Özne

Şablon:Başka mana Özne ya da fâil, bir cümlede yüklem ile bildirilen işi ya da oluşu yerine getiren veya yüklem vasıtasıyla hakkında bilgi verilen öğe. Özne yükleme sorulan "kim" ve "ne" soruları ile tespit edilir.

• Öğrenciler yerlerine oturdular. (Kim oturdu?)
• Kitap yere düştü. (Ne düştü?)
• Manzara ne kadar da güzel. (Ne güzel?)

Eğer özne; sıfat tamlaması, isim tamlaması gibi bir sözcük grubu ise "özne öbeği" olarak adlandırılır. Aşağıdaki cümlelerde özne öbekleri kalın yazılmıştır:

• Öğleye doğru muayene odasının önü doldu. -Peyami Safa (Ne doldu?)
• Güzel sanatların en çok millî olanı şiirdir. - Mehmet Çınarlı (Ne şiirdir?)
• Köşklerin camlarına çarparak, çamların tepelerinden aşarak kızgın bir kartal mehâbetiyle dağların sırtlarından uçan bu sesten ürken bir küme güvercin, karşıki çamlıktan havalandı. -Ahmet Hikmet Müftüoğlu (Ne havalandı?)

Bazen -özellikle sanatsal amaçlarla- özne öbeği arasına başka öğeler girebilir:

• Bir kadının suya değiyor ayakları. - Orhan Veli ("bir kadının ayakları" özne öbeği)

Gizli özne

Türkçede bazen ifade zenginliğini artırmak ya da pratik amaçlarla özne belirtilmez. Öznenin varlığı yüklemin kişisinden anlaşılır. Yazılı veya sözlü olarak cümlede bulunmayan ancak varlığı yükleme sorulan "ne" ve "kim" sorularıyla tespit edilen özneye gizli özne denir. Gizli özne, dilbilgisel amaçlarla yazılı olarak belirtilmek istendiğinde genellikle parantez içinde yazılır.

• Yemeğini çabuk bitir. (Kim bitirsin?)
• (Sen) Yemeğini çabuk bitir.
• Yarın okula gidemeyeceğim. (Kim gidemeyecek?)
• (Ben) Yarın okula gidemeyeceğim.
• Üniversiteye başladı. (Kim başladı?)
• (O, Zehra, kardeşim vs.) Üniversiteye başladı.

Öznenin kimliği, yüklemdeki şahıs çekim eklerinde gizlidir:

• (O) Kitapları buraya getirsin. (3. tekil şahıs)
• (Ben) Sizinle gelemeyeceğim. (1. tekil şahıs)

Bazı zaman ve kip yapılarında yüklemin -belirli şahıslar için- şahıs eki almadığı unutulmamalıdır:

• (Sen) Gel. (2. tekil şahıs, emir kipi)
• (O) Yarın yola çıkacak. (3. tekil şahıs, gelecek zaman)

Ekler

Özne hâl eki (-i, -e, -de, -den) almaz ancak iyelik eki veya çoğul eki alabilir:

• Kitabım ıslanmış. (-ım iyelik eki)
• Bugün dersler saat 12'de bitiyor. (-ler çoğul eki)

İsim veya sıfat tamlaması halinde olabilir:

• Kapının kolu kırılmış. (isim tamlaması)
• Mutfaktan güzel kokular geliyordu. (sıfat tamlaması)

Birden fazla varlık aynı anda özne olabilir:

• Polisler, itfaiyeciler ve sağlık görevlileri kaza mahalline akın ettiler.

Tekillik-çoğulluk

Ana madde: Özne-yüklem uyumu

Öznesi şahıs olmayan cümlelerde özne çoğul olsa dahi genellikle yüklem tekil olur:

• Gözlerim yaşardı.
• Uzun yıllar geçti.
• Bu elmalar olgunlaşmış.

Öznesi şahıs olan cümlelerde yüklem tekil veya çoğul olabilir:

• Öğrenciler bahçeye çıktılar.
• Askerler içtima alanında toplandı.

Öznesi çoğul olan cümlelerde özneden etkilenen nesne -tek bir varlık olsa dahi- çoğul yazılır:

• Çocuklar, kaza geçiren öğretmenleri Murat Bey'i ziyarete gitti.
• Sepetteki enikler annelerini emiyordu.