Ütü
Ütü, kumaşların kırışıklıklarını düzeltmek ve ütüleme yapmak için kullanılan alet. İngilizceden "clothes iron" anlamındadır. Ütü sözcüğü eski Türkçede "ateşte ısıtılarak kumaş düzeltmeye yarayan demir alet" anlamını verir. Üt- veya üti- "kıl yakmak, aleve tutmak" fiilinden +Ig sonekiyle türetilmiştir.
Ütünün icadı 17. yüzyıl başlarına kadar dayanmaktadır. İlk başlarda giysileri düzleştirmek için ısıtılmış ağır taşlar kullanılırken daha sonra saplı düz demir plakalar ateşte ısıtılmaya başlandı. Bu yöntemle ısının uzun süre korunamaması yüzünden demir plakaları oyarak içlerini kömür közüyle doldururlardı. Kor halinde kömür konularak ısıtılan bu ütüler ise oldukça ağır idi.
1882'de Amerikalı Henry Seely elektrikli ütüyü icat etti.[1] İki çubuk karbon arasında kurduğu kablolu elektrik köprüsüyle demirin ısınmasını sağlıyordu.
Ütüleme, ayrıca elbise parazitlerini öldürerek hijyen sağlama operasyonunda kullanılır, Tumbu fly ın yaygın ve etkili olduğu alanlarda (Doğu Afrika, Merkezi Afrika) kullanıldığı gibi kullanılır.[2]
1905'te ilk kez son derece hafif elektrikli ütü piyasaya sürüldü.
Çalışma prensibi[değiştir | kaynağı değiştir]
Pamuklu kumaşlar selüloz moleküllerinden oluşurlar. Bu moleküller birbirlerine hidrojen bağları ile bağlıdırlar ve bu bağlar da yeterli ısı ve çok az miktarda su ile kırılabilirler. Su ile şişen liflerin kırılan molekül bağları, ütü kumaşın üzerindeyken düzgün bir şekilde tekrar bağlanırlar ve ütü kaldırıldığında kumaşta düzgün ve pürüzsüz bir yüzey oluştururlar.
Pamuklunun dışındaki kumaşlarda uzun-zincir moleküllerin birbirlerine bağlanış şekilleri farklı da olsa ütülemenin etkisi aynıdır. Örneğin, yünlü kumaşlarda ortak bağlar çapraz şekildedirler. Bazı kimyasalları kullanarak, bu bağları kırıp sonra ütü ile şekillendirmek suretiyle, kumaş kalıcı olarak pilili yani kıvrımlı veya büzgülü hale getirilebilir. Isıtma yaygın olarak 100° Selsiyus (Celsius) da yapılır.[3]
Ütüleme tahtası[değiştir | kaynağı değiştir]
On 16 Şubat 1858 tarihinde W. Vandenburg ve J. Harvey elbise yenlerini ve pantolon bacaklarını daha kolay ütülenmesini sağlayan bir ütü tahtasının patentini aldılar.[4] Bir gerçek katlanabilir ütüleme tahtasının ilk patenti 1875 yılında Kanada Yarmouth, Nova Scotia'lu John B. Porter tarafından alındı. Bu icat ayrıca yen, elbise kolunu ütülemek için kullanılan nakledilebilir bir ütü masası içeriyordu.[5]
Ütüler[değiştir | kaynağı değiştir]
-
Düz ütü -
Mangal kömürlü ütü -
Mangal kömürlü ütü (açık)
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15113429?dopt=AbstractPlus [yalın URL]
- ^ Ironing temperature[ölü/kırık bağlantı]
- ^ ABD patent 19.390
- ^ Mario Theriault, Great Maritme Inventions 1833-1950, Goose Lane, 2001, p. 31
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
- History of Ironing27 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. from oldandinteresting.com
- Charcoal and other antique irons from the White River Valley Museum
- Antique Irons29 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. from the Virtual Museum of Textile Arts
- Ütüleme Sembolleri23 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Ütü ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.
