El yazması

Ebu Übeyd el-Kasım bin Selam el-Haravi tarafından yazılmış, günümüzde elde bulunan en eski Arapça el yazması olan Garib el-Hadis'ten bir sayfa, MS 931.

Elyazması ya da el yazması, elle yazılan ve çizimleri yapılan; genellikle edebî, sanatsal ya da tarihî öneme haiz kitap.

Elyazmalarının yapısı zahriye (içkapak), serlevha, temellük kaydı, sima kaydı, mukabele kaydı, besmele ile başlayan hamdele ile süren, salveleyle devam eden metin, dibace, fihrist, hatime, istinsah kaydı, ketebe kaydı bölümlerinden ibarettir.

Tipleri tek nüsha, nadir nüsha, eski tarihliler, müellif hattı, müellif nüshası, sima nüshası, temiz nüsha, mukabele nüshası, istinsah, canlı nüsha, tamam nüsha, sanat nüshası, ithaf nüshası diye ayrılır.

Elyazması yazarına müellif denir. Kopya edene hattat, müstensih denir. Yazarın el yazısıyla olanına müellif hattı denir, yazarın söyleyerek yazdırdığına müellif diktesi denilmektedir. Enine olana cönk, sayfa kenarı notlarına fevaid, ilavelere hamiş, sayfa kenarındaki açıklama notlarına haşiye, yazarın tüm eserlerine bir cilt halinde külliyat, bir ciltteki çeşitli yazmalara mecmuatül resail, kısaltılmış olana muhtasar, değişik yazı tiplerindekine murakka, karalamalara müsvedde, kırkambar yazılarına sefine, derleme kopyalara sevad, şerhedilmişlere şerh, bağımsız notlu olanlara şukka, talikacının yorumlarına talika, açıklamaya tefsir denir. Kur'an yazmaları 30 cüzdür, her cüz 20 sayfadır, her cüz 4 hizibtir, cüzler cüz gülüyle, hizipler hizip gülüyle ayrılır. Telhiscinin özetine telhis, çeviriye tercüme, tamamlayıcı olana zeyl denir. Matbaanın yerleşmesinden sonra yazmalar ortadan kalkmıştır.

Konular, dil, hat, edebiyat, tarih, coğrafya, felsefe, mantık, riyaziyat, fizik, kimya, tıp, zooloji, botanik, sihir, rüya, ansiklopedi, fıkıh ve dinbilimlerini içerir. Bir yazma eserin en önemli kayıtlarından biri ferağdır (TDEA, 575). Çünkü bu kayıt nüshanın kim tarafından nerede nasıl yazıldığını gösterir. Buna istinsah kaydı da denir ve hicri takvim kullanılır.

Elyazmaları, aklamı sitte denilen sülüs, nesih, muhakkak, reyhani, tevkii, rika, talik yazı tipleriyle yazılmışlardır. Diğer yazı tipleri makili, hicazi, kufi, divani, siyakat, nestalik, mağribi, müsenna, celi, gubari diye adlandırılır. Yazmaların incelenmesinde kuyudat (kayıtlar) çok önemlidir. Kayıtlar telif, rivayet, sema, kıraat, münavele, kitabet, mütalaa, nazar, muaraza, tashih, temellük başlıklarını taşımaktadır.

İslamî elyazmaları

İslam kültüründe ilk elyazması eser Halife Osman Kur'an'ıdır. İslam ilimleri yazmalarla günümüze gelmiştir. Elyazmaları hat, tezhip, ebru, minyatür, cilt sanatlarıyla iç içedir. Çin, Kahire Üniversitesi, British Museum, Paris Bibliotheque Nationale, Vatikan, Berlin, Leningrad, Budapeşte, İngiltere, Malezya, Hollanda, Rusya, Endonezya elyazması merkezleridir. Bütün ülkelerde 6 milyon Arapça ve 4 milyon öteki dilde yazma vardır.

Dünyada elyazması koleksiyonu en özgün ülkelerden biri Türkiye'dir. 35 merkez ve kütüphanede 500.000 civarında yazma eser vardır. Süleymaniye Camii külliyesinde 106 koleksiyonda 200 bin civarında elyazması vardır. Bunlar Milli Kütüphane, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, AÜ Tıp tarihi merkezi, TTK, Diyanet, TDK, Cumhurbaşkanlığı, TBMM, Anıtkabir, Süleymaniye külliyesi, Ayasofya, Fatih gibi merkezlerde yazma ve basmadır. İstanbul'da Süleymaniye dışındaki 7 kütüphanede 100 bin yazma bulunmaktadır: Köprülü Kütüphanesi, Atıf Efendi Kütüphanesi, Ragıp Paşa Kütüphanesi, Nuruosmaniye Kütüphanesi, Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Millet Kütüphanesi, Murad Molla Kütüphanesi. Yazma eser bulunan kurumlar: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, İÜ Kütüphanesi, Belediye Kütüphanesi,Kandilli Rasathanesi, Sermet Çifter Kütüphanesi, Tercüman Gazetesi, Topkapı Sarayı, Türk-İslam eserleri Müzesi, Arkeoloji Müzesi, Askeri Müze, Deniz Müzesi, Divan edebiyatı Müzesi, Vakıf Hat Sanatları Müzesi, Sadberk Hanım Müzesi. Eski Şark Eserleri Müzesi, Çinili Köşk, Arkeoloji Müzesi Gülhane'dedir.

Dünyada elyazmaları çeşitli kataloglarda toplanmaktadır. Bunların başlıcaları şunlardır:

• Fihrist (İbn Nedim).
• Keşfüzzünun (Katip Çelebi).
• Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu (Müjgan Cumbur vd.-1999)
• Geschichte der arabischen litteratur (Carl Brockelmann).
• Geschichte des Arabischen schrifttums (Fuad Sezgin).
• Diyanet İşleri Başkanlığı Elyazması Eserler Kataloğu (Abdullah Ceylan-1988), TÜYATOK, Milli Kütüphane katalogları.

Diğer araştırmacılar Fehmi Ethem Karatay, Nail Bayraktar, Günay Kut, İsmail Bakar, Ahmet Ateş, Ali Yardım, Abdülbaki Gölpınarlı, Ali Rıza Karabulut, Mehmet Eminoğlu, İsmet Parmaksızoğlu, Helmut Ritter, Osman Ergin, M. Orhan Durusoy, Haluk İpekten, İsmet Binark. Yazmalar hakkındaki en önemli basılı bibliyografya eser Nimet Bayraktar-Mihin Lugal'ın yazdığı Türkiye Yazma eser kütüphaneleri ve bu kütüphanelerde bulunan yazmalarla ilgili yayınlar bibliyografyası'dır (1995).

Türkiye'de elyazmalarının tamiri Kütüphaneler Genel Müdürlüğünce yapılır. İstanbul Yazma ve Nadir Eserler Patoloji ve Restorasyon Araştırma Merkezi'nde eserlerin kaydı, sunumu, korunması, depolanması sağlanır.

Kaynakça

• Peter Burke, Kültür Tarihi, 2006.
• A.Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, 2000 (6.bas.).
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, 1998, cilt 8.