Kan emme: Revizyonlar arasındaki fark

Etkileşimli olarak geçmişe göz at

[kontrol edilmiş revizyon]

← Önceki sürümle aradaki fark Sonraki sürümle aradaki fark →

İçerik silindi İçerik eklendi

GörselVikimetin

Satır içi

Sayfanın 21.09, 2 Aralık 2016 tarihindeki hâli

Kan emme (hematofaji) kan ile beslenen canlıların kan emme eylemidir (Eski Yunancada αἷμα haima "kan" ve φάγειν phagein "beslenme"). Kan besleyici proteinler ve lipitler açısından zengin bir sıvı olduğundan, kan emme muazzam bir çaba olmadan bu besin maddelerine ulaşmada solucanlar ve eklembacaklılar gibi birçok küçük hayvanlarda beslenme için tercih edilen bir form olarak gelişmiştir. Bazı barsak nematodları, barsak kılcallarından sızan kan ile beslenirler ve sülüklerin yaklaşık yüzde 75'i kan emme eylemi gerçekleştirir. Bazı balıklar, lampreyler, candirular ve memeliler, özellikle vampir yarasalar ve vampir ispinozlar, kukuleta bülbülleri, öküzkakan kuşu, tristan ardıçkuşu gibi kuşlar kan emme eylemi gösterirler.

Mekanizma ve gelişim

Kan emici canlıların damar yapılarına ve deriye girebilmek ve kan emebilmek için özelleşmiş ağız organelleri ve kimyasal salgıları vardır. Bu beslenme türü flebotomi (kan alma) diye bilinir (Eski Yunancada, phleps "damar" and tomos "kesme").

Kan emme, kılcal damarlardan ya da kan sızıntısından direkt olarak kan emme şeklinde olabileceği gibi yalama şeklinde de olabilir. Kan emerken tükürük salgısında bulunan kanın pıhtılaşmasını önleyici antikoagülan, damar genişletici, yangı önleyici ve ağrı engelleyici maddeler kullanılır.

Kan emme zorunlu veya isteğe bağlı bir eylem olarak sınıflandırılabilir. Zorunlu olarak kan emen canlılar, Rhodnius prolixus (Güney Amerikada bir Adımlayıcı yarım kanatlılar türü) türünde olduğu gibi başka bir beslenme şekline sahip değillerdir. Aedes aegypti ve birçok sivrisinek türünde olduğu gibi bazı türler de isteğe bağlı kan emicilik gösterirler ve polen, meyve suyu ve diğer biyolojik sıvılarla beslenebilirler. Anotojenöz türlerde dişilerin yumurta üretebilmesi için kan emmeye ihtiyaçları vardır.

Görünüşe göre bir çok canlı türünde kan emme işlevi farklı şekillerde gelişmiştir. Konaklara yerleşebilmek ve onlardan yarar sağlayabilmek için adaptasyon yetenekleri gelişmiştir (genellikle konaklar tarafından öldürülmemek için gece ortaya çıkarlar) ve aynı zamanda fiziksel kimyasal dedektörler gelişmiştir (ter bileşenleri, CO₂, ısı, ışık, hareket v.b. tespit etmek için).

Tıbbi önemi

Kan emme ile birlikte, kan emen organizmada bulunan hastalık etkenleri konak organizmaya aktarılır. Bazı parazitlerin yaşam döngüsünde önemli bir yeri vardır. Bir çok bakteri ve virüs bu yolla yayılabilmektedir

Hematophagous organisms have been used by physicians for beneficial purposes (hirudotherapy). Bazı doktorlar ameliyat veya travma sonrası bazı yaralardaki kanın pıhtılaşmasını önlemek için sülükleri kullanırlar, böylece yara bölgesinde taze kan sızıntısı yaranın iyileşmesini destekler.^{[citation needed]} Yakın zamanda genetik mühendisliği ile geliştirilen ve desmoteplase denen Desmodus rotundus (vampir yarasa) tükürüğü kökenli bir maddenin inmeli hastalarda tedaviyi şansını arttırdığı görülmüştür.^{[citation needed]}

İnsanlarda kan emme davranışı

Kan içme, kan ürünleri üretme ve tatma bir çok toplumda görülen bir beslenme davranışıdır. Sığır kanı ile sütünü karıştırarak içme Afrika Masailerinde görülen bir beslenme şeklidir. Marko Polo, Moğolların zor durumda kalmaları hallerinde gerektiği kadar atlarının kanlarını içtiklerini bildirmiştir. Siyah muhallebi dünyanın bir çok yerinde tüketilmektedir. Mocheler gibi bazı toplumlarda kan emme ayinleri yapılırken Rusyanın yerel topluluklarından olan schytialılar savaşta ilk öldürdükleri düşmanın kanını içerler. Bazı dinlerdeki bazı ritüeller kan içme eyleminin bir yansımasıdır, hıristiyan efkaristiyasında şarabın İsanın kanına dönüştürülmesi gibi. Bazı psikiyatrik hastalarda da kan emme eylemi bazı insanlarda ise kendi kanlarını emme ya da yalama eylemi gözlenmiştir. Sonuç olarak vampirlik kültürel ve edebi olarak ilgi duyulan bir davranış olmuştur.

Ayrıca bakınız

Chupacabra
Consumer-resource systems
Doğal konak
Tick-borne disease
Vektörler
Bulaş
Zoonoz hastalıklar

Kaynakça

Scharfetter C, Hagenbuchner K (1967). "Blutdurst als Symptom. Ein seltsamer Fall von Bluttrinken". Psychiatr Neurol. 154 (5). Basel. ss. 288–310.
Ciprandi A, Horn F, Termignoni C (2003). "Saliva of hematophagous animals: source of new anticoagulants" (PDF). Rev. Bras. Hematol. Hemoter. 25 (4). ss. 250–262.
Markwardt F (October 2002). "Hirudin as alternative anticoagulant--a historical review". Semin. Thromb. Hemost. 28 (5). ss. 405–14. doi:10.1055/s-2002-35292. PMID 12420235.
Ribeiro JM (September 1995). "Blood-feeding arthropods: live syringes or invertebrate pharmacologists?". Infect Agents Dis. 4 (3). ss. 143–52. PMID 8548192.

Dış bağlantılar

Schutt, W. A website dedicated to the study of blood feeding creatures
Galun, R. Evolution of Hematophagy
Beaty, LC. Host-Seeking Behavior in Hematophagous Mosquitoes

@@ 1. satır: / 1. satır: @@
 [[Dosya:Anopheles_stephensi.jpeg|sağ|küçükresim|250x250pik|Bir ''[[Anofel|Anopheles stephensi]]'' sivrisineği, sivri bir hortuma sahiptir, insanlardan ve hayvanlardan kan emer. Karnı şiştikten sonra, emdiği kanı damla damla konağın üzerine bırakmaya başlar. Bu sivrisinek Mısır'dan Çin'e kardar yayılım gösteren bir sıtma vektörüdür.]]
-[[Dosya:Cimex_lectularius.jpg|küçükresim|[[Tahtakurusu|Tahtakurusu.]]]]
+[[Dosya:Cimex_lectularius.jpg|küçükresim|[[Tahtakurusu]].]]
 [[Dosya:Blood_feeding_butterflies_5362.JPG|küçükresim|Bir çorapta bulunan taze kanı emen kelebekler.]]
-'''Kan emme '''(hematofaji) [[kan]] ile beslenen canlıların kan emme eylemidir  ([[Eski Yunanca|Eski Yunancada]] αἷμα ''haima'' "kan" ve φάγειν ''phagein'' "beslenme"). Kan besleyici [[proteinler]] ve [[lipitler]] açısından zengin bir sıvı olduğundan, kan emme muazzam bir çaba olmadan bu besin maddelerine ulaşmada [[solucanlar]] ve [[Eklem bacaklılar|eklembacaklılar]] gibi birçok küçük hayvanlarda beslenme için tercih edilen bir form olarak gelişmiştir. Bazı barsak [[Helmintler|nematodları]], barsak kılcallarından sızan kan ile beslenirler ve [[sülük]]<nowiki/>lerin yaklaşık yüzde 75'i kan emme eylemi gerçekleştirir. Bazı balıklar, [[:en:Lamprey|lampreyler]], [[candiru]]<nowiki/>lar ve [[memeliler]], özellikle [[Vampire bat|vampir yarasalar]] ve [[Vampire finch|vampir ispinozlar]], [[Hood mockingbird|kukuleta bülbülleri]], [[Oxpeckers|öküzkakan]] kuşu, [[Tristan thrush|tristan ardıçkuşu]] gibi kuşlar kan emme eylemi gösterirler.
+'''Kan emme '''(hematofaji) [[kan]] ile beslenen canlıların kan emme eylemidir  ([[Eski Yunanca]]da αἷμα ''haima'' "kan" ve φάγειν ''phagein'' "beslenme"). Kan besleyici [[proteinler]] ve [[lipitler]] açısından zengin bir sıvı olduğundan, kan emme muazzam bir çaba olmadan bu besin maddelerine ulaşmada [[solucanlar]] ve [[Eklem bacaklılar|eklembacaklılar]] gibi birçok küçük hayvanlarda beslenme için tercih edilen bir form olarak gelişmiştir. Bazı barsak [[Helmintler|nematodları]], barsak kılcallarından sızan kan ile beslenirler ve [[sülük]]<nowiki/>lerin yaklaşık yüzde 75'i kan emme eylemi gerçekleştirir. Bazı balıklar, [[:en:Lamprey|lampreyler]], [[candiru]]<nowiki/>lar ve [[memeliler]], özellikle [[Vampire bat|vampir yarasalar]] ve [[Vampire finch|vampir ispinozlar]], [[Hood mockingbird|kukuleta bülbülleri]], [[Oxpeckers|öküzkakan]] kuşu, [[Tristan thrush|tristan ardıçkuşu]] gibi kuşlar kan emme eylemi gösterirler.
 == Mekanizma ve gelişim ==
 Kan emici canlıların damar yapılarına ve deriye girebilmek ve kan emebilmek için özelleşmiş ağız organelleri ve kimyasal salgıları vardır. Bu beslenme türü flebotomi (kan alma) diye bilinir (Eski Yunancada, ''phleps'' "damar" and ''tomos'' "kesme").
 Kan emme, kılcal damarlardan ya da kan sızıntısından direkt olarak kan emme şeklinde olabileceği gibi yalama şeklinde de olabilir. Kan emerken tükürük salgısında bulunan kanın pıhtılaşmasını önleyici [[antikoagülan]],  [[Vasoconstriction|damar genişletici]], [[Enflamasyon|yangı]] önleyici ve [[Ağrı (tıp)|ağrı]] engelleyici maddeler kullanılır.
-Kan emme zorunlu veya isteğe bağlı bir eylem olarak sınıflandırılabilir. Zorunlu olarak kan emen canlılar, ''[[:en:Rhodnius_prolixus|Rhodnius prolixus]]'' (Güney Amerikada bir [[Adımlayıcı yarım kanatlılar]] türü) türünde olduğu gibi başka bir beslenme şekline sahip değillerdir. ''[[:en:Aedes_aegypti|Aedes aegypti]]'' ve birçok sivrisinek türünde olduğu gibi bazı türler de isteğe bağlı kan emicilik gösterirler ve [[polen]], [[meyve suyu]] ve diğer biyolojik sıvılarla beslenebilirler. [[Anautogenous|Anotojenöz]] türlerde dişilerin yumurta üretebilmesi için kan emmeye ihtiyaçları vardır.
+Kan emme zorunlu veya isteğe bağlı bir eylem olarak sınıflandırılabilir. Zorunlu olarak kan emen canlılar, ''[[:en:Rhodnius prolixus|Rhodnius prolixus]]'' (Güney Amerikada bir [[Adımlayıcı yarım kanatlılar]] türü) türünde olduğu gibi başka bir beslenme şekline sahip değillerdir. ''[[:en:Aedes aegypti|Aedes aegypti]]'' ve birçok sivrisinek türünde olduğu gibi bazı türler de isteğe bağlı kan emicilik gösterirler ve [[polen]], [[meyve suyu]] ve diğer biyolojik sıvılarla beslenebilirler. [[Anautogenous|Anotojenöz]] türlerde dişilerin yumurta üretebilmesi için kan emmeye ihtiyaçları vardır.
 Görünüşe göre bir çok canlı türünde kan emme işlevi farklı şekillerde gelişmiştir. Konaklara yerleşebilmek ve onlardan yarar sağlayabilmek için [[adaptasyon]] yetenekleri gelişmiştir (genellikle konaklar tarafından öldürülmemek için [[Gececil hayvanlar|gece ortaya çıkarlar]]) ve aynı zamanda fiziksel kimyasal dedektörler gelişmiştir ([[ter]] bileşenleri, [[Karbondioksit|CO<sub>2</sub>]], ısı, ışık, hareket v.b. tespit etmek için).
@@ 15. satır: / 15. satır: @@
 == Tıbbi önemi ==
 Kan emme ile birlikte, kan emen organizmada bulunan [[Patojen|hastalık etkenleri]] [[Konakçı|konak]] organizmaya aktarılır. Bazı [[parazit]]<nowiki/>lerin [[yaşam döngüsü]]<nowiki/>nde önemli bir yeri vardır. Bir çok [[bakteri]] ve [[virüs]] bu yolla yayılabilmektedir
 Hematophagous organisms have been used by physicians for beneficial purposes (hirudotherapy). Bazı doktorlar ameliyat veya travma sonrası bazı yaralardaki kanın pıhtılaşmasını önlemek için sülükleri kullanırlar, böylece yara bölgesinde taze kan sızıntısı yaranın iyileşmesini destekler.<sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" style="white-space:nowrap;">&#x5B;''<span title="This claim needs references to reliable sources. (June 2008)">citation needed</span>''&#x5D;</sup> Yakın zamanda genetik mühendisliği ile geliştirilen ve [[:en:Desmoteplase|desmoteplase]] denen ''Desmodus rotundus'' (vampir yarasa) tükürüğü kökenli bir maddenin inmeli hastalarda tedaviyi şansını arttırdığı görülmüştür.<sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" style="white-space:nowrap;">&#x5B;''<span title="This claim needs references to reliable sources. (March 2014)">citation needed</span>''&#x5D;</sup>
 == İnsanlarda kan emme davranışı ==
-Kan içme, kan ürünleri üretme ve tatma bir çok toplumda görülen bir beslenme davranışıdır. Sığır [[kan]]<nowiki/>ı ile [[süt]]<nowiki/>ünü karıştırarak içme Afrika [[Masailer|Masai]]<nowiki/>lerinde görülen bir beslenme şeklidir. [[Marko Polo]], [[Moğollar]]<nowiki/>ın zor durumda kalmaları hallerinde gerektiği kadar [[at]]<nowiki/>larının kanlarını içtiklerini bildirmiştir. [[Black pudding|Siyah muhallebi]] dünyanın bir çok yerinde tüketilmektedir. [[Moche kültürü|Moche]]<nowiki/>ler gibi bazı toplumlarda kan emme ayinleri yapılırken Rusyanın yerel topluluklarından olan schytialılar [[Savaş|savaşta]] ilk öldürdükleri düşmanın kanını içerler. Bazı dinlerdeki bazı ritüeller kan içme eyleminin bir yansımasıdır, [[hıristiyan]] [[efkaristiya]]<nowiki/>sında [[Şarap|şarabın]] [[İsa]]<nowiki/>nın kanına dönüştürülmesi gibi. Bazı psikiyatrik hastalarda da kan emme eylemi bazı insanlarda ise kendi kanlarını emme ya da yalama eylemi gözlenmiştir. Sonuç olarak [[Vampir|vampirlik]] kültürel ve edebi olarak ilgi duyulan bir davranış olmuştur.
+Kan içme, kan ürünleri üretme ve tatma bir çok toplumda görülen bir beslenme davranışıdır. Sığır [[kan]]<nowiki/>ı ile [[süt]]<nowiki/>ünü karıştırarak içme Afrika [[Masailer|Masai]]<nowiki/>lerinde görülen bir beslenme şeklidir. [[Marko Polo]], [[Moğollar]]<nowiki/>ın zor durumda kalmaları hallerinde gerektiği kadar [[at]]<nowiki/>larının kanlarını içtiklerini bildirmiştir. [[Black pudding|Siyah muhallebi]] dünyanın bir çok yerinde tüketilmektedir. [[Moche kültürü|Moche]]<nowiki/>ler gibi bazı toplumlarda kan emme ayinleri yapılırken Rusyanın yerel topluluklarından olan schytialılar [[savaş]]ta ilk öldürdükleri düşmanın kanını içerler. Bazı dinlerdeki bazı ritüeller kan içme eyleminin bir yansımasıdır, [[hıristiyan]] [[efkaristiya]]<nowiki/>sında [[Şarap|şarabın]] [[İsa]]<nowiki/>nın kanına dönüştürülmesi gibi. Bazı psikiyatrik hastalarda da kan emme eylemi bazı insanlarda ise kendi kanlarını emme ya da yalama eylemi gözlenmiştir. Sonuç olarak [[vampir]]lik kültürel ve edebi olarak ilgi duyulan bir davranış olmuştur.
 == Ayrıca bakınız ==
@@ 28. satır: / 26. satır: @@
 * [[Doğal konak]]
 * Tick-borne disease
-* [[Taşıyıcı (epidemiyoloji)|Vektörler]]<br>
+* [[Taşıyıcı (epidemiyoloji)|Vektörler]]
 * [[Bulaş]]
 * [[Zoonoz hastalıklar]]