Islamic World''. Brill. {{ISBN|0-391-04174-6}} |
|||
* Yap, Joseph P. (2009). "Wars with the Xiongnu: A translation from Zizhi tongjian". AuthorHouse. {{ISBN|978-1-4490-0604-4}} |
|||
* {{Kitap kaynağı |soyadı1=Zhang |ad1=Bibo (张碧波) |soyadı2=Dong |ad2=Guoyao (董国尧) |yıl=2001 |script-title=zh:中国古代北方民族文化史 |trans-title=Cultural History of Ancient Northern Ethnic Groups in China |location=Harbin |yayıncı=Heilongjiang People's Press |isbn=978-7-207-03325-3 }} |
|||
=== Çince kaynakları === |
|||
* [[s:zh:史記/卷110|Sima Qian, ''"Büyük Vak'a-Nüvis" Kitabı'', C.110, "Hiung-nu" 50 司馬遷, 史記 (太史公書) 卷一百十 匈奴列傳第五十]] (Vikikaynak) |
|||
* [[s:zh:漢書/卷094上|Gan Gu, ''"Qian Han" Kibabı'', C.94 "Hiung-nu" 64 班固, 前漢書 卷九十四 匈奴傳第六十四]] (Vikikaynak) |
|||
* [http://www.hoolulu.com/zh/25shi/03houhanshu/t-119.htm Fan Ye, ''"Hou Han" Kitabı'', C.89, "Güney Hiung-nu" 79 范曄, 後漢書 卷八十九 南匈奴列傳第七十九] |
|||
== Dış bağlantılar == |
|||
* [http://www.csen.org/BAR%20Book/06%20Part%204%20(0.4)Iron.Int.pdf Hiung nu sanati] |
|||
* http://gumilevica.kulichki.net/HPH/index.html |
|||
[[Kategori: |
[[Kategori:Büyük Hun İmparatorluğu| ]] |
||
[[Kategori:VikiProje Tarih kaynak bekleyen maddeler]] |
|||
[[Kategori:Tarihteki Türk devletleri]] |
|||
Sayfanın 08.33, 19 Ocak 2020 tarihindeki hâli
 | Bu madde veya bölüm Hiung-nu adlı maddeye çok benzemektedir ve bu iki maddenin tek başlık altında birleştirilmesi önerilmektedir. Birleştirme işlemi yapıldıktan sonra sayfaya {{Geçmiş birleştir}} şablonunu ekleyiniz. |
Büyük Hun İmparatorluğu Büyük Hun İmparatorluğu | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| MÖ 220-MÖ 46 | |||||||
|
1969 TRT Türk Tarihi Takvimi'ne göre Büyük Hun İmparatorluğu bayrağı | |||||||
 Büyük Hun İmparatorluğunun en geniş sınırları | |||||||
| Başkent | Ötüken[1] | ||||||
| Yaygın dil(ler) | Hun Türkçesi | ||||||
| |||||||
| Tarihçe | |||||||
| |||||||
Büyük Hun İmparatorluğu ya da Asya Hun İmparatorluğu (Çince: 東匈奴, Hiung-nu), Çin kaynaklarına dayanılarak MÖ 1760'tan itibaren varlıklarına ilişkin teoriler[2] bulunsa da ilk devletlerini MÖ 1200[2][3][4] civarında kuran İç Moğolistan merkezli coğrafyada yaşamış eski Türkçede Kun, Çince Hiung-nu, batı dillerinde Hun adıyla geçen Türk devleti.[5][6][7] Hun İmparatorluğu'nu Türk boyları kurmuş, yönetmiş; Türk kültürü devlete şeklini vermiştir.[8]
Hiung-nu adının o zamana göre eski Çince'de karşılığı olan H'yenyun adına ilk olarak MÖ 822 yılında yazılmış "Şarkı Kitapları"nın birinde yer alan bir şiirde rastlanır[2]. Hiung-nu adına daha sonra MÖ 318 yılında Çin ile yapılan Kuzey Şansi Savaşı'nda ve bunun sonucunda yapılan anlaşmada rastlanmaktadır. Hunlar günümüzün Moğolistan bölgesinde; Çin'in kuzeybatısında yaşamlarını sürdürmekteydiler. Bilinen ilk imparatorları Teoman'dır.En büyük imparatorları ise, Şanyu (Chan-Yü:Büyük İmparator) lakaplı Mete (Motun)'dir.Çinliler önüne geçemedikleri Hun'ların saldırılarının ardından MÖ 214 yılında Çin Seddi'ni inşa etmek zorunda kalmıştır. Bu yapı günümüzde halen bir dünya harikası olarak kabul edilmektedir. Ming Hanedanı döneminde de yenilenen büyük duvarın birçok kısmı sağlamlığı ile günümüzde hala ayakta kalmıştır. Doğu Hiung-nular en parlak dönemini Mete zamanında yaşamıştır.
Kuruluşu hakkında kesin bilgiler yoktur. MÖ 220 yılında Teoman tarafından kurulduğu kabul edilir. Teoman'dan sonra devleti büyük bir imparatorluk haline getiren Mete'dir. Mete, İpek Yolu'na egemen olmak için Çin ile savaşmıştır. MÖ 200 yıllarında Çin'i yenilgiye uğratarak vergiye bağlamıştır. MÖ 187 yılında başında Ka-o-ti'nin bulunduğu Çin İmparatorluk Ordusu'nu, Pa-i-Teng Seferi'nde on tümenden oluşan (yüz bin kişiye tekabül eder) disiplinli ve düzenli ordusuyla yenilgiye uğratmıştır. Bu Çin ordusunun sayısının bazı kaynaklarda iki yüz bin bazı kaynaklarda ise otuz beş tümen yani üç yüz elli bin olduğu yazmaktadır. Mete devrinde Sibirya, Çin Denizi, Japon Denizi ve Hazar Denizi arasında kalan tüm topraklara hakim olunmuştur.
Mete'nin Çin'i topraklarına bağlamayıp, vergi almak suretiyle yönetmesi sebebi, Çin yerleşik hayatı ve siyasi etkisinden uzak durma olarak yorumlanır. Bunun yanında Çin'in kalabalık nüfusu altında Hunluk özelliklerini kaybetmek istememiştir.
Batı ve Doğu Hun Devleti
Mete'nin ölümünden sonra bir süre daha gücünü koruyan devlet, Çinli prenseslerle evlenme geleneği ile Çinli prenseslerin casusluk faaliyetleri, Hun boyları arasındaki iktidar kavgaları, Çin'in İpek Yolu üzerinde gittikçe siyasi nüfuzunu arttırması gibi nedenlerle MÖ 46 yılında Doğu Hun ve Batı Hun olmak üzere ikiye ayrıldı. Bu ikiye ayrılışın nedenlerinden birisi de Büyük Hun İmparatorluğu'nun başında bulunan Ho-han-ye'nin ekonomik sıkıntıları da neden göstererek Çin egemenliğine girmek istemesidir ki, bu düşünceyi kardeşi Çiçi, "atalarına saygısızlık" olarak kabul edip esaret altına girmeyi reddetmiştir.
Bu sebeple bir kısmı, şimdiki Batı Türkistan yöresine çekilerek yönetimden ayrılmışlardır ve Çiçi yönetiminde Talas'ın batısına egemen olmuşlardır. Batı Hun'un başında bulunan Çiçi'nin Çin'e karşı verdiği mücadelede kısa bir süre sonra başarısız olduğu görülmüştür. Zira Çiçi, Çin ile mücadelede eski Hun savaş taktiklerini bırakarak bir şehir kurup burayı kale haline getirerek savunma savaşı yapmayı yeğlemiştir. Bu kendisinin birinci hatasıdır. Yenilgisinde etkili olan diğer hata ise emri altında bulunan askerlere çok sert davranmasıdır.
Doğu Hun ise, Ho-Han-ye yönetiminde Talas'ın doğusunda Büyük Hun İmparatorluğu'nun asıl mirasçıları olarak M.S 48 yılına kadar hüküm sürmüştür. Çin'in siyasi hareketleri sonucu, MS 48 yılında Doğu Hun bölünme sürecine girmişlerdir. Nihayetinde Güney Hun ve Kuzey Hun olmak üzere ikiye ayrılmışlardır. Kuzey Hiung-nu tanhu Pi yönetiminde Moğol ve Sibirya stepleri çevresinde 156 yılına kadar devam etmiştir. Güney Hiung-nu ise, Panhu yönetiminde Uygur havzasında ve Çin'e yakın bölgelerde 216 yılına kadar devam etmiştir.
Doğu Hun'un kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmasının sebebi; Panhu yönetimindeki Hiung-nu'ların Çin'in siyasi üstünlüğünü kabul etmesine rağmen, yeğeni Pi yönetimindeki Kuzey Hun'ların Çin üstünlüğünü kabul etmeyişidir.
Kültür
Hunlar kendi belgelerini bırakmadığı için arkeolojik deliller dışında Çin kaynaklarına bakılmaktan başka çare yoktur. Hiung-nular'ın özelliklerinden birkaç örnek:
- Reisi vefat edince, yerine oturan oğlunun kendi anası dışındaki babasının kadınlarını alması.
Ancak bu özellikler sadece Hunlar'da değil, diğer göçebe kabileler için de geçerlidir. Ayrıca bunların Çin medeniyetinin ahlak anlayışı ve mantığına aykırı olduğu için Çin kaynaklarında Hunlar'ın gelenek ve göreneklerinden bahsedilirken eleştiri içerikli cümleler kullanılmıştır.
Hunlar'ın dini, Şamanizm ve Tengricilik olup, yılda üç kez büyük ayinî bayram düzenleniyordu.[kaynak belirtilmeli]
Arkeolojik kazıların sonucuyla Hunlar'ın başkentinin Ulan Batur'un kuzeyinde bulunan Noin-Ula Kurganı'nında olduğu saptanmıştır.[kaynak belirtilmeli] Kurganlarından kazılan Hunlar'ın giysilerinde eski Türk kültürünün etkisi tespit edilmiştir.
Devlet Yönetimi
Çin kaynaklarında Hun (Hiung-nu) devletinin yöneticileri Tanhu (Şanyu) olarak anılmaktadır. Bu kelimenin hakan, kağan, han ya da imparator gibi bir anlamı olduğu tahmin edilir.[5][9]
Tanhu sözcüğü bir unvan olarak "sonsuz genişlik" anlamına gelmektedir. Hükümdarlık da kut anlayışı egemendi. Hükümdarlığın tanrıdan geldiği görüşü vardı. Ülke, töre hükümlerine göre yönetilirdi. Tanhunun görevi; ülkede dirliği sağlamak, adaleti gerçekleştirmek, orduyu komuta etmek, meclisi yönetmek olarak sıralanabilir.Hükümdarın eşine "ka-tun" (hatun) denirdi ve hatun yönetimde söz sahibiydi. Hükümdarlık babadan oğula geçmektedir. Ülke oğullar arasında doğu, batı ve merkez olarak miras bırakılmaktaydı.
Ordu
- Ordu ücretli değildi.
- Ordunun temeli atlı askerlere dayanırdı.
- Ordu tümen sistemine göre teşkilatlanmıştır. (Onluk sisteme göre)
- Kullanılan savaş araçları ok ve yaydı. Yakın dövüşte kılıç ve kargı kullanılırdı.
| Makale serilerinden |
 |
Büyük Hun Devleti İmparatorları 1.Teoman M.Ö 220-209. 2.Mete M.Ö 209-174. 3.Ki-Ok M.Ö 174-160. 4.Kung-Sin M.Ö 160-126. 5.Iti-Sie M.Ö 126-114. 6.U-vey M.Ö 114-105. 7.Ousiuliu M.Ö 105-102. 8.Kiuliu-hou M.Ö 102-101. 9.Tçietiheu M.Ö 101-96. 10.Houloku M.Ö 96-85. 11.Houyenti M.Ö 85-68. 12.Hiuliukiu M.Ö 68-60. 13.Voyenkiu M.Ö 60-57. 14.Houhansie M.Ö 57-31. 15.Feoutchou M.Ö 31-20. 16.Seuhiaijo M.Ö 20-12. 17.Tcheyajo M.Ö 12-8. 18.Outchou M.Ö 8- M.S 13. 19.Ouloijou M.S 13-M.S 18. 20.Houthouulh M.S 18- M.S 46. 21.Pounou M.S 46- M.S 66. 22.Yeou-lieou M.S 66- M.S 87. 23.Yu-chukieu M.S 87-M.S 92.
Kaynakça
- ^ "Ankara'nın Başkent Oluşunun 89. Yılı Kutlu Olsun". ttk.org.tr. 2012. 19 Nisan 2013 tarihinde kaynağından (WMV) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2013.
- ^ a b c Gumilev L.N. Hunlar
- ^ Deguines Y. Histoire des Huns, des Turcs, Des Mongols et des Tartares occidenteaux avant et depuis J.C. jusqu'a present Vol.I.P., 1758, p. 216
- ^ Cordier H. Histoire Générale de la Chine Vol. I. P., 1920, p. 205
- ^ a b Roux, Jean Paul (1984). Türklerin Tarihi (Historie des Turks). Ad. ISBN 975-506-018-9.
- ^ "Büyük Hun İmparatorluğu". 29 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Asya Hun Devleti". 21 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Balaban, Ayhan. İskit, Hun ve Göktürklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat. T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Çağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2006. URL:http://fef.kafkas.edu.tr/sosyb/tde/halk_bilimi/makaleler/kultur_med/kultur_med%20(20).pdf. Erişim tarihi: 11.12.2011. (Archived by WebCite® at http://www.webcitation.org/63rPeTJL1)
- ^ Roux, Jean Paul (1984). Türklerin Tarihi (Historie des Turks). Ad. ISBN 975-506-018-9.