Sıfat: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
[kontrol edilmemiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
İçerik silindi İçerik eklendi
DragonBot (mesaj | katkılar)
k r2.7.3) (Bot: ms:Kata sifat ms:Kata adjektif olarak değiştiriliyor
335. satır: 335. satır:
[[mk:Придавка]]
[[mk:Придавка]]
[[ml:നാമവിശേഷണം]]
[[ml:നാമവിശേഷണം]]
[[ms:Kata sifat]]
[[ms:Kata adjektif]]
[[nds:Adjektiv]]
[[nds:Adjektiv]]
[[nl:Bijvoeglijk naamwoord]]
[[nl:Bijvoeglijk naamwoord]]

Sayfanın 19.10, 13 Ocak 2013 tarihindeki hâli

Örnekler
  • sarı gül (niteleme)
  • hızlı araba (niteleme)
  • şu çocuk (işaret)
  • hangi kitap (soru)
  • birkaç kişi (belgisiz)
  • beş adım (asıl sayı)
  • 1/4 litre (kesir sayı)
  • zeytinyağlı sarma (niteleme)

Sıfat ya da önad;[1] isimlerin ya da diğer sıfatların önüne gelerek onları miktar, sıra, konum, renk, biçim, bıraktığı izlenim vb. gibi çeşitli yönlerden tanımlayan, tarif eden sözcük türü. Sıfat ile nitelediği veya belirttiği ismin oluşturduğu sözcük grubuna "sıfat tamlaması" denir.

Sıfatlar genellikle diğer sıfatlardan veya isimlerden önce gelirler. Varlıkları tarif ederler, anlatıma zenginlik kazandırırlar ve çıkartılmaları durumunda cümle devrik duruma gelmez. Örneğin aşağıdaki cümlede kalın yazılmış olan sıfatların çıkartılması durumunda cümle hala anlaşılır durumdadır:

  • Büyük balkon kapılarından içeriye ıhlamur kokulu hoş bir bahar havası geliyordu. (Orhan Pamuk, Masumiyet Müzesi)
  • Balkon kapılarından içeriye bahar havası geliyordu.

Aşağıdaki örnekteki gibi bazı kullanımlarda sıfatın çıkartılması hangi varlıktan bahsedildiğinin anlaşılmasını imkansız hale getirdiğinden, anlatım zenginliğinden ziyade anlam kaybına neden olur.

  • Okul futbol takımındaki sarışın çocuk benim küçük kardeşim.

Türkçede sıfat olarak kullanılan sözcüklerin hemen hemen hepsi, farklı görevlerde de kullanılabilirler. Bu nedenle, örneğin "Kırmızı sözcüğü bir sıfattır," gibi bir genelleme yapılamaz; sözcüğün cümledeki görevi incelenir:

  • Kırmızı ceketimi giydim. (sıfat)
  • Kırmızıyı giydim. (isim, bkz. adlaşma)
  • Şu çocuk Özge'nin kardeşi. (sıfat)
  • Şu, Özge'nin kardeşi. (zamir)
  • Güzel havalarda gezintiye çıkarım. (sıfat)
  • Yeni sıra arkadaşım çok güzel piyano çalıyor. (zarf)

Sıfatlar niteleme ve belirtme olmak üzere başlıca iki ana gruba ayrılırlar.

Niteleme sıfatları

Bir varlığın rengini, biçimini, boyunu, durumunu; kısaca "nasıl" olduğunu bildiren sıfatlardır. Niteleme sıfatları varlıkların bünyesinde bulunan yani "kalıcı" özelliklerini tarif ederler.[2] Teoride niteleme sıfatları sınırsız sayıdadır.[2]

  • kırmızı araba
  • uzun köprü
  • kırık bardak
  • yuvarlak masa
  • yüksek duvar
  • sayın başkan[3] ("Saygıdeğer" anlamında olduğu için sıfattır.)

Eklerle türetilen niteleme sıfatları

Türkçede "-li, -siz, -lik, -ci" gibi bazı yapım ekleri isim soylu kelimelerin sonuna gelerek niteleme sıfatı olarak kullanılmalarını sağlarlar.[4]

  • Ankaralı çocuk
  • simitçi amca
  • halkçı parti
  • evli çift
  • kırmızılı kadın
  • akılsız başım
  • yemeklik soğan

Fiillerden "-en, -esi, -mez, -r, -dik, -diği -ecek, -miş" ekleriyle türetilen ve fiil anlamını yitirmeden cümlede geçici olarak sıfat görevinde kullanılan sözcüklere sıfat-fiil veya ortaç denir.[5] Sıfat-fiiller de -bir ismin özelliklerini tarif etmek ya da sıfat tamlaması oluşturmak gibi- sıfatların tüm özelliklerine sahiptirler.

  • gelecek sene
  • tanıdık adam
  • dönülmez yol
  • dövülmüş sarımsak
  • öpülesi el
  • yüzen çocuk
  • koşar adım

Bunların haricinde fiillerden yapım ekleri ile türetilmiş sıfatlar da vardır:

  • çalışkan öğrenci
  • yanık süt
  • okuryazar toplum

Kökü fiil olan bu sözcüklerin yine kökü fiil olan sıfat-fiillerden farkı; dile sıfat olarak yerleşmiş, sözlüklerde yer almış, yaygın kelimeler olmalarıdır. Sıfat-fiiller ise belirli bir cümle için oluşturulan geçici sözcüklerdir. Fiil köklü sıfatlar ile sıfat-fiiller arasındaki sınır çok net değildir. Fiilimsiler dilin ihtiyaçlarına göre zamanla isim, sıfat gibi isim soylu sözcüklere evrilip dile yerleşebilirler.

Belirtme sıfatları

İsimleri ve diğer sıfatları sayı yönünden tamlayan, yerlerini işaret eden, özelliklerini belli belirsiz olarak bildiren sıfatlar ve soru şeklinde olan sıfatların tümüne birden belirtme sıfatları denir. Belirtme sıfatları varlıklara ait olmayan, "geçici" özelliklerini bildirirler.[2] Belirtme sıfatları 4 gruba ayrılırlar:

  • İşaret sıfatları
  • Sayı sıfatları
  • Belgisiz sıfatlar
  • Soru sıfatları

İşaret sıfatı

Adları işaret yönünden belirten sıfatlardır. Hangi sorusu sorarak bulunur. İşaret sıfatlarından sonra bir isim veya başka bir sıfat gelir:

  • bu araba
  • şu kitap
  • o çocuk
  • şu sevimli köpek

Yukarıdaki son örnekte işaret sıfatının ardından başka bir sıfat (sevimli) gelmiş. Burada sadece "şu" kelimesinin işaret sıfatı olduğuna dikkat edilmelidir. Sevimli ise niteleme sıfatıdır.

Ol, şol ve işbu gibi eski işaret sıfatlarının kullanımı günümüzde azalmıştır.

İşaret sıfatları, işaret zamirleri ile karıştırılmamalıdır:

  • Şu çocuk senin kardeşin mi? (işaret sıfatı)
  • Şu senin kardeşin mi? (işaret zamiri)

Bir sözcüğün işaret sıfatı olup olmadığı çoğul hâlinden anlaşılabilir. İşaret sıfatlarının çoğul hâli yoktur:[6]

  • Bu çörekler çok lezzetli. (işaret sıfatı)
  • Bunlar çok lezzetli. (işaret zamiri)

Sayı sıfatı

Varlıkların miktarını ifade eden sıfatlardır. Yazıyla, rakamla veya kesirle gösterilebilirler. Sayı sıfatlarından sonra gelen isimler birden fazla varlığı belirtiyor olsalar dahi tekil olarak yazılırlar:

  • üç öğrenci, 1000 kişi

Bazı kalıplaşmış sıfat tamlamalarında çoğul isimlerin kullanıldığı da görülür:

Sayı sıfatları dörde ayrılır:

Asıl sayı sıfatı: Sıfat olarak kullanılan, ek almamış tamsayılardır:

  • dokuz ekmek
  • iki kavun
  • -5 derece
  • sıfır hata

Kesir sayı sıfatı: Varlıkların bütünün "kaçta kaçı" veya "kaç katı" olduğunu belirtmek için kullanılır:

  • dörtte bir hisse
  • 2/3 oran
  • 2,5 metre
  • yarım ekmek
  • çeyrek elma
  • yüzde beş artış
  • %25 kâr

Üleştirme sayı sıfatı: Rakamların sonuna -er, -ar, ve -şer, -şar eklerinden biri getirilerek oluşturulan, "bölüşme" belirten sıfatlardır:

  • onar gün
  • ikişer tabak
  • birer pasta

İki veya daha fazla sayıdan oluşan sıfat tamlaması şeklindeki sayı sıfatlarında üleştirme eki bazen sondaki rakamın sonuna eklenir:[7]

  • üçer bin lira
  • beş yüzer altın

Sıra sayı sıfatı: Varlıkların herhangi bir kritere göre diziliş sırasındaki konumunu belirten sıfatlardır:

  • üçüncü sıra
  • ilk ev
  • 5. madde
  • ortanca çocuk
  • son söz

Topluluk sayı sıfatı: Birbirinin aynı olan birden fazla varlığı tanımlamak için kullanılır ve rakamların sonuna "-z" ekinin getirilmesiyle oluşturulur

  • ikiz yatak
  • üçüz kardeşler

Ölçü ve miktar bildiren sözcükler başlarına sayı sıfatı alarak başka bir sözcüğü nitelediklerinde sayı sıfatına dönüşürler:[8]

  • 3 metre kablo, yarım kilo şeker, 2 adet karpuz

Belgisiz sıfat

Belgisiz sıfatlar veya belirsizlik sıfatları; varlıkların adedini veya miktarını yaklaşık olarak, belli belirsiz bildiren ve hangi varlıktan bahsedildiği konusunda net bir bilgi vermeyen sıfatlardır. Türkçedeki belgisiz sıfat olarak kullanılan başlıca sözcükler şunlardır:

"Bir" sözcüğü "tek bir adet" anlamında kullanıldığında asıl sayı sıfatı olur ve miktar bildirir:

  • Misafirimiz için masaya bir tabak daha getirir misin?.

"Herhangi bir" anlamında kullanıldığında ise belgisiz sıfattır:

  • Bir yaz günü, vapurla yola çıktık.

-ki eki ile üretilenler

-ki eki ile üretilen ve aitlik belirten öteki, beriki, şimdiki, buradaki, bizdeki, evdeki vb. sözcükler de belirsizlik sıfatı kabul edilirler:[9]

  • Öteki adam şu tarafa gitti.
  • Evdeki hesap çarşıya uymadı.
  • Şimdiki gençler teknolojiye çok meraklılar.

Belirtme sıfatı yapan -ki eki ilgi zamiri olan -ki eki ile karıştırılmamalıdır. Zamir olan -ki'den sonra başka bir ismin eklenmediğine (tamlama oluşturulmadığına) dikkat edilmelidir:

  • Sizin takım bizimkini yenmiş. (zamir)

Soru sıfatı

Yanıtı yine bir sıfat olan soru sözcükleridir:

  • Hangi taraf?
  • Kaç kişi?
  • Ne renk?
  • Nasıl bir araba? (Buradaki "bir" sözcüğü belgisiz sıfattır.)
  • Neredeki yol?[10]
  • Kimdeki akıl?

Geçmişte soru sıfatı olarak kullanılan nice sözcüğü modern Türkçede belgisiz sıfata dönüşmüştür.[10]

Sıfatlarda pekiştirme

Sıfatlarda anlamı pekiştirme birkaç farklı şekilde yapılır.

Sıfatların ilk hecesindeki ünlüden sonra m, p, r veya s ünsüzlerinin eklenmesi ve bu yeni hecenin sözcük başına ilave edilmesi ile oluşturulurlar:

  • masmavi, bembeyaz, sapsarı, upuzun, bomboş, tertemiz

Sıfatın tekrarlanması ile yapılır:

  • uzun uzun kavaklar
  • kara kara gözler

Soru eki "mi" ile oluşturulur. Bu tür sıfatlarda soru anlamı kaybolduğu için soru işareti (?) kullanılmaz:

  • Burada eskiden derin mi derin bir kuyu vardı.
  • Güzel mi güzel bir sese sahip.

Sıfatlarda adlaşma

Sıfatlar isim soylu sözcüklerdir. Bu nedenle cümlede sıfat görevinde kullanılmadıklarında yeniden isme dönüşürler. Bu duruma adlaşma denir.

  • Genç adam kapıyı çaldı. (sıfat, "adam" sözcüğünü niteler)
  • Gençler avluda toplandı. (isim)
  • Yeşil elma mı istersin? (sıfat, "elma" sözcüğünü niteler)
  • Hayır, kırmızıyı ver lütfen. (isim)

Yapılarına göre sıfatlar

Basit Sıfatlar

Yapım eki almamış ve bileşik olmayan sıfatlardır:

  • iyi film
  • dar kıyafet
  • şu adam
  • iki kişi

Türemiş sıfatlar

Türemiş sıfatlar isim ve fiil kök ve gövdelerine çeşitli yapım eklerinin getirilmesiyle oluşturulurlar:

  • yanık ekmek (yan+ık)
  • ulusal bayram (ulus+al)
  • ikinci devre (iki+nci)

Sıfat-fiillerin hepsi türemiş sıfatlardır:

  • gelecek sene (gel+ecek)
  • gülen çocuk (gül+en)
  • süzülmüş yoğurt (süzül+müş)

Birleşik Sıfatlar

Bileşik sıfatlar, bileşik sözcüklerin sıfat görevi yapanlarıdır:

  • ağırbaşlı çocuk
  • yurtsever insan
  • zeytinyağlı yemek

Bileşik sıfatlar, çoğunlukla bileşik adlara sıfat yapan eklerin getirilmesi ile oluşturulurlar ve sıfat tamlamalarında tamlayan olurlar. Örneğin "karabiber" sözcüğü bir birleşik addır ve "karabiber kavanozu" bir isim tamlamasıdır. Ancak "karabiberli yemek" sıfat tamlamasıdır.

Bileşik sıfatlar "kaynaşmış bileşik sıfatlar" ve "kurallı bileşik sıfatlar" şeklinde ikiye ayrılırlar. Kaynaşmış bileşik sıfatlara "açıkgöz, boşboğaz, yurtsever, cingöz, kuşbakışı, okuryazar" gibi sözcükler (sıfat görevinde kullanıldıklarında); kurallı bileşik sıfatlara da "yıkık duvarlı (bahçe), iki kapılı (otomobil), sırma saçlı (kız)" gibi tamlamalar örnek verilebilir.

Dipnotlar

  1. ^ "Bir" sözcüğü adet anlamında kullanıldığında sayı sıfatıdır.

Kaynakça

  • Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.

  1. ^ önad Dil Derneği. Erişim: 1 Kasım 2011
  2. ^ a b c Ergin 274
  3. ^ sayın Dil Derneği. Erişim: 1 Kasım 2011
  4. ^ Yapım ekleri Türkçeciler.com. Erişim: 26 Nisan 2012.
  5. ^ Fiilimsiler Türkçeciler.com. Erişim: 26 Nisan 2012.
  6. ^ Ergin 275
  7. ^ Ergin 277
  8. ^ Sıfatlar Edebiyatekibi.com. Erişim: 11 Aralık 2012
  9. ^ Ergin 279
  10. ^ a b Ergin 278

Ayrıca bakınız