Tlön, Uqbar, Orbis Tertius
| "Tlön, Uqbar, Orbis Tertius" | |
|---|---|
| Yazar | Jorge Luis Borges |
| Ülke | Arjantin |
| Dil | İspanyolca |
| Tür | Hikâye, Spekülatif kurgu |
Tlön, Uqbar, Orbis Tertius, Arjantinli yazar Jorge Luis Borges'in yazdığı kısa fantastik öykü.
İlk defa 1940 yılında Arjantin'de Sur adlı edebiyat dergisinde yayımlandı. Öykünün büyük bir bölümü 1940'tan geriye dönülerek kaleme alınmıştır ancak epilog, gelecekteki 1947 tarihini taşır. Gerçeğin ve kurgusalın iç içe yansıtıldığı, zaman ve uzamda sıçramaların yapıldığı öykü, gerçek ve kurgusal arasındaki sorunsalı ele alır.[1] 5600 kelimeden oluşan kısa bir metindir ancak içinde Arjantin'in ve dünyanın birçok önde gelen entelektüeli zikredilmekte; özellikle dil, epistemoloji ve edebi eleştiri alanlarında fikirlere yer verilmektedir.
Üç bölümden oluşan metin, bir komplo teorisi üzerine kurulmuş bir dedektif öyküsü gibi başlar.[2] Borges ve arkadaşları 17. yüzyılda "düşleyerek" bütün fiziksel ve metafiziksel yasalarıyla, destanları ve efsaneleriyle Tlön adlı bir gezegen yaratmak isteyen, gizli bir entelektüel topluluğun kurguladığı medeniyeti araştırır. İkinci bölümde polisiye öykü kesilir; Tlön gezegeni, Tlön'deki hayat, Tlön kavramları üzerine felsefi açıklamalar yapılır.[2] Anlatım ansiklopedik maddeler halinde devam eder. Yapıtın sonuna doğru ben-anlatıcı, Tlön'ün kurgusal dünyasından bazı nesnelerin dünyamıza sızarak dünyamızın da yavaş yavaş Tlön'e dönüşeceği kehanetinde bulunur.[1]
Yazar öyküde ben-anlatıcı ve gerçek kişiler, gerçek yapıtlar, gerçek yerler kullanarak anlattıklarının hepsinin gerçek olduğu izlenimi vermeye çalışmıştır.[1]
Eser, İngiliz düşünür George Berkeley'in "var olmak algılanmaktır" ("Esse est percipi") prensibi üzerine kurgulanmıştır.[2] Berkeley'e göre nesneler birer düşünceden ibarettir, dünya aslında Tanrı tarafından düşünülmüş sözdür. Öyküde Berkeley’in düşüncesinden farklı olan tek şey, Tlön'de Tanrı'nın olmayışıdır.[1] Tlön, Uqbar, Orbis Tertius, kısaca Berkeley idealizminin bir parabolik tartışması olarak görülür ve bir dereceye kadar totaliterliğe karşı bir protestodur.
Konu[değiştir | kaynağı değiştir]
Metin üç bölümden oluşur. Birinci ve ikinci bölüm Roma rakamıyla I ve II diye belirtilirken, son bölüm yazarın ‘Ek’i şeklindedir. İlk bölüm, bir öyküdür, yani kurgusaldır; ikinci bölüm, hem bir öykü anlatılması bakımından kurgusaldır hem de ansiklopedi maddesi tarzından dolayı bilimseldir; ‘Ek’ bölümü ise bir rapor, yani yine bilimsel bir metin niteliği taşır.[1]
Birinci bölüm[değiştir | kaynağı değiştir]
Ben-anlatıcı, Arjantinli yazar Bioy Casares'le yaptığı sohbet esnasında konu, Casares'in bir ansiklopediden hatırladığını söylediği "Uqbar" adlı bir ülkeye gelir.[3] Casares'in sözünü ettiği ansiklopedinin başka bir kopyasında yaptıkları inceleme sonucu Uqbar adlı bir maddenin olmadığını görürler. Birkaç gün sonra Casares iddia ettiği gibi Uqbar maddesinin yazılı olduğu ansiklopediyi getirir. Bu, 1902 yılına ait kaçak bir Britannica Ansiklopedisi'dir. Bütün sayfaları ve makaleleri onuncu Britannica Ansiklopedisi'yle aynıdır fakat en sonuna fazladan bir madde eklenmiştir ve normalde 917 sayfa olan ansiklopedi 921 sayfaya çıkmıştır. Bu fazladan 4 sayfada Uqbar maddesi yazılmıştır. Orada, tarihsel geçmişine değinmeden Uqbar adlı bir ülkenin coğrafi sınırları belirsizce verilerek, Irak ve Türkiye arasında, Erzurum'a yakın bir yere konumlandırılmıştır. Ayrıca Uqbar'daki edebiyat ve dilden söz eden metin, "Uqbar edebiyatının bir düş edebiyatı olduğu, destanlarıyla efsanelerinin asla gerçekliğe değil, Mejnas ve Tlön adındaki iki düşsel bölgeye göndermede bulunduğunu belirtir.
İkinci bölüm[değiştir | kaynağı değiştir]
İkinci bölümde anlatıcı, babasının arkadaşı Herbert Ashe'ye gönderilmiş bir zarftaki "Birinci Tlön Ansiklopedisi"'nin, onun ölümünden aylar sonra kendisinin eline nasıl geçtiğini anlatır. Herbert Ashe'nin Brezilya'da bir barda unuttuğu bir paket bulunmuş, içinden 1001 sayfalık İngilizce bir kitap çıkmıştır. Bu, "Orbis Tertius" adlı gizli bir cemiyetin ya da derneğin bastığı, Tlön gezegenini anlatan bir ansiklopedinin 11. cildidir. Uqbar da bu gezegendeki bir bölgedir. Borges ve arkadaşları sıkı bir dedektiflik grubu oluşturarak ansiklopedinin diğer ciltlerini dünyanın çeşitli yerlerindeki kütüphanelerde araralar ama hiçbir şey bulamazlar. İçlerinden Alfonso Reyes bir Tlönistler kuşağı oluşturarak bu ciltleri kendilerinin yazması gerektiğini söyle, önerisi kabul görmez. Takip eden anlatı arasına ansiklopediden doğrudan alındığı izlenimi uyandıran Tlön’deki kültür hakkında geniş bilgi sunan metin yerleştirilmiştir.[1]
Hayali Tlön halkı, dünyanın gerçekliğini inkar eden aşırı bir Berkeley'in öznel idealizmi biçimindedir. Gezegende kullanılan bazı dillerde isim bulunmaz. Fiil yerine isimlerden ve sıfatlardan kurulu bir dize kullanırlar; bir başka dilde ise hiç varlık adı bulunmaz. İsim yerine birkaç sıfatı yan yana koyarak meramlarını anlatırlar. İsimler ve hiçbir şey olmayan bir dünyada, Batı felsefesinin çoğu imkansız hale gelir. İsimler olmadan akıl yürütme mümkün değildir. Tarih olmadan hiçbir teleoloji olamaz. Tlön'de Berkeley'in idealizm dünyasına dair önemli bir eksiklik vardır; her yerde var olan, her şeyi gözleyen bir tanrıdan yoksundur. İdealist felsefenin dayanağı olan Tanrı düşüncesi olmadığı için idealist felsefe Tlön gezegeninde eksik kalmaktadır.
Epilog (Ek)[değiştir | kaynağı değiştir]
"Ek" başlıklı, 1947 tarihli anakronistik bölümde ise ben-anlatıcısı Tlön hakkında elde ettiği bilgileri okurla paylaşır. Birkaç yıl sonra, 1941'de Herbert Ashe'in bir kitabının arasında Tlön'le ilgili tüm bilinmezleri açıklayan bir mektup bulunmuştur. 17. yüzyılda kurulmuş gizli bir topluluğun bir "ülke icat etmek" amacıyla Tlön fikrini oluşturduğu öğrenilir. Londra'da ya da Luzern'de kurulmuş bu topluluğun üyeleri arasında İngiliz filozof Berkeley de vardır. Yeni bir ülke yaratmak için tek bir neslin yeterli olmayacağını anlaşılınnca her bir usta, bir çömez yetiştirir. Bir süre sonra soruşturmaya uğrayan topluluk, iki yüz yıl sonra ABD'de yeniden ortaya çıkar. "Yeni ülke fikri, "yeni gezegene dönüşür ve topluluk, insanın da bir dünya tasarımlayabileceğini göstermek ister. 40 ciltlik ansiklopedinin son cildi 1914'te tamamlanıp üyelere dağıtılmıştır. Muhtemelen Herbert Ashe de topluluğun üyesidir ve bu yüzden 11. cilt kendisine gönderilmiştir. Topluluğun yeni amacı, Tlön dilinde ansiklopedinin daha da genişletilmiş bir basımın yapılmasıdır.
1942 yılına gelindiğinde Tlön dünyasının nesneleri (Tlönce bir yazı ile titreşimli bir pusula örneği gibi) gerçek dünyada açıklanamayacak şekilde görünmeye başlar. 1944 yılında ise ciltlerin tamamı bir kütüphanede bulunur. Uluslararası basın bu olayı diline dolar. Ansiklopediyle ilgili el kitapları, antolojiler, özetler, aynı basımlar, gözden geçirilmiş yeni basımlar ve korsan basımlar bütün dünyada yayınlanmaya başlar. Sonuç olarak Tlön gezegeninin kurgulanmış gelenekleri, görenekleri, bilimsel uygulamaları o kadar rağbet görür ki, bu düzenli gibi görünen dünyanın yeni fikirleri dünya gerçeklerinin içine sızar.[2]
Öykü biterken Borges bir bir kehanette bulunur: "Önümüzdeki yüzyıl içerisinde biri yüz çiltlik İkinci Tlön Ansiklopedisini bulup çıkaracak. İngilizler Fransızlar, İspanyollar yeryüzünden silinecek. Dünya Tlön olacak."
Yayımlanma geçmişi[değiştir | kaynağı değiştir]
"Tlön, Uqbar, Orbis Tertius" başlangıçta Mayıs 1940'ta Sur dergisinde İspanyolca olarak yayımlandı. Özgün İspanyolcası daha sonra Aralık 1940'ta Antología de la Literatura Fantástica adıyla kitap olarak piyasaya çıktı ve ardından Borges'in 1941'deki El Jardín de senderos que se bifurcan adlı koleksiyonunda yer aldı. Bütün kitap, sırayla, çok basılmış (1971'de Arjantin'de 15 basım) bir kitap olan Ficciones'e (1944) dahil edildi.
2016 yılında 1940'tan En İyi Kısa Öykü dalında Retro Hugo Ödülü finalisti oldu. Bir çeviri değil orijinal dilde aday gösterilen ilk İngilizce olmayan eserdir.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b c d e f Arargüç, Fikret. "Tlön, Uqbar, Orbis Tertius ve Olası Dünya (lar)". www.dieweltdertuerken.org. Journal of World of Turks, Cilt 3, No:3, Yıl: 2011. 12 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2017.
- ^ a b c d Arcan, Eren. "Tlön, Uqbar, Orbis Tertius (Borges Öyküleri Üzerine Denemeler)". www.dipnotkitap.net/. Dipnotkitap.net sitesi, 9 Ekim 2013. 2 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2017.
- ^ Çetin, Zeynep. "Birinci Tlön Ansiklopedisi nedir?". sokaktayim.blogspot.ca. Sokaktayim.blogspot.ca sitsi, 16 Temmuz 2016. 7 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2017.
