Toboggan

Sayfanın 12 Ocak 2016 tarihinde onaylanmış olan kontrol edilmiş bir sürümü, bu revizyonu temel almıştır.

Toboggan, tobogan ya da tobagan, genellikle kar ve buz gibi kaygan yerlerde ulaşım ve taşımayı sağlayan, tahta ya da plastikten yapılan, çekimsiz ya da köpek çekimli arazi aracıdır. Esas olarak Subarktik Kızılderilileri tarafından, Kanada'da Mikmaklar, İnnular, Kriler, Ojibvalar, Odavalar gibi Algonkin halklarınca ve Alaska'da ve Kanada'da Alaska Atabasklarınca kullanılan geleneksel ulaşım aracı olsa da, günümüzde daha çok çocuklarca eğlencelik kızak olarak kullanılmaktadır. Ucu içe doğru kıvrık olup altında kızak kaydırağı bulunmaz, doğrudan gövde altı kara temas eder. Bölgedeki yerli halklarca çekme kızağı olarak kullanılırken, sonradan gelen diğer halklar kayma kızağı olarak kullanır.

Adlandırma

Toboggan kelimesi Mikmakların dilinden^[1] üç asır önce Kanada Fransızcasına (tobagan, 1691: tabaganne^[2], 1909: tabagin^[3] ) ve oradan da İngilizceye (toboggan, tobogin) geçmiş ve İngilizce yoluyla da bütün dünyaya yayılmıştır. Fransızcada toboggan adı Kanada'da (Québec) bu anlamdaki kızak, Fransa'da ise kaydırak (Kanada'da glissoire) anlamında kullanılır. İngilizcede «Kızılderili kızağı» (Indian sledge) ve «Yukon kızağı» (Yukon sleigh) olarak da bilinir.

Algonkin dillerinde toboggan:

Mikmakça tobâkun
Abenakice (Batı) dabôgan (eski yazı: dabȣgan)^[4]
Passamaquoddy-Maliseet 'tapakon (kızak, tobagan; araba, vagon, taşıma; genel olarak: araç, taşıt)^[5]
Ojibvaca (ojb Kuzeybatı Ojibvacası, Kanada: batı Ontario ile Manitoba) ᐅᑕᐸᓇᒃ odaabaanaak {tekil} odaabaanaakoog {çoğul} (toboggan), ᓇᐸᑭᑕᐸᓐ nabagidaabaan (toboggan), animodaabaanaak (köpek kızağı)^[6]^[7]
Ojibvaca (ciw Çipevaca, ABD: Minnesota ile Wisconsin) odaabaan {tekil} odaabaanag {çoğul} (araba, otomobil, vagon; kızak < odaabaadan «sürüklemek, çekmek»), nabagidaabaan (toboggan < nabagaa- «düz/yassı olmak»), zhooshodaabaan (toboggan), biboonodaabaan (kızak)^[6]
Algonkince otâbân^[3]
İnnuca (Montagnais) utapan (araba)^[8], mishta-utapanashkᵘ (toboggan)^[9]
Krice otâbânâsk
Krice (crj Güney Doğu Kricesi) ᐅᑖᐹᓈᔅᒄ utaapaanaaskw, ᓀᐸᒋᐦᑖᐹᓈᔅᒄ napachihtaapaanaaskw (toboggan)^[10]
Potavatomice tabyan (araç, taşıt, vagon), bistabyan (kızak)^[11]

Etnografya

Etnografik olarak tobaganları en yoğun biçimde kullanan yerli halklar, Kanada'da esas keşfedici olan Algonkin halkları ile sonradan bunlardan alan Kanada Atabaskları, Alaska'da ise Alaska Atabasklarıdır. Yapımında yöredeki ağaçlar, huş kabuğu ve/veya sığın derisi kullanılır.

Algonkin tobaganı

Ucu kıvrık ve altı kaydıraksız yalın olan tobaganların yanlarında genelde kızak kaburgası bulunmaz ve insan gücüyle çekilirken, sonradan Eskimolardan öğrenilen köpek kızağı gibi köpek çekimli olarak da kullanılmaya başlanmıştır. Algonkin halklarından komşu diğer halklara (Atabasklar, Siyulara yakın Mandanlar) da geçmiştir.

Atabask tobaganı

Alaska'da (ve kısmen Kanada'da) Alaska Atabasklarının tobaganları Algonkin tobaganları gibidir. Önceleri insan çekimli olan tobaganlar sonradan Yupikler ve İnyupikler gibi Eskimo komşularından öğrendikleri köpeklerle çekilmeye başlanmıştır^[12]. Ahtnalarda kışın yükler önce insan gücüyle çekilirken sonradan köpek gücü de kullanılmaya başlanan tobaganlarla (Merkezî ve Aşağı Ahtnaca cenbes, Yukarı Ahtnaca decenbes) taşınır^[13]. Hanlarda tobagan gibi deriden yapılmış ürünler açıkta bırakılmaz, evin yanlarında köpeklerin ulaşamayacağı yüksek sırıklar üzerindeki iskelede korunur^[14]^[15]^[16]^[17]. Yukon Nehrinin yukarılarındaki arazide yaşayan Guçinlerin tobaganı (chąąvał), Alaska İngilizcesinde «Yukon kızağı» (Yukon sleigh) olarak da adlandırılır.

Spor

Sporda bobsled yarışlarına benzer biçimde yarışları (toboggan runs) yapılır^[18].

Kaynakça

^ Dr. C. George Boeree, Dialects of English
^ Le Clercq, Chrestien. La Nouvelle Relation de la Gaspésie, 1691, p. 70
^ ^a ^b Georges Lemoine (1909), Dictionaire Français - Algonquin, Chicoutimi, Québec?, 1909
^ http://westernabenaki.com/dictionary
^ Passamaquoddy-Maliseet Language Portal
^ ^a ^b Fond du Lac Ojibwe Vocabulary
^ http://www.kwayaciiwin.com/dictionary
^ http://dictioinnu.ifrance.com/dictioinnu/a.htm
^ Supplement to Dictionnaire montagnais-français
^ ᓈᓂᑑ ᑲᒉᔅᒉᔨᐦᑕᒧᐎᓐ ᒪᓱᓇᐦᐄᑲᓐ naanituu kachescheyihtamuwin masinaihikan, Resource Book, Southern Dialect, Cree School Board, 2002, Waskaganish, Quebec, Canada, ISBN 1-894843-29-0
^ English--Potawatomi
^ Alaska Native Collections : łeendenaalyoye “old-style dog harness”
^ Carl Waldman (September 2006). Encyclopedia of Native American tribes. Infobase Publishing. s. 3. ISBN 978-0-8160-6274-4. Erişim tarihi: 22 November 2011.
^ Tappan Adney (1900), Moose hunting with the Tro-chu-tin, Harper's New Monthly Magazine, Vol. C [= 100], No.DXCVIII, March, 1900
^ Chief Isaac's People of the River : Stories
^ Tappan Adney (1902), The Indian Hunter of the Far Northwest - On the Trail to the Klondike, OUTING, Vol. XXXIX, No.6, March, 1902
^ Tappan Adney's Description of a Traditional Camp
^ Standards For The Construction And Operation Of Summer Toboggan Runs, 2004

Dış bağlantılar

[1] Dr. C. George Boeree, Dialects of English

[2] Le Clercq, Chrestien. La Nouvelle Relation de la Gaspésie, 1691, p. 70

[refLemoine-3] Georges Lemoine (1909), Dictionaire Français - Algonquin, Chicoutimi, Québec?, 1909

[4] ttp://westernabenaki.com/dictionary

[5] Passamaquoddy-Maliseet Language Portal

[refOjibvocab-6] Fond du Lac Ojibwe Vocabulary

[7] ttp://www.kwayaciiwin.com/dictionary

[8] ttp://dictioinnu.ifrance.com/dictioinnu/a.htm

[9] Supplement to Dictionnaire montagnais-français

[10] ᓈᓂᑑ ᑲᒉᔅᒉᔨᐦᑕᒧᐎᓐ ᒪᓱᓇᐦᐄᑲᓐ naanituu kachescheyihtamuwin masinaihikan, Resource Book, Southern Dialect, Cree School Board, 2002, Waskaganish, Quebec, Canada, ISBN 1-894843-29-0

[11] English--Potawatomi

[refDogharn-12] Alaska Native Collections : łeendenaalyoye “old-style dog harness”

[Waldman2006A-13] Carl Waldman (September 2006). Encyclopedia of Native American tribes. Infobase Publishing. s. 3. ISBN 978-0-8160-6274-4. Erişim tarihi: 22 November 2011.

[refTrochutin-14] Tappan Adney (1900), Moose hunting with the Tro-chu-tin, Harper's New Monthly Magazine, Vol. C [= 100], No.DXCVIII, March, 1900

[refCultureandreligion-15] Chief Isaac's People of the River : Stories

[16] Tappan Adney (1902), The Indian Hunter of the Far Northwest - On the Trail to the Klondike, OUTING, Vol. XXXIX, No.6, March, 1902

[refTraditionalcamp-17] Tappan Adney's Description of a Traditional Camp

[18] Standards For The Construction And Operation Of Summer Toboggan Runs, 2004

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]