Farsça

Farsça
فارسی
Telaffuz	Farsî
Bölge	İran platosu
Etnisite	Farslar
Dönem	2011 47,045,100,
Dil ailesi	Hint-Avrupa İran Batı İran dilleri Güney Batı İran dilleri Farsça
Diyalektler	Batı İran Doğu Farsçası Orta Asya Farsçası Buhori dili Cidi Cuhuri Tatça
Yazı sistemi	Arap alfabesi (Fars alfabesi) Kiril alfabesi (Tacik alfabesi) İbrani alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil	İran Afganistan Tacikistan
Dil kodları
ISO 639-1	fa
ISO 639-2	per (B) fas (T)
ISO 639-3	fas – kapsayıcı kod Bireysel kodlar: pes – Batı Farsça prs – Darice tgk – Tacikçe aiq – Aymakça bhh – Buhori dili haz – Hazaragi jpr – Cidi phv – Pahlavani deh – Dehwari jdt – Cuhuri ttt – Tatça
Farsça'nın konumu.

Farsça (Farsça: فارسی ; Farsî veya زبان فارسی ; Zebân-ı Fârisi) İran, Afganistan, Tacikistan, Özbekistan ve Basra Körfezi ülkelerinde konuşulan Hint-Avrupa dil ailesine mensup dildir. Hint-Avrupa dil ailesinin bir kolu olan Hint-İran dillerinin İran öbeğine bağlıdır. Antik Pers halkının konuştuğu dilden türemiştir.

Farsça ve lehçeleri İran, Afganistan ve Tacikistan'da resmî dil statüsündedir. CIA World Factbook'a göre İran, Afganistan, Tacikistan ve Özbekistan'da yaklaşık 100 milyon kişinin anadili Farsça'dır. Hindistan ve Pakistan başta olmak üzere diğer ülkelerde de bir o kadar daha kişinin bu dili konuştuğu tahmin edilmektedir. 2006 yılında UNESCO'ya Farsçayı da "Uluslararası Ana Dil" statüsündeki dillerden biri olarak seçmesi önerildi.

Farsça, yüzyıllar boyunca Orta Asya,Güney Asya ve Orta Doğu'da prestijli bir kültür dili olmuştur ve komşu ülkelerin dillerini, özellikle de Orta Asya, Kafkasya ve Anadolu'daki Türk dilleri'ni etkilemiştir. Arapça ve Mezopotamya dilleri üzerindeki etkisi ise daha azdır.

Farsça, İslam Dünyası'nın ikinci kültür dilidir. İslam klasiklerinin özellikle tasavvufla ilgili olanları bu dilde yazılmıştır. Şiirsel ve melodik ağırlığı olan bir dildir. İngiliz sömürgeciliğinden beş yüz yıl önce Hindistan ve civarında ikinci dil olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktaydı. Güney Asya'da kültür ve edebiyat dili kabul edilmişti. Moğol İmparatorluğu zamanında ise resmî dil oldu. Farsça'nın bölgedeki tarihsel etkilerinin kanıtı Hindustani, Keşmirce, Punjabi, Sindhi, Gujarati, Bengali ve hatta Telugu dilleri üzerindeki süregelen etkisinden ve bölgede İran edebiyatının hâlâ sevilmesinden anlaşılabilir. Özellikle Urduca, Farsça'nın Arapça, Türkçe ve Güney Asya'nın bölgesel dillerinin kombinasyonudur. Hindistan Moğol İmparatorluğu'nun müslüman bölgelerinde yoğun bir şekilde kullanılmıştır.

Etimolojisi

Farsça, MÖ 550-330 yılları arasında İran'da hüküm süren Parsa halkının konuştuğu dilden gelmektedir. Osmanlı'da Fârisî, Farsî, Parsça, Parsî olarak adlandırılmıştır. Pers İmparatorluğunun resmî dili olduğu dönemde imparatorluk sınırları içerisinde çok geniş bir bölgede konuşulmaktaydı. 18. yüzyılda İngilizler yasaklayana kadar Hindistan'daki mahkemelerde resmî dildi. Delhi'deki Kızıl Kale'nin duvarlarında şu cümle yer alır:

"Agar ferdôs dar cahân ast hamîn ast o hamîn ast o hamîn ast"

(Eğer dünyada cennet varsa; buradadır, buradadır, buradadır!)

Arapça'da "p" harfi olmadığından Farsî şeklinde telaffuz edilmeye başlanmıştır. Farsça büyük değişime uğrayarak günümüzdeki halini almasına rağmen şu şekilde kategorize edilebilir:

• Eski Farsça
• Orta Farsça
• Klasik Farsça
• Çağdaş Farsça

Farsça'nın doğuşu

Farsça İran bölgesinde doğmuştur. İran'ın İslamlaşması sonucunda Arapça'dan, Türkler'le olan siyasi ilişkiler ve bölgedeki Türk hakimiyeti sonucunda da Türkçeden etkilenmiştir. Farsça, Hint-Avrupa Dil Ailesinin Asya kolunda yer alır ve diğer Hint-Avrupa Dilleri ile önemli ölçüde benzerlik gösterir. Dil bilgisi ve dil yapıları başlıca sebepleridir. Dillerinin yarı çekimli bir dil olması ve Proto-Hint Avrupa dilinden gelmiş olması buna bir nedendir. Farsça, Hint-Avrupa dil ailesinde yer almasına rağmen Farsça'da sözcük bükümlemeleri yalnızca eylemlerdeki geniş zaman ve emir kiplerinde görülür (bu durumlar İlk Çağ dönemi Farsçasından kalmadır); yani Arapça, İngilizce ve Almanca'da sık görülen sözcük bükümlemeleri Farsça'da ender olarak görülür. Farsça'da geniş zaman ve emir kipi dışındaki zaman çekimlemelerin hepsi ekler yoluyla yapılır. Ayrıca Farsça'da sözcük türetimi sırasında da eklerden yararlanır; ancak Farsça'da ekler sözcüğün başına, ortasına ve sonuna konur. Farsça, gramer yapısı açısından eklemeli bir dildir. Ayrıca Farsça, Hint-Avrupa Dilleri'ne ait olup eklemeli dillerin özelliğini gösteren dillerden birisidir. Ayrıca Farsça'da Almanca, Fransızca ve İngilizce gibi Avrupa dillerinin gramerinde görülen sözcük cinsiyetlerine de rastlanmaz.(ancak Eski Farsça'da var).

Antik Farsça

Eski Farsça'ya ait en eski kayıtlar MÖ 1000'li yıllara kadar dayanır. Bilinen Eski Farsça bugünkü İran Platosu'nun güneybatısındaki topraklardan (bugünkü Fars Eyaleti) gelişmiştir. Eski Farsça'ya dair bilinen en eski örnek ise MÖ 500'lerde Ahameniş İmparatorluğu döneminde yazılmış olan Behistun Yazıtları'dır. Eski Farsça, önceleri çivi yazısıyla yazılmış daha sonra da Pehlevi Alfabesi ile yazılmaya başlanmıştır. Antik İran'da konuşulmuş ve Ahameniş İmparatorluğu'nun resmi dillerinden biri olmuştur. Bugün sadece taş üzerine oyulmuş örnekleri kalmıştır.

Orta Farsça

Sasaniler döneminde konuşulan ve "Pehlevice" olarak da bilinen Farsça'dır. Zerdüştlükle ilgili birçok yazılı belge bu dildedir. Bundahish, Arda Virafname, Mainu Khared, Pandnameh Adorbad Mehresfand bu belgelerden bazılarıdır.

Klasik Farsça

Klasik Farsça'nın kökeni çok belirgin değildir. Kelime kökleri ülkenin değişik kesimlerinde konuşulan dillerden alıntıdır; ama kelimelerin çoğunluğunun kökü "Eski Farsça", "Pahlavi" ve Avesta'dandır. Klasik yazımlarda ve şiirlerde kendini gösterir. İran edebiyatının en büyük şairlerinden biri olarak kabul edilen Firdevsi bu dili Arap istilacılardan korumak için 30 yıl acı çektiğini ve neredeyse dilin kaybolma noktasında olduğunu şöyle belirtir ;

Otuz yıl çok acı ve zorluk çektim
Farsça ile Aceme hayat ve can verdim

— Firdevsi, بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی

Daha sonraları Moğollar, İran'ı işgal ettiği zaman, Fars kültürünü, dilini ve edebiyatını geniş bir alana yaydılar. Hindistan'da mahkeme dilini Farsça yaptılar.

Avrupa dillerinden gelen kelimeler Farsça'da tam karşılığı olmadığı için bir durumu ya da ürünü betimlemek için aynen alınmıştır. Teknik olmayan bazı kelimeler de, örneğin; mersi (teşekkür) dile yerleşmiştir.

Farsça'nın Lehçeleri

Standard Farsça'nın üç çağdaş varyasyonu vardır:

• Farsça: İran'da konuşulan Çağdaş Farsça
• Darice: Afganistan, Özbekistan ve Pakistan'da konuşulan Farsça
• Tacikçe: Tacikistan, Özbekistan ve Rusya'da konuşulan Farsça. Kiril alfabesiyle yazılır.

Ayrıca İran, Afganistan ve Tacikistan'da standart Farsça'dan biraz farklı olan yerel lehçeler de vardır. Lari (Îran), Hazaragi (Afganistan) ve Darwazi (Afghanistan ve Tacikistan) bunlardan bazılarıdır.

The Ethnologue, konuşulduğu yerlere göre şu sınıflandırmayı önermektedir:

• Batı Farsça'sı veya İranca (Îran)
• Doğu Farsça'sı (Afganistan)
• Tacikçe (Tacikistan, Özbekistan)
• Hazaragi (Afganistan)
• Aimaq (Afganistan)
• Bukharice (İsrail, Özbekistan)
• Darwazi (Afganistan, Tacikistan)
• Dzhidi (İsrâil, Îran)
• Pahlavani ( Sistan eyaletinin bazı yerlerinde ve Afganistan)

Çağdaş İran'da veya sınıra yakın bazı yerlerde etnik grupların konuştuğu bağlantılı diller şunlardır:

• Luri (veya Lori), İran'ın güneybatısında Lorestan ve Khuzestan eyâletlerinde.
• Taliş (veya Talişi), Kuzey Îran ve Azerbaycan'ın güney bölgelerinde
• Tat (veya Tati veya Eştehardi), Doğu Azerbaycan, Zancan ve Qazvin'de. Ayrıca Azerbaycan ve Rusya bazı yerlerinde konuşulur, Musevi ve Hristiyan Tat olarak ayrılır.
• Darice (veya Gabri) Îran'ın Yazd ve Kerman bölgelerinde bâzı Zerdüştiler tarafından konuşulur. Yezdî olarak da adlandırılır.

Tacikler'in konuştuğu Farsça, Sovyet döneminde ayrı bir edebiyat dili haline gelmiş olup geneliyle Farsçanın bir lehçesi olmasına karşın ayrı bir dil sayılır. İran'da ve Afganistan'da Arap kökenli Fars alfabesi kullanılırken Tacikistan'da Kiril alfabesi kökenli Tacik alfabesi kullanılır.

Üç lehçe karşılaştırılacak olursa birbirinden çok farklı olmadığı görülür. Afganistan Farsçası'nda kelimeler farklı söylense de İran Farsçası'nda yazıldıkları gibi yazılırlar. Tacik Farsçası'nda ise telaffuzdaki farklar yazıya da yansır.

Yazı Sistemi

Farsça İslamiyet'ten önce Pehlevi Alfabesi ile yazılmıştır. Bugün ise İran ve Afganistan'da Arap alfabesi asıllı Fars alfabesi ile, Tacikistan'da ise Kiril Alfabesi ile yazılmaktadır. 1967 yılında Farsça'nın Birleşmiş Milletler'in resmi esaslarına dayanan Latin Alfabesi ile yazılması İran tarafından kabul edildi. Ancak İslam devrimi ile beraber 2000 yılında bu sistemin sadece yer isimleri için kullanılacağı açıklandı.

• Farsça'da 32 harf bulunur ve bu harfler şunlardır;

ﻯ

ﻩ

و

ن

م

ل

گ

ک

ق

ف

غ

ع

ظ

ط

ض‎

ص

ش

س

ژ

ز

ر

ذ

د

خ

ح

چ

ج

ث

ت

پ

ب

ﺍ

Farsça ve diğer İranî Diller

Farsça Îrânî diller grubundaki diğer dillerle doğal olarak benzerlik gösterir:

Farsça	Darice	Tacikçe	Zazaca	Kurmançca	Farsî harf	Türkçe	Mazandaran dili
Ab	Ov	Ob	Awe	Av	آب	Su	ئو
Yek	Yak	Yak	Yew / Ju /Jew	Yek	يک	Bir	ات
Şeb	Şov	Şeb	Şewe	Şev(bıhêrk)	شب	Gece	شو
Hastên	Xastan	Xostan	Waştene	Xwestin/Wiştin	خواستن	İstemek	بخاستن
İstâden	Sitonidan	Stondan	Vindetene	Sekinîn/Rawestin	ایستادن	Durmak	اِسائن
Giriften	Giriften	Giriften	Pé Gırewtene	Pê girtin/Zeftkirin	گرفتن	Tutup almak, Tutmak	بَیتِن
Harīden	Xariden	Hardiden	Hérînayene	Kirîn	خریدن	Satın almak, Parayla almak	بخری‌ین
Çend	Çand	Çand	Çend	Çand	{Farsça-چند؟‎	Kaç?	چَن؟
Kū	Ku	Ku	Koti	Ku/Kuder/Kuva	کو؟‎	Nere?	کاجه؟
Çetuvur	Çitu	Çitur	Se	Çawa/Çilo/Çer/Çitan/Çiton/Çito/Çitu/Çitol	چطور؟	Nasıl?	چِتی؟

Dış bağlantılar

• Aryanpour sözlük
• Farsça-Türkçe Sözlük
• Lisan-ı farisi
• Navid Fazel, Descriptive Grammar of New Persian
• Wikibic
• Farsça-Türkçe Sözlük (Yapım aşamasında ancak Steingass'ın Farsça-İngilizce Sözlüğünden de neticeler vermektedir.)

Ayrıca bakınız

• Farsça Sözcükler
• Fars Edebiyatı
• İranî Diller