Mapuçeler: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
→‎Kaynakça: düzeltme AWB ile
İlk paragraftaki anlatım bozuklukları giderildi. Ancak metnin tamamının düzeltilmesi bir hayli vakit alacak. Metin içindeki anlamsız bilgiler silindi. Hakkında başlık olmayan birçok maddeye kırmızı yönlendirmelerle atıfta bulunmak madde içeriğini kirletiyor. Hâlen, havada kalan, mânâsı anlaşılamayan cümleler mevcut.
9. satır: 9. satır:
|ilgili=[[Picunçe]], [[Diaguita]]
|ilgili=[[Picunçe]], [[Diaguita]]
}}
}}
'''Mapuçe'''ler ([[Mapudungun]] lisânında "Mapu" toprağın, "Çe" de insan kelimelerinden türetilmiştir ve "toprağın insanı" anlamına gelir.) orta ve güney [[Şili]] ile güney [[Arjantin]]'de yaşayan yerli kızılderili halk.
⚫
'''Mapuçe'''ler ([[Mapudungun]]; '''Mapu''', "toprağın" '''Çe''' + "insan", toprağın insanı) Orta ve Güney [[Şili]]'nin ve Güney [[Arjantin]]'in gerçek Kızılderili sakinleridir. [[İspanyolca]]da '''araucanos''' (Araukanyalı) olarak da bilinirler. Yaygın inancın aksine, [[Quechua]] dilindeki ''arauco'' (isyan) kelimesi ''araucano'' kelimesinin kökeni değildir, daha çok balçıklı su anlamına gelen [[Arauco]] kelimesinden türemiştir.


⚫
[[İspanyolca]]'da '''araucanos''' (Araukanyalı) olarak da bilinirler. Yaygın inancın aksine, [[Quechua]] dilindeki ''arauco'' (isyan) kelimesi ''araucano'' kelimesinin kökeni değildir, daha çok balçıklı su anlamına gelen [[Arauco]] kelimesinden türemiştir.
⚫
Mapuçelerin ekonomileri tarım üzerine kuruludur. Toplumsal yapıları "lonko" veya şefin yönetimindeki geniş ailelerden oluşmuştur. Bununla beraber savaş zamanlarında daha büyük gruplar halinde toplanırlar ve aralarından lider olarak "toqui" ('balta-taşıyıcı') seçerler.


⚫
Mapuçeler'in en önemli geçim kaynağı tarımdır. Toplumsal yapı "lonko" adı verilen bir lider veya şefin idaresindeki geniş ailelerden oluşmuştur. Bununla beraber savaş zamanlarında daha büyük topluluklar hâlinde toplanırlar ve aralarından komutan olarak "toqui" ('balta-taşıyıcı') seçerler.
⚫
Mapuçeler toplumsal, dini, ekonomik yapı ve dilsel miras açısından ortak geçmişi olan farklı gruplardan oluşmuşlardır. Etkileri [[Aconcagua Nehri]] ve Arjantin [[pampa]]sına kadar genişlemiştir. Bu farklı gruplardan Şili'nin orta vadilerinde yaşayan [[Picunçe]]ler, önce [[İnka İmparatorluğu]] daha sonra da İspanyollarla birleşmişlerdir. [[Itata]] ve [[Toltén]] nehirleri arasındaki vadilerde yaşayan Mapuçeler. Ve diğer [[Huilliche]]ler, [[Lafkenche]]ler ve [[Pehuenche]]ler. Kuzeydeki [[Aonikenk]]ler, [[Ferdinand Magellan]] tarafından [[Patagon]]lar olarak adlandırılmışlardır, Mapuçe grupları ile ilişki kurmuş pampa bölgesinden bir etnik gruptur. Mapuçelerin dillerini ve bazı kültürlerini benimseyen [[Aonikenk]]ler [[Tehuelche]]lerdendir.


⚫
Mapuçeler dinî, iktisâdî ve lisân açısından ortak bir kültüre sâhip olan farklı etnik topluluklardan oluşmaktadır. Etkileri [[Aconcagua Nehri]] ve Arjantin steplerine kadar yayılmıştır. Bu farklı topluluklardan arasında orta ve kuzey Şili'nin vadilerinde yaşayan [[Picunçe]]ler; [[İtatiaia]] ve Toltén nehirleri arasındaki vadilerde yaşayan Mapuçeler; [[Huilliche|Huilliçe]]ler, [[Lafkenche|Lafkençe]]ler ve [[Pehuenche|Pehuençe]]ler ile [[Aonikenk]]ler, [[Ferdinand Magellan]] tarafından [[Patagon]]lar adı altında bir olarak kabul edilmişlerdi.
⚫
== Tarih ==

⚫
== Tarihi ==
[[Dosya:Abb205Inneres einesIndianerhauses inChile.jpg|Bir Mapuçe evinin içinin görüntüsü; 1890.|thumb|250px|left]]
[[Dosya:Abb205Inneres einesIndianerhauses inChile.jpg|Bir Mapuçe evinin içinin görüntüsü; 1890.|thumb|250px|left]]
[[Dosya:Mujer Mapuche.jpg|Geleneksel kıyafetleri içerisinde bir Mapuçe kadını, 1890.|thumb|200px]]
[[Dosya:Mujer Mapuche.jpg|Geleneksel kıyafetleri içerisinde bir Mapuçe kadını, 1890.|thumb|200px]]
Mapuçeler ülke çapında örgütlenmemelerine rağmen İnka İmparatorluğu'nun hüküm altına alma çabalarına karşı birçok kez başarılı bir şekilde direnmişlerdir
Mapuçeler ülke çapında örgütlenmemelerine rağmen [[İnka İmparatorluğu]]'nun hüküm altına alma çabalarına karşı birçok kez başarılı bir şekilde direnmişler.


Mapuçeler [[Bío-Bío Nehri]]'ni doğal bir sınır olarak kullanarak İspanyollara karşı savaşmışlardır, 1500'lerden 19. yüzyıla kadar kolonileştirmeye direnmişlerdir. Bu savaş [[Arauco Savaşı]] olarak bilinir ve [[Alonso de Ercilla]]'nın destansı şiiri [[La Araucana]]'da ölümsüzleşmiştir. Şili İspanyol hükümdarlığından ayrıldığında, bazı Mapuçe şefleri kolonistlerin tarafında olmuşlardır. Şili'nin İspanya'dan bağımsızlığını almasından sonra, Mapuçeler komşuları ile beraber yaşamış ve ticaret yapmaya devam etmişlerdir. Kolonistler daha çok Bío-Bío'nun kuzeyinde tedbirli bir şekilde yaşamaktaydılar, nadiren de olsa küçük çarpışmalar olmaktaydı.
Mapuçeler, [[Bío-Bío Nehri]]'ni doğal bir sınır olarak kullanarak İspanyollar'a karşı da savaşmışlar, 1500'lerden 19'uncu yüzyıla kadar kolonileştirilmeye direnmişler. Bu savaş [[Arauco Savaşı]] olarak bilinir ve [[Alonso de Ercilla]]'nın destansı şiiri [[La Araucana]]'da ölümsüzleşmiştir. Şili İspanyol hükümdarlığından ayrıldığında, bazı Mapuçe şefleri kolonistlerin tarafında olmuşlar. Şili'nin İspanya'dan bağımsızlığını kazanmasından sonra, Mapuçeler komşuları ile beraber yaşamış ve ticaret yapmaya devam etmişler. Kolonistler daha çok Bío-Bío'nun kuzeyinde tedbirli bir şekilde yaşamaktaydılar, nadiren de olsa küçük çarpışmalar olmaktaydı.


Sonunda Fransız maceracı [[Orelie-Antoine de Tounens]]'nın kendisini [[Araukanya ve Patagonya Krallığı|Araukanya]] kralı ilan etmesi, Mapuçelere motivasyon sağlamıştır. Şili ordusu 1880'lerde Arauco Savaşı'na otomatik tüfek gibi modern teknolojilerin sayesine bir son vermiştir. Kuvvet ve diplomasinin birlikte kullanılması ile Şili hükümeti ve Mapuçe liderleri arasında Araukanya topraklarının Şili ile birleştirilmesi için bir antlaşma imzalanmıştır. Savaş sonucunda, sağ kalanların gözaltına alınması ve harabe gibi küçük yerlerde açlık ve hastalıklarla yaşamaya zorlanmaları nedeniyle Mapuçelerin nüfusu bir nesil içinde yarım milyondan 25.000'e düşmüştür.<ref>Ward Churchill, ''A Little Matter of Genocide'', 109.</ref>
Sonunda Fransız maceracı [[Orelie-Antoine de Tounens]]'nın kendisini [[Araukanya ve Patagonya Krallığı|Araukanya]] kralı ilan etmesi, Mapuçelere motivasyon sağlamıştır. Şili ordusu 1880'lerde Arauco Savaşı'na otomatik tüfek gibi modern teknolojilerin sayesine bir son vermiştir. Kuvvet ve diplomasinin birlikte kullanılması ile Şili hükümeti ve Mapuçe liderleri arasında Araukanya topraklarının Şili ile birleştirilmesi için bir antlaşma imzalanmıştır. Savaş sonucunda, sağ kalanların gözaltına alınması ve harabe gibi küçük yerlerde açlık ve hastalıklarla yaşamaya zorlanmaları nedeniyle Mapuçelerin nüfusu bir nesil içinde yarım milyondan 25.000'e düşmüştür.<ref>Ward Churchill, ''A Little Matter of Genocide'', 109.</ref>

Sayfanın 12.01, 12 Kasım 2018 tarihindeki hâli

Mapuçe
Mapuçe
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Diller
Mapudungun, İspanyolca
Din
Kendi dinleri ve Katoliklik

Mapuçeler (Mapudungun lisânında "Mapu" toprağın, "Çe" de insan kelimelerinden türetilmiştir ve "toprağın insanı" anlamına gelir.) orta ve güney Şili ile güney Arjantin'de yaşayan yerli kızılderili halk.

İspanyolca'da araucanos (Araukanyalı) olarak da bilinirler. Yaygın inancın aksine, Quechua dilindeki arauco (isyan) kelimesi araucano kelimesinin kökeni değildir, daha çok balçıklı su anlamına gelen Arauco kelimesinden türemiştir.

Mapuçeler'in en önemli geçim kaynağı tarımdır. Toplumsal yapı "lonko" adı verilen bir lider veya şefin idaresindeki geniş ailelerden oluşmuştur. Bununla beraber savaş zamanlarında daha büyük topluluklar hâlinde toplanırlar ve aralarından komutan olarak "toqui" ('balta-taşıyıcı') seçerler.

Mapuçeler dinî, iktisâdî ve lisân açısından ortak bir kültüre sâhip olan farklı etnik topluluklardan oluşmaktadır. Etkileri Aconcagua Nehri ve Arjantin steplerine kadar yayılmıştır. Bu farklı topluluklardan arasında orta ve kuzey Şili'nin vadilerinde yaşayan Picunçeler; İtatiaia ve Toltén nehirleri arasındaki vadilerde yaşayan Mapuçeler; Huilliçeler, Lafkençeler ve Pehuençeler ile Aonikenkler, Ferdinand Magellan tarafından Patagonlar adı altında bir olarak kabul edilmişlerdi.

Tarihi

Bir Mapuçe evinin içinin görüntüsü; 1890.
Geleneksel kıyafetleri içerisinde bir Mapuçe kadını, 1890.

Mapuçeler ülke çapında örgütlenmemelerine rağmen İnka İmparatorluğu'nun hüküm altına alma çabalarına karşı birçok kez başarılı bir şekilde direnmişler.

Mapuçeler, Bío-Bío Nehri'ni doğal bir sınır olarak kullanarak İspanyollar'a karşı da savaşmışlar, 1500'lerden 19'uncu yüzyıla kadar kolonileştirilmeye direnmişler. Bu savaş Arauco Savaşı olarak bilinir ve Alonso de Ercilla'nın destansı şiiri La Araucana'da ölümsüzleşmiştir. Şili İspanyol hükümdarlığından ayrıldığında, bazı Mapuçe şefleri kolonistlerin tarafında olmuşlar. Şili'nin İspanya'dan bağımsızlığını kazanmasından sonra, Mapuçeler komşuları ile beraber yaşamış ve ticaret yapmaya devam etmişler. Kolonistler daha çok Bío-Bío'nun kuzeyinde tedbirli bir şekilde yaşamaktaydılar, nadiren de olsa küçük çarpışmalar olmaktaydı.

Sonunda Fransız maceracı Orelie-Antoine de Tounens'nın kendisini Araukanya kralı ilan etmesi, Mapuçelere motivasyon sağlamıştır. Şili ordusu 1880'lerde Arauco Savaşı'na otomatik tüfek gibi modern teknolojilerin sayesine bir son vermiştir. Kuvvet ve diplomasinin birlikte kullanılması ile Şili hükümeti ve Mapuçe liderleri arasında Araukanya topraklarının Şili ile birleştirilmesi için bir antlaşma imzalanmıştır. Savaş sonucunda, sağ kalanların gözaltına alınması ve harabe gibi küçük yerlerde açlık ve hastalıklarla yaşamaya zorlanmaları nedeniyle Mapuçelerin nüfusu bir nesil içinde yarım milyondan 25.000'e düşmüştür.[1]

Mapuçelerin soyundan gelenler şu anda Güney Şili ve Arjantin çevresinde yaşamaktadırlar. Bazıları halen geleneklerine göre ve tarımla yaşamaya devam etmektedirler fakat büyük bir kısmı şehirlere daha iyi ekonomik imkânlar bulma umuduyla göç etmektedir. Son yıllarda Şili hükümeti geçmişte olan haksızlıkları düzeltme yoluna gitmiştir, örneğin Temuco çevresinde bulunan ilkokullarda müfredat programına Mapudungun dilini ve kültürünü dahil ederek onaylamıştır.

Kültür

Şili istatistiklerine göre, çoğu Şilili Mapuçe az derecede yerli olmayan kökene sahiptir ve her ne kadar birçoğu kabul etmese de Şili'nin yerlisi olmayan kişilerin %90'ından fazlası değişen oranlarda Kızılderili kökene sahiptir. 2002 nüfus sayımına göre 604.349 Mapuçe vardır, bu Şili'nin nüfusunun yaklaşık %4'üdür. Bunun yanında yaklaşık 300.000 kişi And Dağları'nın diğer tarafında Arjantin'de yaşamaktadır. Topraklarını kaybetmelerinden dolayı, birçok Mapuçe Santiago gibi büyük şehirlerde fakir durumlarda yaşamlarını sürdürmektedirler. Mapuçe direnişi devam etmektedir, özellikle büyük ormancılık şirketlerinin geleneksel topraklarını yok etmesine ve Pinochet devrinin anti-terörizm kanunlarının son yıllarda topluluk liderlerine karşı sıkça kullanmasına karşı.

Mapuçeler taş aletlerde çok yeteneklidirler, bu yetenekleri sayesinde kendilerine kaleler ve karışık savunma binaları yapabilirler. Hızlı bir şekilde metal işlerine ve at sürmeye alışmışlardır. Avrupalıların kendi saldırı stratejilerini Avrupalılara karşı kullanmışlardır. Daha barışçıl benimsemeler ise buğday ve koyundur. Mapuçe yapımı gümüşler ve dokumların fiyatları çok yüksektir.

Genellikle bir kadın olan şaman veya "machi" Mapuçe kültürünün çok önemli bir parçasıdır. Machi kötülüklerin savuşturulması, yağmur yağması, hastalıkların iyileştirilmesi için ayinler yapar, Şili'nin şifalı bitkileri hakkında büyük bilgiye sahiptir ve bu bilgileri çok zor geçen çıraklığı zamanında öğrenir. Tüm kökenlerden ve sınıflardan Şililerin Mapuçeler tarafından bilinen geleneksel şifalı bitkilerin kullanımını bilmeleri şaşırtıcıdır.

Mapuçe dilleri Şili'de ve az derecede Arjantin'de konuşulur. İki dalı vardır, Huilliçe ve Mapudungun. Quechua ile ilişkili olmasa da biraz sözcüksel etki fark edilebilir. Tahmini olarak Şili'de yaklaşık 200.000 tam akıcı olarak konuşabilen kişi vardır ve hâlâ eğitim sisteminden yalnızca simgesel olarak destek görmektedir.

Kaynakça

  1. ^ Ward Churchill, A Little Matter of Genocide, 109.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

Dış bağlantılar

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mapuçeler&oldid=20136604" sayfasından alınmıştır