Latin dilleri

Yeryüzündeki Roman Dilleri :
Mavi – Fransızca; Yeşil – İspanyolca; Turuncu – Portekizce; Sarı – İtalyanca; Kırmızı – Rumence

Roman dilleri, Hint-Avrupa dillerinin alt birimi, kökeni Roma İmparatorluğu'nun dili Latince olan bütün dilleri kapsar. Dünya çapında Romans dillerini anadili gibi bilen insan sayısı 600 milyondan fazladır. Bu diller Amerika, Avrupa ve Afrika kıtalarında daha sık rastlanılan dillerdir, ama genel olarak dünyanın her yerine dağılmış oldukları söylenebilir.

Bütün Roman dilleri (kimi zaman Romanik diye de geçer) Genel Latince'den gelir. Roma edebiyatında kullanılan Klasik Latince'den daha farklı olan Genel Latince'yi Roma İmparatorluğu'nun tebasında olan askerler, seyyahlar ve köleler kullanırdı. M.Ö. 200 ve M.S. 100 yılları arasında, imparatorluğun genişlemesi, devletin eğitim ve yönetim politikalarıyla birleşince, Genel Latince İber Yarımadası'ndan başlayarak Karadeniz'in doğu kıyılarına kadar olan geniş bir alanda ilk dil olarak kullanılır oldu. İmparatorluğun beşinci yüzyıldaki gerilemesi ve çöküşüyle birlikte, Genel Latince yerelleşti ve bu dilden onlarca farklı yerel dil ve lehçe oluştu. Fransız, Portekiz ve İspanyol denizaşırı sömürge imparatorlukları onbeşinci yüzyıldan sonra bu dilleri başka kıtalara da yaymaya başladılar - öyle ki bütün Roman dillerini kullananların 2/3'ü artık Avrupa dışındaydı.

Roma öncesi diller ve sonraki işgallere rağmen, Roman dillerinin fonetik, morfolojik özellikleri, sözcükleri ve sözdizimi aslen Genel Latince'ye dayanmaktadır. Bu dillerin, grup olarak, bu gibi dilbilgisi özellikleri, onları Hint-Avrupa dillerinin diğer altbirimlerinden ayırır. Genel olarak, bir iki istisna hariç, Romans dilleri Klasik Latince'nin çekim yapısını kaybetmiştir. Bunun sonucunda Romans dilleri ÖFN (Özne-Fiil-Nesne) cümle yapısını ve edatların geniş anlamda kullanımını zorunlu hale getiren bir yapı geliştirmişlerdir.

Tarihçe

Genel Latince

Genel Latince ile ilgili bugüne kadar kalan çok az belge vardır, ve bu az belgenin bir çevirisini yapmak ve çevirilerin arasında uyum sağlayarak bir dil yakalamak çok zordur. Her halukarda, bu dili kullananların bir çoğu askerler, köleler ve zorla göç ettirilmiş kimselerdi - bu kişilerin Roma'nın ana yurdundan çok işgal edilen yerlerin yerlileri olması daha muhtemeldir. Tahminlere göre, Genel Latince bütün Roman dillerinin ortak özelliklerini bulundurmaktaydı, ve onları Klasik Latince'den ayıran özellikleri vardı - bu özelliklerin başlıcaları edatların çekim sisteminin yerini alması, nötr cinsiyetin ve birçok eylemsel zamanın yok olması, tanımlıkların kullanımı ve and lerin telaffuzudur.

İmparatorluğun Çöküşü

Roma İmparatorluğu'nun siyasi çöküşü ve Kavimler Göçü, Özellikle de Cermen kökenli toplulukların akınları, Latince konuşan dünyanın birçok bağımsız kesimlere bölünmesine yol açmıştır. Orta Avrupa ve Balkanlar, Cermen ve Slav toplulukları, (Hunların baskıları sonucu kaçmaları ile) tarafından alınmıştır, bu da Romanya'yı geri kalan Latin Avrupası'ndan ayırmıştır. Latince, bir süreliğine Roma toprağı olan İngiltere'de de yok olmuştur. Öte yandan, İtalya, Fransa ve İber Yarımadası'na gelen Cermen toplulukları Latince'yi ve Roma kültüründen kalanları benimsemişler, ve bunun sonucunda da bu bölgelerde Latince'nin hakimiyeti sürmüştür.

Başkalaşma

Beşinci ve onuncu yüzyıllar arasında, Genel Latince yerel bazda eşzamanlı olarak evrimler geçirmiştir. Bu evrimler onlarca farklı yerel dil ve lehçe ortaya çıkarmıştır. Bu evrim süreci çok az belgelenebilmiştir, bunun sebebi de bütün amaçlar için yazı dilinin hala Klasik Latince olmasıdır.

Yerel dillerin tanımlanması

Onuncu ve onüçüncü yüzyıllar arasında, kimi yerel diller yazıya dökülmeye ve Latince'nin birçok alanda yerini almaya başladı. Portekiz gibi kimi ülkelerde bu değişim yasal yollardan hızlandırılmıştır. İtalya gibi bazı ülkelerde ise yerel dillerin yükselişi birçok iyi şairin ve yazarın bu dilleri kabul edip kullanmalarına yol açmıştır.

Aynılaşma ve sabitlenme

16 yüzyıldan itibaren,matbaanın icadı Roman dillerindeki evrimi büyük ölçüde yavaşlatmıştır, ve bu sayede siyasi sınırlar içerisinde aynı dilin kullanımına yönelik bir eğilim oluşmuştur. Örneğin Fransa'da Paris ve civarında konuşulan "Fransiyen" zamanla bütün ülkeye yayılmıştır, bununla birlikte güneyde kullanılan "Langue d'Oc ve "Franko-Provençal dili" büyük güç kaybetmiştir.

Groupe gallo-roman

Şablon:Voir aussi Şablon:Section à sourcer Pour connaître les détails de la composition de ce groupe, voir l'article gallo-roman.

1. Langue(s) d'oïl (842 : peut-être les Serments de Strasbourg qui sont dans une langue romane composite). On trouve dans cette famille de nombreux dialectes appartenant au groupe des langues d'oïl. Une vision plus traditionnelle de la linguistique romane considère que le français (au sens large) et la langue d'oïl (au singulier) désignent une seule et même langue qui correspond principalement à un ensemble de traits d'oïl provenant de divers dialectes répartis historiquement autour de Paris (dans les faits, la langue française actuelle est très composite et doit beaucoup à une langue littéraire interrégionale). Une autre vision considère au contraire que les langues d'oïl (au pluriel) sont un groupe de langues et que le français (au sens restreint) n'est que l'une de ces langues (venue du francien), parmi d'autres.
   • Français (881 : premier texte en ancien français : Cantilène de sainte Eulalie) : langue officielle de la France, de la Belgique (avec l'allemand et le néerlandais), de la Suisse (avec l'allemand, l'italien et le romanche), du Canada (avec l'anglais), du Val d'Aoste (avec l'italien), du Luxembourg (avec le luxembourgeois et l'allemand), des îles Anglo-Normandes (avec l'anglais).
   • Franc-comtois (frainc-comtou) : parlé en France dans le nord de la Franche-Comté, le sud de l'Alsace et en Suisse dans le Canton du Jura.
   • Mayennais : parlé en France en Mayenne.
   • Gallo : parlé en France en Haute-Bretagne, Anjou et dans le Maine.
   • Normand (nourmaund) : parlé en Normandie et dans les îles Anglo-Normandes: jersiais (Jèrriais), guernesiais (Guernésiais) et sercquiais (serkyee).
   • Picard (vers les Şablon:XIIe s-Şablon:XIIIe siècle) : premier texte littéraire Cantilène de sainte Eulalie, Şablon:IXe siècle en picard-wallon ; parlé en France dans le Nord-Pas-de-Calais et en Picardie, ainsi que dans l'ouest de la province belge de Hainaut ; en Belgique, il a le statut de langue régionale, tandis qu'en France il est considéré comme une langue de France.
   • Poitevin-saintongeais (constitué de deux variétés : le Poitevin : parlé en France dans le Haut Poitou et le Bas Poitou (Vienne, Deux-Sèvres et Vendée); et le Saintongeais : parlé en France dans les anciennes provinces d'Aunis, Saintonge et Angoumois et Pays Gabay (Charente et Charente-Maritime et nord Gironde) : c'est une langue d'oïl avec un substrat occitan.
   • Wallon (walon ; vers les Şablon:XIIe s-Şablon:XIIIe siècle) : premier texte littéraire Cantilène de sainte Eulalie, Şablon:XIe siècle en picard-wallon ; parlé principalement en Belgique en Région wallonne, où il a le statut de langue régionale.
2. Francoprovençal (Şablon:XIIIe siècle : Méditations de Marguerite d'Oingt) : langue répartie entre l'Italie (Val d'Aoste, Piémont), la Suisse (à Fribourg et en Valais principalement), la France (Dauphinois, Lyonnais, Savoie) ; le francoprovençal semble être à la croisée entre langues d'oïl et occitan mais il possède aussi des traits propres. Il est menacé d'extinction mais est défendu, notamment dans le Val d'Aoste.

Örnekler

Sözcük ve gramer Romance dil benzerlikleri, Latin ve bunların her arasındaki Aşağıdaki örnekler kullanarak tespit edilebilir :

Latince	Latince: (Illa) claudit semper fenestram antequam cenat.
Aragonca	Ella tranca siempre la finestra antes de cenar.
Asturyasça	Ella pieslla siempre la ventana/feniestra primero de cenar.
Ekstrem Dili	Ella afecha siempri la ventana endantis e recenal.
Bergamo Dili (Doğu Lombardiya)	(Lé) la sèra sèmper sö la finèstra prima de senà.
Burgonyaca	All farme tôjor lai fenétre aivan de dîgnai.
Katalanca	Ella tanca sempre la finestra abans de sopar.
Corse	Ella chjudi sempre u purtellu primma di cenà.
İspanyolca	İspanyolca: (Ella) siempre cierra la ventana antes de cenar.
Fransızca	Elle ferme toujours la fenêtre avant de dîner/souper.
Franc-comtois	Lèe çhioûe toûedge lai f'nétre d'vaïnt loù dénaie.
Francoprovençal valaisan	(Ye) hlou totin a fenetre deant que de cena.
Furlan	Jê e siare simpri la feneste prime di cenâ.
Galiçyaca	Ela pecha sempre a xanela antes de cear.
İtalyanca	İtalyanca: (Lei) chiude sempre la finestra prima di cenare.
Leonca	Eilla pecha siempres la ventana primeiru de cenare.
Milan Dili (Batı Lombardiya)	(Lee) la sara semper su la finestra primma de disnà.
Mirandaca	Eilha cerra siempre la bentana/jinela atrás de jantar.
Napolice	Chella sempre chiud' 'a fenesta prima 'e mangià.
Normanca	Ol froume tréjouos al crouésie dévaunt ké dînaer.
Oksitanca	Barra totjorn la fenèstra abans de sopar.
Piyemontece	Chila a sara sèmper la fnestra dnans ëd fé sin-a.
Portekizce	Portekizce: (Ela) fecha sempre a janela antes de jantar.
Roma Dili	(Quella) chiude sempre 'a finestra prima de magnà
Rumence	Rumence: Ea închide totdeauna fereastra înainte de cina.
Romanş	Ella clauda/serra adina la fanestra avant ch'ella tschainia.
Sarduca	Issa serrat semper sa bentana antes de chenare.
Sicilyaca	Idda chiudi sempri 'a finestra avanti ca pistìa.
Venedikçe	Ela la sera sempre la fenestra prima de cenar.
Valonca	Ele sere todi li finiesse divant di soper.
Türkçe	O her zaman yemekten önce bütün pencereleri kapatır.

Dış bağlantılar

• Orbis Latinus