Sarı Efe Edip Bey
Edip Bey (ya da Sarı Efe Edip Bey) (d. 1882 - ö. 13 Temmuz 1926, İzmir) Kurtuluş Savaşı yıllarında İzmit'te Jandarma Yüzbaşı olarak görev yapan ve sonrasında Gazi Paşa'ya karşı girişilen suikast girişimi sonrası İstiklal Mahkemesi'nin kararıyla asılarak idam edilen Türk komitacı.
İlk yılları[değiştir | kaynağı değiştir]
Çerkes bir aileye mensup olan Edip Bey, 1882 yılında doğmuştur. 1902 yılında, Mekteb-i Harbiye’den Kurmay Jandarma olarak mezun olan Edip Bey’in ilk görev yeri Balkanlar idi. Farklı karakollardaki mesaisinin ardından Jandarma Kumandanlığı göreviyle Serez’e tayin edilmiştir. Serez’de, o tarihlerde bir yeraltı örgütü olan İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne katılan Edip Bey, aynı zamanda Cemiyet’in “Fedai Zabitan” adı verilen tetikçi grubunda aktif olarak görev almıştır.[1]
Kurtuluş savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]
1910’lu yılların başlarında yüzbaşı rütbesiyle önce Salihli, sonrasında da Ödemiş-Tire Jandarma Kumandanlığına atanan Edip Bey, özellikle I. Dünya Savaşı yıllarında bölgedeki pek çok çeteyi tasfiye etme başarısı göstermiştir. Kuvayı Milliye’nin nüvelerinin atıldığı 1919 yılının Mart ayından itibaren, yaklaşan işgale karşı teşkilatlanma ve silahlı mücadele faaliyetlerinin içerisine giren Edip Bey, Cemiyet’in İzmir Kâtib-i Mesûlü Celal (Bayar) Bey’in yanı sıra, jandarma kumandanlığı zamanında elde ettiği nüfuzun da etkisiyle Gökçen Hüseyin, Mursallı İsmail, Demirci Mehmet, Poslu Mestan ve Çerkes Ethem gibi ünlü Kuvvacılarla birlikte hareket etmiştir. Bu süreçte zeybek kıyafetleri giymesi hasebiyle “Sarı Efe” olarak anılan ve 400 kişilik süvari birliğiyle Salihli, Balıkesir, Kocaeli, Düzce, Adapazarı, Sakarya ve Bolu’da kimi zaman Yunan kuvvetleriyle kimi zaman da iç isyancılarla mücadele etmiştir. “Zeybek Müfrezesi Kumandanı”, “Düzce Kaymakam Vekili” ve “Sakarya Müfrezesi Kumandanı” görevlerini üstlenmiştir. İkinci İnönü Muharebesi sırasında 33. Süvari Alayı Kumandanlığı görevini yürütmüş, Büyük Taarruz’un akabinde de İzmir’e geri dönmüştür.[1]
İzmir suikastı[değiştir | kaynağı değiştir]
Milli mücadelenin başarıyla sonuçlanması sonrası askerlikten emekli oldu ve kahyası olduğu iddia edilen Çopur Hilmi ile birlikte İzmir'de bir çiftlik işletmeye başladı. Ziya Hurşit'in başını çektiği ve Gazi'yi öldürmeyi amaçlayan başarısız suikast girişimi sonrası Sarı Efe de İstanbul'da tutuklandı. Tutuklandıktan sonraki ilk ifadesinde suikast planından haberdar olduğunu ve suikastı Celal Bayar'a haber vermek üzereyken yakalandığını söyledi. Suikast girişiminin ele başısı Ziya Hurşit sorgusunda adamları Laz İsmail ve Gürcü Yusuf ile suikast günü olan 14 Haziran'dan birkaç gün önce tüm silah ve bombalarla birlikte İzmir'e geldiğini, suikast için Çopur Hilmi aracılığıyla Edip Bey ile bağlantı kurduğunu itiraf etti.
Uzun süren sorgular sonrasında Sarı Efe Edip suikast girişiminden sadece İttihat ve Terakki üyelerinin değil Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurucularının ve özellikle Kurtuluş Savaşı komutanlarından Kazım Karabekir'in de haberi olduğunu iddia etti. Onun ifadesine dayanılarak Karabekir başta olmak üzere Ali Fuat Paşa, Refet Paşa, İsmail Canbolat ve Sabit Bey gibi isimler gözaltına alındı.
İzmir İstiklal Mahkemesi, 13 Temmuz 1926'da başta Ziya Hurşit olmak üzere içlerinde Sarı Efe Edip Bey ve kahyası Çopur Hilmi de olmak üzere 15 kişiyi idama mahkûm etti. Aynı günün gece yarısı hakkında verilen hüküm infaz edildi.
Yıllar sonra ortaya atılan iddialara göre Sarı Efe Edip dönemin TBMM Başkanı Kazım Özalp tarafından suikastçilerin içine hükûmetin ajanı olarak yerleştirilmişti ve Özalp'ın çiftliğinde Ziya Hurşit ve Abidin Bey'le bağ kurmuştu.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b Özçelik, Ali (Yaz 2021). "BİR KOMİTACI PORTRESİ: SARI EFE EDİP". Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi, 9. ss. 189-222. 30 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2022.